Nutrometr
11
Şəkil 1. İndikatorlu kürəli nutrometr
qurğusuna ötürmək üçün ötürmə mexanizmi
quraşdırılır.
Ötürmə
mexanizmi
ölçülən
deşiyin ölçüsündən asılı olaraq konus, dəstəkli
və ya pazlı şəkildə olur.
İndikatorlu nutrometrlər yerdəyişməni bir ba-
şa rəqəmli sferblat üzərindəki əqrəbə ötürür.
Bu cihazlar əksər halda qollu (ölçmə dia-
pazonu 3÷1000 mm) və dəqiq ölçmə üçün
pazlı (ölçmə diapazonu 18÷50 mm) hazır-
lanırlar.
Nutrometrlər tətbiq sahəsindən asılı olaraq
müxtəlif quruluşa malikdirlər. Çox hallarda
nutrometrlər ölçülən səthlə iki nöqtə üzrə
toxunur. Bəzi hallarda üçkontaklı nutrometr-
lərə (ölçmə diapazonu 19÷120 mm) də rast
gəlinir.
(alm. die Messuhr, ingl. Dial indicator)
Ox
12
Ox fırlanan, dönmə momenti ötürməyən maşın
hissələrinin dayaqlarda yerləşdirilməsi üçün
tətbiq olunur. Tərpənməz bərkidilmiş ox yalnız
əyilməyə işləyir (şəkil 1a). Çəkməyən avto-
mobil təkərlərinin oturdulmasını, nəqledici
lentlərdə diyircəklərin oturdulmasını buna
misal çəkmək olar. Fırlanan oxlar əyilmədə
dəyişən yükləməyə məruz qalırlar (şəkil 2b).
Ox dayağı fırlanmayan oxun gövdə ilə
tərpənməz birləşdirilməsinə xidmət edir. Oxda
açılmış hər hansı bir şırımda və ya yastı səthdə
oturdulmuş metal lövhə gövdəyə qayka vasi-
təsilə bərkidilir və bununla ox fiksasiya edilir.
Şəkil 1. Oxların növləri
(alm. die Achse, ingl. Axle )
Oxboyu (aksial) porşenli nasoslar mexaniki
enerjini hidravlik enerjiyə və ya əksinə çevirən
hidravlik qurğudur. Ondan həm ağır maşın-
qayırmada, həm də işçi maşınlarda geniş
istifadə olunur. Aparan valın fırlanma hərə-
kətini porşenlərin irəli-geri hərəkətinə çevir-
mək iki yolla baş verir: maili oxların və ya
yırğalanan şaybalı ötürmələrin köməyilə.
Uyğun olaraq iki növ oxboyu nasoslar işlənib
tətbiq olunmuşdur.
Maili oxlu porşenli nasoslar iki hissədən
ibarətdir. Hər iki hissə bir-biri ilə oynaqla
əlaqələndirilmiş valla birləşdirilir. Nasosun
daxilində, yəni bir tərəfində doğuranı boyunca
deşiklər yerləşmiş üzük bərkidilir (şəkil 1).
Deşiklərdə porşenlər oturdulur. Bu porşenlər
gövdə ilə birlikdə aksial olaraq fırlanan, ikinci
hissəyə aid sürüşən lövhə ilə birləşdirilir. İş
şəraitindən asılı olaraq birinci və ikinci
hissələrin oxları arasındakı bucaq sazlana bilir.
Nasosun hər iki tərəfi eyni ox üzrə yerləşən
zaman nasosun işi sıfıra bərabərdir. Porşenlər
yerləşmiş hissəni yana əydikdə isə sürüşən
lövhə ilə porşenlər arasında əmələ gələn
müxəlif məsafələr onları hərəkət etməyə
məcbur
edir.
Beləliklə
nasosun
tətbiq
sahəsindən asılı olaraq maye ya sorulur, ya da
vurulan maye valı fırladır. Bu hərəkətlərin
kombinasiyası hidrostatik ötürmə adlanır.
Hidrostatik ötürmələr avtomobillərdə istifadə
olunur. Ötürmənin gücü vurulan yağın təzyiqi
(400÷500 bar) ilə tənzimlənir. Maye yağ axını
pilləsiz tənzimlənə bildiyindən yüksək gücə
malik pilləsiz idarə olunan ötürməni reallaşdır-
maq
mümkündür.
Tipik
tətbiq
sahəsi
→ekskavatorlar, →traktorlar, →buldozerlər,
otbiçənlər və digər yavaş hərəkətedən maşın-
lardır.
Şəkil 1. Maili oxlu oxboyu porşenli nasosun sxema-
tik təsviri
Yırğalanan şaybalı nasoslarda hərəkət əsasən
nasosun valında maili oturdulmuş, iş zamanı
yırğalanma hərəkəti icra edən şayba tərəfindən
həyata keçirilir.
Oxboyu turbin
13
(alm. die Axialkolbenpumpe, ingl.
Axial piston
pump)
Oxboyu (aksial) turbin içərisində cərəyan
axını oxboyu istiqamətdə baş verən turbin nö-
vüdür. Bu zaman pərlərdən pərlərə ötürülən
işçi sürəti dəyişən olur və kiçik radial qüvvə-
lər yaradır. Sıxılmış qazların genişlənməsi tur-
binin daxilində daha çox yerə ehtiyac yaradır.
Bu da gövdənin genişləndrilməsinə və ya da
valın nazildilməsinə gətirib çıxarır.
Əlavə olaraq sürətin pərlər arasında radial
istiqamətdə paylanması ilanvari sürünən hərə-
kətə səbəb olur. Bu müsbət cəhətdən istifadə
edərək çox pilləli turbinləri həmişə oxboyu
turbinlərdən tərtib edilir.
(alm. die Axialturbine, ingl. Axial flow turbine)
Oxşarlıq nəzəriyyəsi fiziki hadisələri model-
ləşdirən nəzəriyyə olub, ölçüsüz parametrlərin
köməyi ilə orijinal prosesin modelləşdirilmiş
proseslə üst-üstə salınmasına imkan verir.
Oxşarlıq nəzəriyyəsinin əsas predmeti müxtəlif
fiziki hadisələr üçün meyyarların işlənməsi və
onların köməyi ilə hadisələrin özlərinin öyrə-
nilməsindən ibarətdir.
Fiziki proseslər və ya sistemlər o vaxt oxşar
hesab edilirlər ki, uyğun zamanda, fəzanın eyni
yerindəki nöqtələrdə sistemi səciyyələndirən
parametrlərin ölçüləri digər sistemin uyğun
parametrlərinin ölçüləri ilə proporsionaldırlar.
Hər bir parametr üçün proporsionallıq əmsalı
oxşarlıq əmsalı adlanır.
Fiziki oxşarlıq həndəsi oxşarlıqda mövcud
olan elementar və təsviri anlayışların ümu-
miləşdirilməsidir. Həndəsi oxşarlıqda həndəsi
hissələrdə və cismlərdə mövcud olan uyğun
elementlərin proporsionallığı mövcuddur. Fizi-
ki oxşarlıqda iki sistemin uyğun fiziki para-
metrləri fəzada və zaman kəsiyində oxşardılar.
Məsələn, kinematik oxşarlıqda iki baxılan
hərəkətin sürət sahələri oxşardılar: mexaniki
oxşarlıqda (iki maye və ya qazın oxşarlığı, iki
elastiki sistemin oxşarlığı) həndəsi, kinematik
və dinamiki oxşarlıqlar nəzərdə tutulur; istilik
proseslərinin oxşarlığında temperatur və istilik
cərəyanları oxşar olurlar. Bunlar fiziki proses-
lərin xüsusi hallarıdır.
Oxşarlıq nəzəriyyəsinin tətbiqi uyğun mey-
yarların seçilməsi zamanı özünü büruzə verir.
Çox hallarda heç də bütün ölçüsüz parametrləri
sabit saxlamaq mümkün olmur. Bu halda
modelin nəticələrinin real sistemə keçirilməsi
məhdudlaşır. Buna baxmayaraq oxşarlıq nəzə-
riyyəsi sınaqların sadələşdirilməsi və pro-
seslərin fiziki asılılıqlarının işlənməsi üçün
yardımçı alət rolunu oynayır.
Oxşarlıq nəzəriyyəsinin yaranmasının əsa-
sında Reynold oxşarlıq qanunu durur. Reynol-
dun 1883-cü ildə tərtib etdiyi qanuna əsasən,
əgər Reynold ədədləri uyğun gələrsə onda
maye cərəyanı orijinalda və modeldə mexaniki
olaraq eyni cür axır.
Oxşarlıq nəzəriyyəsinin praktiki tətbiqi çox
genişdir. O, mürəkkəb fiziki proseslərin ölçü-
süz parametrlər sistemini ilkin olaraq keyfiyyət
və nəzəri baxımdan analiz etməyə və seçməyə
imkan verir. Bu nəzəriyyə həmçinin sınaqların
qoyuluşu və nəticələrin düzgün emalına şərait
yaradır.
(alm. die Ähnlichkeitstheorie, ingl. Similarity
theory)
Optik ölçmə maşın hissələrinin həndəsi gös-
təricilərini təyin etmək üçün istifadə olunan,
uzaq məsafədən aparılan ölçmə üsuludur.
Optik ölçmə zamanı ölçülən obyektə optik ola-
raq toxunulur və sonra əldə olunmuş optik siq-
nallar çevricilərin köməyi ilə elektrik siqnal-
larına çevrilir. Bu siqnallar əsasında kom-
pyüterdə ölçülən parametr qiymətləndirilir.
Toxunaraq aparılan ölçmə üsullardan fərqli
olaraq burada ölçmə cihazı optik ölçmə
başlıqları ilə təchiz olunurlar. Ölçmə üsul-
larından və istifadə olunan optik başlıqlardan
asılı olaraq maşın istehsalında aşağıdakı optik
ölçmə tətbiq tapır:
Məsafə ölçmək üçün:
→lazertrianqulyasiya,
→lazerinterferometriya, →lazertraker.
Forma ölçmək üçün: →lazerskaner, zolaqlı
proyeksiya, →fotoqrametriya, →kompyüter
tomoqrafiyası.
Bu ölçmə üsulları koordinat ölçmə cihazları,
robotlar, dəzgahlar və ya xüsusi tutqaclar vasi-
təsilə istehsalatda həyata keçirilə bilirlər.
Optik ölçmə üsullarının üstün cəhəti ondan