Niobium
7
Niobium (N) maşın hissələrinin hazırlan-
masında legirləyici element kimi tətbiq olunur.
O, əsasən kolumnit-tantal-sırasından olan mi-
nerallardan əldə edilir. Metal penoksidin
(Nb
2
O
5
) aluminium və ya karbonla elektrolizi
və ya reduksiyası ilə əldə olunur. Sıxlığı 8,56
q/sm
3
olan saf, açıq boz rəngli metal kub faza
mərkəzləşmiş qəfəs şəklində kristallaşır. Bərk-
liyinə görə onu döyülmüş poladla müqayisə
etmək olur. O, yaxşı yayıla və qaynaqoluna
bilir. Niobium 1950°С-də əriyir və 5100°С-də
buxarlanır.
Təbiətdə niobium 93 atom nömrəsi ilə rast
gəlinir. Süni olaraq 23 radioaktiv izotop atom
nömrələri 88÷101 arasında hazırlana bilir.
Niobium turşulara və korroziyaya qarşı çox
davamlıdır. Oksigenlə 400°С-dən yuxarıda
reaksiyaya girir. Ondan, tərkibində 0,1%-dən
az karbon olan narın dənəvərli poladların
legirlənməsində istifadə olunur, çünki, yüksək
temperaturdan aşağıya soyumada və termiki-
kimyəvi emal zamanı bərkiyən strukturun daha
da narın olmasına və bərkiməsinə şərait
yaradan narın paylanmış N-karbidlər və ya N-
nitridlər əmələ gəlirlər. Nikel əsaslı yüksək
temperatur xəlitələrində niobiumdan geniş
istifadə olunur. Niobium-sirkon-xəlitəsi elek-
trik maqnitlərinin istehsalı üçün böyük əhə-
miyyət kəsb edir.
(alm. das Niob, ingl. Niobium)
Nisbi sürət hər hansı bir nöqtənin nisbi
hərəkətinin başqa hərəkətdə olan bir sistemə
nəzərən vaxtdan asılı olaraq dəyişməsidir
(məsələn: müəyyən bir sürətlə hərəkət edən
qayığın çayın axar istiqamətində hərəkəti).
Nisbi hərəkət sistemlərdə ara bəndlərin
hərəkətlərinin dayaq bəndinə nəzərən hərəkəti
zamanı yaranır. Aparan bənd dayaq bəndi ilə
oynaqlı birləşdirilir. Aparılan bəndin nöqtəsi
dayaq bəndinə nisbətən mütləq hərəkət icra
edir. Burada üç müstəvinin qarşılıqlı hərəkəti
araşdırılır.
Misal üçün tərpənməz dayaq müstəviyə
nisbətən v
B
sürəti ilə k
p
xəttinin boyunca
hərəkət edən sərnişin lentinin üstündə duran
adamı (nöqtə P) göstərmək olar (şəkil 1).
Şəkil 1. Nisbi sürətin sxem üzrə təsviri
Keçid sürəti v
f
; nisbi sürət v
r
; mütləq sürət v
a
Adam lent üzərində durduğu ani yer (B
nöqtəsi) P nöqtəsi ilə bilrikdə k
B
xətti boyunca
hərəkət edir. Əgər P nöqtəsi birinci müstəvinin
B nöqtəsinə nisbətən
10
f
v
v
=
r
r
sürəti ilə k
P
xətti
boyunca hərəkət edən ikinci müstəvinin bir
nöqtəsi kimi götürülərsə, onda P nöqtəsi eyni
zamanda aparan lentin üzərindəki birinci
müstəvi ilə birlikdə k
B
xətti boyu
10
f
v
v
=
r
r
ümumi sürəti ilə hərəkət edir. Bu halda
döşəmədə yerləşən tərpənməz F müstəvisinə
nisbətən adamın sürəti nisbi sürətlə ümumi
sürətin həndəsi cəmi kimi hesablanacaqdır,
yəni mütləq sürətə bərabər olacaqdır:
a
f
r
v
v
v
=
+
r
r
r
Fırlanma hərəkəti edən sistemlərdə isə mütləq
bucaq sürəti analoji olaraq ümumi və nisbi
bucaq sürətlərinin cəmindən ibarət olacaqdır:
a
f
r
ω
ω
ω
=
+
r
r
r
Burada fırlanma uyğun olaraq qütb ətrafında
Nisbi sürət
8
r
f
a
v
v
v
→
→
→
+
=
r
f
a
a
a
a
→
→
→
+
=
c
tr
nr
tf
nf
ta
na
a
a
a
a
a
a
a
→
→
→
→
→
→
→
+
+
+
+
=
+
c
a
→
baş verir. Bu qütb həm fırlanma, həm də sürət
qütbləri olmaqla bərabər həmçinin ani qütb və
ya daimi qütb rolunu da icra edə bilər. Dayaq
bəndlərində sürət qütbləri
a
ω
r
və
f
ω
r
üçün
mütləq qütb,
r
ω
r
üçün isə nisbi qütb rolunu
oynayır.
(alm. die Relativgeschwindigkeit, ingl.
Relative
velocity)
Nisbi təcil verilmiş nöqtənin hərəkəti zamanı
vaxtdan və istiqamətdən asılı olaraq nisbi sürət
dəyişməsidir.
Mütləq sürətin vaxtdan asılı olaraq dəyişməsi
keçid sürəti v
f
və nisbi sürətlərin (v
r
) cəmi kimi
hesablanır:
Bu sürətləri vaxtdan asılı olaraq differen-
siallamaqla mütləq təcil üçün aşağıdakı təcil
düsturu alınır:
Mütləq və keçid təcilləri həmçinin hər biri
normal və toxunan təşkiledicilərdən ibarətdir,
beləki,
Sonuncu iki düsturlarda yeni təşkiledici
Koriolis təcili iştirak edir. Bu parametr
onun kəşf edən Qustav Koriolisin adını
daşıyır.
Maşın və mexanizmlərin hissələrinin nisbi
təcillərinin qrafiki həlli əməktutumludur. Şəkil
1-də hissə 2-nin üstündəki A nöqtəsinin
hərəkətinin hesabi yolla tapılması göstə-
rilmişdir. 2-ci bənd M nöqtəsi ətrafında 1-ci
bəndə əsasən dönür (dönmə bucağı
β
(t)), 1-ci
bənd Ao tərpənməz müstəviyə əsasən dönür
(dönmə bucağı
ϕ
(t)). A-nın x və y
komponentləri belə tapılır:
x
A
=b
⋅
cos
ϕ
+c
⋅
cos (
ϕ
+
β
)
y
A
=b
⋅
sin
ϕ
+ c
⋅
sin (
ϕ
+
β
)
Şəkil 1. Müstəvidə nisbi təcil
(Bənd 2 M nötəsi ətrafında bənd 1-ə nəzərən dönür,
bənd 1 dayaq ətrafında dönür)
Şəkil 2. Təcil təşkilediciləri
Bu düsturlarla
ϕ
və
β
-nın qiymətləri A üçün
hesablama yolu ilə təyin oluna bilir (məsələn:
çarxlı ötürmələrdə troxoidal trayektoriya).