H,N. Rzayev tarix el/nhri namizədi, Bakı Avrasiya Universiteti beynəlxalq
Yüklə 3,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
siyaları və statusunu tənzimləyən beynəlxalq hüquq normalarının birliyi kimi anlaşılır. Keçmişdə bu normalar sistemini səfirlik hüququna aid edirdilər. Bəzi hüquqşünaslar dar mənada diplomatiya hüququnun normalarını və konsul hüququnun normalarını “diplomatiya və konsul hüququ” adı altında birləşdirirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, “diplomatiya hüququ” anlayışının geniş mənada işlədilməsi bütün xarici əlaqə orqanlarına aid ümumiləşmiş normalar sisteminin terminoloji uyğunluğuna gətirib çıxarır ki, bu da özünü doğrultmır. Bu zaman ümumi anlayış keyfiyyətində “xarici əlaqələr hüququ” anlayışının istifadə edimləsini təklif edən K. K. Sandrovski ilə razılaşmaq olar. Bu halda xarici əlaqələri həyata keçirən bütün dövlət orqanlarının funksiyaları və statusunu tənzimləyən normalar sistemi başa düşülür. Xarici əlaqələr hüququ diplomatik hüququ, konsul hüququ, xüsusi missiyaların diplomatik hüququ, beynəlxalq təşkilatların diplomatik hüququ
(xüsusilə də
beynəlxalq təşkilatlarda dövlətlərin nümayəndəlikləri ilə əlaqədar) kimi alt sistemlərə bölünür. Hər birinin öz spesifik xüsusiyyəti ilə xarakterizə olunan belə alt sistemlərə bölünməsinin özünü doğrultması onunla təsdiq olunur ki, bu alt sistemlərin normaları müstəqil çoxtərəfli razılaşmalarla müəyyən edilir:
1.
Diplomatik münasibətlər haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyası; 2.
Konsulluq münasibətləri haqqında 1963-cü il Vyana Konvensiyası; 3.
4.
Beynəlxalq səviyyədə müdafiə olunan şəxslər, o cümlədən diplomatik agentlər əleyhinə cinayətlərin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında 1973-cü il Konvensiyası; 5.
münasibətlərdə nümayəndəlikləri haqqında 1975-ci il Vyana Konvensiyası və s. Beləliklə, “diplomatiya hüququ” termininin yalnız dar mənada
işlədilməsi - yəni yalnız diplomatik nümayəndəliklərə şamil edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. “Diplomatik hüquq” termini burada bu səpgidə istifadə olunacaqdır. Müasir diplomatiya hüququnun əsas mənbələri kimi beynəlxalq müqavilə və beynəlxalq hüquqi adət çıxış edir. Diplomatiya hüququna aid ilk çoxtərəfli müqavilə 8 Avropa dövlətinin iştirak etdiyi diplomatik nümayəndəliklərin kateqoriyaları haqqında 18I5-Cİ ii 7 mart tarixli Vyana Protokoludur. Bu Vyana Protokolu 1818-ci il Aahen Protokolu ilə tamamlanmışdır. Diplomatiya hüququ uzun müddət ərzində adətlərə əsaslanmışdır. Diplomatiya hüququnun qismən, rəsmi məcəllələş- dirilməsinə ilk dəfə Latın Amerikasında təşəbbüs edilmişdir. 20 fevral 1928-ci ildə diplomatik məmurlar haqqında Havana Konvensiyası qəbul edilmişdir. Bu Havana Konvensiyası diplomatiya hüququnun inkişafında böyük rol oynadı. Regional səviyyədə olmasına baxmayaraq, diplomatiya hüququnun bir sıra məsələləri bu konsensiyada məcəllələşdirilmişdir. Hal-hazırda Havana Konvensiyası Latın Amerikası ölkələrinə münasibətdə qüvvədə qalmaqda davam edir. Diplomatiya hüququna dair ən əsas çoxtərəfli müqavilə aktı təxminən 150 dövlətin iştirak etdiyi diplomatik əlaqələr haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyasıdır. Konvensiyada diplomatik hüququn əsasını təşkil edən normalar və diplomatik təcrübə nəticəsində yaranan qaydalar öz əksini tapmışdır. Belə olduqda beynəlxalq səviyyədə müdafiə olunan şəxslər, o cümlədən diplomatik agentlər əleyhinə cinayətlərin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında 1973-cü il Konvensiyasının əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Bütün dünyada terrorizmin artması nəticəsində əcnəbi diplomatlara qarşı sui- qəsdlərin, onların oğurlanması faktlarının çoxalması, eyni zamanda əcnəbi diplomatik nümayəndəliklərə hücumların sayının kəskin şəkildə çoxalması belə bir konvensiyasının qəbuluna ehtiyac yaratmışdı. Diplomatik nümayəndəliklərin və onların personalının hüquqi 58 vəziyyətinin ayrı-ayrı aspektləri çoxtərəfli razılaşmalarla yanaşı, ikitərəfli müqavilələrlə də tənzimlənir. İkitərəfli müqavilələrin bağlanılmasının mümkünlüyü diplomatik münasibətlər haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyasında nəzərdə tutulmuşdur. Diplomatiya hüququnun mənbələri keyfiyyətində beynəlxalq adətlər də hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. Göstərilən çoxtərəfli müqavilələr qəbul edilənə kimi diplomatiya hüququ istisnasız adi adət normalarından ibarət idi. Diplomatik münasibətlər haqqında 1961-ci
il Vyana
Konvensiyasının Preambulasında təsdiq olunur ki, “beynəlxalq adət hüququnun normaları bu konvensiyasının müddəaları ilə birbaşa nəzərdə tutulmayan məsələləri tənzimləməyə davam edəcək”. Diplomatik nümayəndəliklərin və onların personalının statusunun inkişaf etmiş müqaviləyi əsasının mövcudluğu diplomatik təcrübənin ehtiyaclarını tamamilə təmin etdiyini bildirmək doğru olmazdı. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, dövlətlərin bir- birindən asılılığının güclənməsi, onlar arasında əlaqələrin genişlənməsi kimi dünyada baş verən hadisələr diplomatik nümayəndəlik institutunun inkişafına təsir edir. 1961-ci il Vyana Konvensiyasının bağlandığı vaxtdan keçən müddət ərzində diplomatik nümayəndəliklərin statusu, fəaliyyəti və formalaşdırılması ilə bağlı diplomatik təcrübədə də bir çox dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Məsələn, bütün dünyada diplomatik nümayəndəliklərin, onların personalının sayı kifayət qədər artmış və kvota sisteminin yayılması geniş vüsət almışdır. Adətən, səfirliklərdə işləyənlərin sayı dövlətlər arasında razılaşdırılır. Bu xüsusi sənəd “kvota sənədi” adlanır. Adətən, səfirliklər maddi imkanları olsa da, qarşı tərəfə hörmət əlaməti olaraq öz diplomatik personalının sayını həddindən artıq çoxaltmır. Lakin, bəzən buna riayət olunmur. Məsələn, 2001-ci ilin sonunda Rusiya Federasiyasının ABŞ-dakı səfirliyində 190 nəfər, ABŞ-nın Rusiya Federasiyasındakı səfirliyində 1090 nəfər şəxs çalışırdı. Kvota sənədi pozulduğu üçün bu hal bəzi çətinliklər 59 Yüklə 3,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|