də nəzəri cəhətdən kifayət qədər əsaslandırılmışdır. Beynəlxalq hüququn
doktrinasının baniləri olan Qrotsi, Volf və Vattel buna xüsusi əhəmiyyət
veriblər. Həm diplomatik praktikada, həm də beynəlxalq məhkəmələrdə
bu mətləbə xüsusi əhəmiyyət verilir.
Tərəflər müqavilənin müsbət və mənfi cəhətlərini nəzərə alaraq
onu bütöv, vahid hesab edirlər.
Bunu da unutmaq olmaz ki, müqavilənin mətni həmişə ideal
olmur. Oraya bəzən elə boş və təmtəraqlı müddəalar salınır ki, “yamaq”
təsiri bağışlayır. Belə müddəaların əvvəlcədən yerinə yetiriIməyəcəyi
məlumdur.
Müqavilənin effektivliyi üçün q!>rarlar sistemi də mühümdür.
Onlar nə qədər aydın və dəqiq başa düşülsə o qədər düzgün yerinə
yetirilər. Qərarlar tənzim olunan münasibətlərdən çıxış edərək
qruplaşdtnin\ sonra isə əhəmiyyət dərəcəsinə görə mətndə birləşdirilir.
Birinci yerdə ümumi normalar, sonra isə konkret qərarlar qəlir. Blə
maddələr (qərarlar) də olur ki, başqa maddələri (qərarları) izah etmək
üçün əsas olur. Belə norma üstünlük təşkil edir. Bu məzmunlu maddə
mərkəzi hissənin başında durur. Ona bəzən baş maddə (qərar) deyirlər.
Maddələrin mətndə yerləşdirilməsi - yəni yerinin təyin olunması
mühüm məsələdir. Beynəlxalq Konfranslarda qəbul olunan qərarlarda,
diplomatik sənədlərdə hansı maddənin yerinin mətndə harada olması
bəzən ciddi mübahisələrə səbəb olur. Son nəticədə onun əhəmiyyətindən
çıxış edərək qərar öz yerini tutur. Məs., 1964 il BMT-nin ticarət
haqqındakı beynəlxalq konfransında ümumi prinsiplərin harada
yerləşdirilməsi üstündə mübahisələr məşhurdur. Bir qisim nümayəndələr
deyirdilər ki, ümumi prinsiplər preambuladan sonra verilsin, bir hissəsisə
- sənədin sonunda verilməsini təklif edirdilər.
Bir-biri ilə əlaqəli olan qərarlarda da əsas və köməkçi qərarlar olur.
Birincilər məna daşıyıcısı olur, ikincisi onu izah edir, təkmilləşdirir,
istisnaları əks etdirir. Bu halda xüsusi qərarlar prioritet sayılır {lex
specialis) - bu xüsusi qanunun ümumi hüquqi prinsipidir.
134
Bütün sözlər və məfhumlar ümumi qəbul olunmuş mənalarda
işlənməlidir yəni, qədim yunanlar demişkən, meydan ~ dar ofmaİı,
mənaya - geniş. Xüsusi terminlərdən ancaq onlar işlədilir ki, onlar xüsusi
sahələr üçün yaradılmışdır.
Qərarların xüsusiyyətlərinin müxtəlifliklərindən biri də istinad
formasıdır: yəni bir qərarın bu və ya başqa məsələdə mövcud başqa
beynəlxalq müqavilənin müvafiq qərarına istinad etməsidir. Belə
istinadlar beynəlxalq hüquqi normalara və prinsiplərə, BMT-nin
Nizamnamısinə və s. daha çox olur. Belə istinadlar preambulada da olur,
lakin əsas hissədə də bundan istifadə olunur. Preambulada istinad ümumi
olduğu halda, əsas hissədə (maddə, bənd və s.) konkret olur. Bu daha çox
xüsusi məsələlərə dair müqavilələrə xas olan cəhətdir.
İstinad qərarlarından başqa təkmilləşdirilən qərarlar da ola bilər:
“bu məsələ haqqında tərəflər xüsusi Konvensiya qəbul etməyi nəzərdə
tuturlar”. AR-lə Gürcüstan Respublikası arasındakı Müqavilədə iki
ölkənin Konsulluq Konvensiyası haqqında xüsusi Konvensiya qəbul
olunmuşdu.
Müqavilənin qərarlarının formalaşdırılması, son tərtibi çox çətin
işdir. Bu elmdir, böyük məharətdir. İndiyə qədər tərəfləri tam təmin edən,
zərrəcə mübahisə doğurmayan qərarların qəbul olunduğu məlum deyil.
Ona görə də deyirlər ki, hər bir müqavilə və onun qərarları birinci növbədə
tərəflərin kompromisidir.
Britaniya professoru F.Mann bu sahədə xüsusi tədqiqat apararaq
yazır ki, hələ bir dənə də olsa, çoxtərəfli Konvensiya tapmadım ki, pis
tərtib olunma nümunəsi olmasın. Bunların müddəaları çox vaxt təqribi
başa düşülür, ciddi mübahisələr doğurur. Əlbəttə, bu şişirtmə də olsa
müəyyən həqiqətə malikdir.
Müqavilələrin, xüsusi ayrı-ayrı sahələrə dair müqavilələr
hazırlamaq üçün müxtəlif sahələrdə geniş biliyə malik olmaq lazımdır,
BMT-nin kosmik hüquq şöbəsinin müdiri, müqavilələrdə böyük təcrübəsi
olan N.Yasentalyan göstərir ki, müqavilədə “hüquqi təmizliyə çalışmaq
lazımdır. Lakin siyasi reallığı əks etdirməyən hüquqi perfeksionizm
(təmtaraq) ən yaxşı hazırlanmış
135
ck
k
n
9li
8m
yeti
^üsı
^•Plo
Jh
Mi
•y^yan .
effeekt verməz. Yekun hissəsi həmişə müqavilənin əhəmiyyəti və
mahiyyətindən yaranır. Müqavilənin xarakteri yekun hissədə də
özünəməxsusluqlar yaradır.
Yekun hissəsi üçün tipik olan aşağıdakı suallar vardır: təraflarin
müqaviləni qəbuİ etməsi prosedurası (imzalama, ratifikasiya, qəbul
etmə, qoşulma); qüvvəyə minməsi, prolonqasiya, fəaliyyətinin
dayandırılması; xüsusi qeydlər; izahlar; mübahisələrin həlli; yenidən
baxma qaydaları; depoziioriya\ ratifikasiya sənədləri mübadiləsi və
onların arxivdə saxlanma qaydaları; qeydiyyatdan keçirmə; mətnlərin
audentliyi; əlavələrin statusu (hüquqi, əməli, əsas, köməkçi olması).
Yekun hissəsi əminlik bildirən formula ilə bitir (corroboraiio). Bu,
hər iki tərəfin bir-birinə əminlik bildirməsi ilə bitir. Bu, adətən aşağıdakı
formula ilə ifadə olunur: ‘Təsdiq əlaməti olaraq səlahiyyətlilər bu
Müqaviləni imzaladılar və öz möhürlərini ona vurdular”. Bu formulaya
Müqavilənin imzalandığı yer, tarix, imza və möhür tarixi də daxildir.
Bütün başqa atributlar kimi (ölk? və şəhər adlarının müxtəlif dillərdə
müxtəlifliyi nəzərə aimmaqk məs., Macar-Venqriya; London-Ləndən və
s.). Tarix də hər ölkəc qəbul olunmuş təqvim tarixi ilə göstərilməlidir
(miladi - 200 müvafiqdir h.q.- 1416). Çoxtərəfli Konvensiyalar ya
Konfran keçirilməsi tarixi ilə göstərilir, ya da imza üçün açıq olan tarix*
yazılır.
Nadir hallarda müqavilədə yekun qərarı olmur. Belə
müqavilənin fəaliyyəti haqqında notalarla mübadilə olunanda
ehtiyac olmur. Lakin belə halda da notada bu və ya başqa q? da öz
əksini tapa bilər, məsələn, müqavilənin tətbiqinin baş tarixi və s.
Notalardan başqa müqavilə üçün vacib elementlərdən
imzadır. Müqavilələrin yazılı, lakin imzasız qəbulu, ya
memorandum, yaddaş_məktubu, verbal notalar vasitəsilə *
Bu hal istisna təşkil edir. Tərəflərin möhürlərinin vurulm deyil.
Möhürün olmaması müqavilənin məcburi tətbiqi tk ola bilməz.
Bu məsələ bu şəkildə BMT-də Mü'
138
Dostları ilə paylaş: |