H,N. Rzayev tarix el/nhri namizədi, Bakı Avrasiya Universiteti beynəlxalq
Yüklə 3,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Göstərilən əsəri, səh.
- MaMe;ıajiMiajıe H. Göstarilon osəri. soh. 19--21 189
- ""plyuralizm
müəyyən ictimai normalardır ki, (məsələn, dövlət-hüquqi normalar) cəmiyyəti idarə edir, ümumi, məsələn, milli, mədəni, moral-etik dəyərlərin qorunub saxlanmasına xidmət edir. Beynəlxalq qayda dedikdə qlobal sosyal birliklərin - beynəlxalq arena iştirakçılarının - aktorların birliyinin riayət etdikləri qaydalardır. “Beynəlxalq qaydalar” terminini “dövlətlərarası münasibətlər” termini ilə sıx əlaqələndirirlər. Fərq ancaq bundadır ki, “beynəlxalq münasibətlərdə” tarixi davamlılıq, çoxdan mövcudluq məfliumu varsa, “beynəlxalq qayda” - yeni mənalı məfhumdur, müasir yaranmış anlayışdır. XX əsrin ən böyük alman filosoflarından K. Yaspers dünya qaydasını belə başa düşürdü: “hamının-iştirakçı dövlətlərin mütləq suverenitetdən əl çəkməli olduqu halda yaranan vasitə - alət”, ümumbəşəri dəyərlər və hüquqi normalar kimi dünya qaydaları da “siyasi formalar vasitəsilə hamını bağlayan dünyəvi hüquqi qaydalardır”. Beləliklə beynəlxalq qayda - dünyanın qaydasının mühüm tərkib hissəsi, onun özəyidir. Siyasi balans - bərabərlik beynəlxalq qaydanın üfüqi ölçülüyünü tələb edir. Beynəlxalq qaydanın əmudi (şaquli) ölçülüyü güclü və zəif aktorlar arasında olan qaydalar tənasübüdür. Beynəlxalq qaydada funksional ölçülük prinsipi dövlətlərin - aktorların müəyyən sahələrdə - beynəlxalq həyatın müxtəlif fəaliyyət növlərində stabiilik yaratmağa xidmət edən qaydalardır: məsələn^ diplomatiyada, aktorların davranış strategiyasında, aralarındakı iqtisadi təbadülədə, mənəvi dəyərlərdə^ liderlərin siyasi ambisiyalarında, həmçinin beynəlxalq münasibətlərin subyektlərinin (işgüzar adamların, transmilli cəmiyyətlərin, alimlər cəmiyyətlərinin, mütəxəssislər birliklərinin və s.)
Tarixən beynəlxalq qaydanı güc - xüsusilə hərbi qüvvə təşkil edirdi. Son onillərdə vəziyyət qismən dəyişir. Beynəlxalq münasibətlər tarixinin beynəlxalq qaydalarla bağlılığını dövlətlərarası münasibətlərin 1648-ci il Vestfal sülh müqaviləsindən götürürlər. Bu sülh müqaviləsi qərbi Avropada ’ Uuıi'aıiKOB n.A.
Göstərilən əsəri, səh. 271-272
190 konsepsiyasını da əlavə etmək lazımdır. K.Doyçun bu konsepsiyası federalizmdən fərqli olaraq tələb edir ki, beynəlxalq inteqrasiyanın reallıqlarını başa düşmək üçün hər iştirakçı dövlətin - inteqrasiyada iştirak edən aktorun kompleks üstünlüklərini təyin edib onlara ümumi inteqrasiyada üstünlük verilməlidir..
Beynəlxalq qayda problemi ona görə diqqəti cəlb edir ki, ictimai birliklərin bir-biri ilə münasibətlərinin “beynəlxalq birgəyaşayış” qaydalarını özündə təcəssüm etdirir, bu qaydalar müəyyən sərhədlər daxilində olan dövlətlərin riayət etməli olduğları ümumi qaydalardır. Hər dövlət özünəməxsusluğu (suverenitet, ərazi ayrılığı, özünəməxsus hakimiyyət və s.) saxlamaqla müəyyən beynəlxalq qaydalara da riayət etməli olur. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə əvvəliki dövrlərin “təbii vəziyyəti” artıq real deyil: güclü nə istəyirdi eləyirdi, zəyif nəyi bacarırdı eləyirdi. Yaxın gələcəkdə isə bu prinsipi ümumiyyətlə həyata keçirmək mümkün olmayacaq. Lakin bunuda inkar etmək mümkün deyil: bu gün xalqlar və dövlətlər iqtisadi, mədəni, siyasi cəhətdən bir-biri ilə çox sıx haqlıdırlar, dəyərləri birgə bölüşürlər, müxtəlif beynəlxalq təşkilat və strukturlarda dirgə təmsil olunublar. Belə demək olar ki, minimum şəkildə də olsa beynəlxalq cəmiyyətin mövcudluğu göz qabaqındadır: bunu minimum birlik və təşkilatlar həmrəyliyi sübut rdir. Bu 0 deməkdir ki, beynəlxalq qayda da reallıqdır. ‘ Bununla əlaqədar 1. “Beynəlxalq qayda” nədir? 2. İnsan cəmiyyəti tarixində hansı beynəlxalq qayda tipləri olub? 3. Müharibədən sonrakı beynəlxalq qaydada xarakter xüsusiyyətləri hansılardır? 4. Yeni dünya qaydasını necə qurmaq olar? - kimi suallara cavab vermək tələb olunur.
Beynəlxalq qaydanın şərhində sosyal və ya ictimai qaydanın xarakterinin izahından başlamaq lazımdır. İctimai qayda anarxiyanı, intizamsızlığı qəbul etmir, bir sosyal qüvvənin başqa sosyal qüvvə üzərində hökümranlığını rədd edir. Başqa sözlə ictimai qayda elə ' MaMe;ıajiMiajıe H. Göstarilon osəri. soh. 19--21 189 sionalizmə görə
“vertikal” (şaquli) inteqrasiya (dövlətlərin müstəqilliklərini saxlamaqla) “qorizontal” (üfuqi) (dövlətlərin yaratdığı vahid idarə ilə) inteqrasiyaya üstünlük verilməlidir. Bu nəzəriyəyə görə üfuqi inteqrasiya iqtisadi və sosyal konfliktləri yaradan səbələri aradan qaldırar, tədricən isə ağrısız şəkildə dövlətlərin suverenliyini aradan qaldıraraq elə bir vəziyyət əmələ gətirəcək ki, dövlətlərin belə birliyi, qarışması və qarşılıqlı əlaqələr yaratması onlar arasında nəinki təkcə hərbi konflikt mənasız olacaq, əksinə tam konfliktsizlik yaranacaqdır. Yaranmış vahid idarə dövlətlərin texniki idarələri ilə birbaşa kontaktda olacaq, suverenliklərin müdafiəsi isə - Konkret məsələlərin praqmatik həllini tapacaqdır. Beləliklə, praqmatizm də reallıqları nəzərə almaqla beynəlxalq inteqrasiyaya xidmət edir.
iqtisadi, sosyal, mədəni və s. sahələrdə əməkdaşlıq sıx olarsa başqa sahələr üçün də inteqrasiyaya institutları yaranacaq və tədricən konfliktlər aradan qaldırılaraq tam siyasi inteqrasiyaya gətirib çıxaracağdır. Əyər neofunksionalizm siyasi institutlara müəyyən əhəmiyyət verərkən iqtisadi, sosyal, mədəni inteqrasiyanı önə çəkirsə "''federaliznf' bu siyasi institutları inteqrasiya prosesinin əsası hesab edir və onları ortada - mərkəzdə yerləşdirir. Bu nəzəriyyə hər ölkənin daxili - federal qaydalarına müvafiq beynəlxalq inteqrasiyanı irəli çəkir. Məsələn, 1. Öz vətəndaşlığım qorumaqla ikili vətəndaşlığa malik olmaq; 2. Regional hökümətlərin rolunun müxtəlifliyi; 3. Regional hökümətlərin gücü və rolunun sikl dəyişikliklərini nəzərə almaq və s. Avropanın Vahidlik Aktı (1985), Avropa İttifaqının 1 noyabr 1993-də Maastrixt müqaviləsinə əsasən 2000-ci ildə 12 Avropa dövlətinin valyuta-iqtisad i və hərbi-siyasi ittifaqı (Avropa İttifaqı adı altında), 10 Avropa təşkilatının qərargahlarının (Valyuta institutu, Avropol, Avropa Ekologiya və s.) idarələrinin harada yerləşməsi və s. haqqında razılaşmalar buna misal ola bilər. Burada daha bir nəzəriyyəni - K.Doyçun ""plyuralizm''' 188 Yüklə 3,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|