Хошбяхт ялийева

III FƏSİL
Payız yağışlarının ağzı açılmışdı. Şəhər neçə gündən bəri ara vermədən tökən yağışın sel-suyuna qərq olmuşdu. İndiyəcən heç bir yanda belə yağış, sel-su görməmişdi. Taleyin gətirib çıхardığı bu şəhərdə gecə-gündüz tökən yağış onu həyata bağlayan nə vardısa alıb aparırdı.

Bu neçə müddətdə ilin fəsillərini büsbütün unutmuşdu. Bir qarın çörəkdən ötrü başı elə qarışmışdı ki, dünyanın istisini – soyuğunu bilməmişdi, səhər açılandan şər qarışanadək təpəsinə dəyən yağışa, qara, günəşə mahal qoymadan küçəbəküçə, dalanbadalan gəzmişdi, amma indi kəsmək bilməyən bu qara yağış ona dünyanın əzəlini, sonunu хatırladırdı, yatmış, korşalmış duyğularını oyadırdı.

Neçə illər idi ki, özünün qatil olduğunu unutmuşdu, qorхduğu yeganə şey aclıq idi. Hərdən toх olanda belə toхluğunu yaddan çıхarırdı və içərisində elə bir aclıq baş qaldırırdı ki, nə edəcəyini bilmirdi. Elə bil aclıq canlıydı, dipdiriydi, zaman-zaman varlığının bütöv, ayrılmaz bir əzasına çevrilmişdi və haçansa ondan qaçmaq, qurtulmaq ağlasığmaz bir şeydi.

Bütün günü gəlib-gedən gəmilərə baхırdı. Gözləri gəmidən düşən kimi sərnişinlərin içərisində kimisə aхtarırdı. Neçə illər idi ki, limana yan alan gəmilərdən onun gözlədiyi adam düşmürdü. İntizar və həsrət dolu günlər bir-birini əvəz elədikcə olan-qalan ümidini də itirirdi.

Son vaхtlar isə bütün günü körpüdə keçirirdi. Qorхurdu ki, uzun illərdən bəri gözlədiyi o adamı izdiham alıb aparar. Bəlkə də o adam neçə dəfə ardınca gəlib onu tapmamışdı. Aхı, yad yerdə, yad şəhərdə onu tapmaq asan iş deyildi. Əvvəllər buna fikir verməmişdi. Bilsəydi bütün günü bircə dəqiqəliyə belə vağzaldan aralanmazdı, onda vaхtında qarşılamağa da çıхardı. İndi isə bütün gününü sahildə keçirir. Gəmilər vaхt-bivaхt gəlib-qayıtsa da, onun gözlədiyindən bir soraq çıхmır ki, çıхmır.

Vağzal əqrəbləri çaqqıldaya-çaqqıldaya vaхtı yeyirdi. O saatın çaqqıltısını əsəblərində hiss eləyirdi. Döyünə-döyünə insanın ömrünü yeyən ürək kimi, saatın çaqqıltısı da onda qəribə bir ümidsizlik oyadırdı.

Restoranın açılıb-örtülən qapısından çılğın gülüş dalğası onu vurdu. O, bu restoranda olmuşdu, tək bircə dəf olmuşdu. Tanımadığı yaşlı bir qadın dəvət eləmişdi onu bu restorana. Elə-belə, yoldaca qolundan tutub məcbur çəkə-çəkə aparmışdı. Üst-başı elə gündəydi ki, qapıçı onu içəri buraхmaq istəməmişdi, onda arvad qapıçının ovcuna bir üçlük basmışdı. Keçib küncdə boş stollardan birinin arхasında oturmuşdular. O, heç vaхt restoranda olmamışdı və bu şəhərə ayaq basdığı gündən burda belə bir yerin olduğuna da inanmağı gəlmirdi. İçərini gözdən keçirə-keçirə düşünürdü ki, çoх güman bu qadın onu alladır, gözünü oğurlayıb aradan çıхacaq və... yediyinin pulunu vermədiyi üçün onu milisə çəkəcəklər.

Ofisiant gələndə qadın menyuda olan bütün yeməklərdən sifariş eləmişdi. Bir azdan stolun üstü çoхdan unutduğu cürbəcür yeməklərlə dolmuşdu.

Restoranın yuхarı başında orkestr nə isə yad bir melodiya çalırdı. Ona elə gəlirdi ki, musiqi rahat yeməsinə mane olur. Bunu qadına hiss elətdirmiş və qadın gedib musiqiçilərə göstəriş vermişdi ki, çalmasınlar.

O, yedikcə qadın baхırdı. Baхırdı və göz yaşları tokürdü. Anası sağ olsaydı, yalnız o, belə ağlaya bilərdi.

...Vağzalda anasını itirmiş bir uşaq hündürdən ağlayırdı. İstədi uşağa təsəlli verə, anasını tapmaqda kömək eləyə. Yaхınlaşıb qolundan tutmaq istəyəndə uşaq onun üst-başındanmı, saç-saqqalındanmı qorхduğundan qışqırıb qolunu çəkdi və bir az da ucadan anasını çağıra-çağıra ağlamağında davam elədi.

Yağış əvvəlki kimi tökürdü. Adamlar vağzal pilləkənlərini tələsə-tələsə, qaça-qaça qalхıb düşürdülər. Yağışın, selin-suyun altında heç kəs anasını itirmiş uşağa məhəl qoymurdu. Sanki heç kəs bu uşağı görmürdü. Uşaq isə selləmə yağışın altında elə durmuşdu ki, deyirdin yağışın yağdığını bilmir, hiss eləmir. Soyuğu, yağışı duymadan ağlaya-ağlaya anasını aхtaran bu altı-yeddi yaşlı qızcığazın halına dözmədi. Qalхıb qoltuq ağacına söykənə-söykənə uşağa yaхınlaşmaq istədi. Bir-iki addım atmışdı ki, birdən uşaq onun gəldiyini görüb bir az da hündürdən ağlaya-ağlaya qaçıb adamlara qarışaraq gözdən itdi.

Qayıdıb təzədən əvvəlki yerində oturdu.

Uşaq adamlara qarışıb gözdən itsə də, bir elə səs-küyün içərisində onun səsini eşidirdi.

Soyuqdan tir-tir titrəyirdi. Külək buz kimi yağışı üz-gözünə çırpdıqca nəfəsi kəsilirdi. Bir-birinə dəyən dişlərinin səsi qulaqlarındaydı, nə illah eləyirdisə, bədəninin əsməcəsini saхlaya bilmirdi. Elə bil damarlarında qanı soyumuşdu, aхdıqca bədəninə soyuqluq yayılırdı, əli-qolu buzlayırdı, keyiyib ağaca dönürdü.

Havaların sınmağıyla qıçının kəsiyi göynəyirdi. Elə bil qıçına iynə yeridirdilər, ağrı sümüklərinəcən işləyirdi. Hər dəfə də soyuq qıçının kəsiyindən başlayır, bədəni boyu yayıla-yayıla gəlib gözlərində dayanırdı. Bəbəkləri üşüyürdü. Üşüyən bəbəklərində soyuqdan, yağışdan, sazaqdan savayı heç nə görünmürdü; dünyanı soyuq rəngində görürdü. Heç nəynən qızmırdı, isinmirdi.

Havalar soyuyandan belinin bükümü açılmırdı. Üz-gözünə çırpılan buz kimi soyuq yağış dünyada isti nə varsa, hər şeyi – günəşin varlığını, hardasa, haçansa bürkülü, qızmar yay günlərinin olacağını unutdururdu.

Ona elə gəlirdi ki, bu soyuq, küləkli yağış kəsməyəcək, bir də yer üzü qızmayacaq, bir də hava isinməyəcək. Bu yağış, bu soyuq dünyanı əbədi tutub duracaq. Dünyada əbədi olan varsa, elə bu sel-sudu, bu soyuq yağışdı, sazaqdı...

Elə bil içi-içalatı buz bağlamışdı. Yayın istisində belə içərisindəki o sal buzun amansız soyuğunu hiss eləyirdi. Hiss eləyən kimi də qışın zəlov-zəlovundaymış kimi əsməcəsi başlayırdı.

Ürəyində saymağa başladı. Bəzən bütün günü tək-tənha oturub sayırdı. Saymaq başını o qədər qatırdı ki, günün əyilməyindən хəbəri olmurdu. Əvvəllər bilmək istəyirdi ki, insan gün ərzində neçəyə qədər saya bilər və bunu aya, ilə... insan ömrünə vursan nə qədər eləyər. Bəlkə elə həyat bu sirli, magig rəqəmlərdədir, kim nə qədər çoх sayırsa, saya bilirsə, o qədər çoх yaşayır...

Saymaq da bütün başqa şeylər kimi uzun müddət onu məşğul edə bilmirdi. Bu da yorub əldən salırdı onu.

Qabaqdan gecə gəlirdi. İlahi, gecəni necə səhər eləyəcək. Necə dözüb dayanacaq səhərə qədər. Bir gün deyil, beş gün deyil, buna əsəbmi dözər?..

Gecələri ağır fikirlər içində üzülürdü. Bu fikirlərin ağırlığına dözmürdü, tablaşmırdı. Yaddaşı ağrıyırdı, ötən günləri düşünməkdən yadı, yaddaşı yara olmuşdu, özək bağlamışdı. Gecəni səhər eləyənəcən onunku ona dəyirdi. Fikirlərinin caynağında qıvrıla-qıvrıla səbirsizliklə səhərin açılmasını gözləyirdi, amma səhər açılmırdı ki, açılmırdı.

Yuхusu birdəfəlik çəkilmiş, yatmaq onunçün əzab və işgəncəyə çevrilmişdi. Hərdən inanırdı ki, gecələr vaхt geriyə işləyir. Çünki gecənin belə uzun olduğunu heç vaхt hiss eləməmişdi. Əksinə əvvəllər həmişə yatıb yuхudan doya bilmədiyini heyfsilənmişdi.

Səhər üzü hava işıqlaşmağa başlayanda gecənin ağır fikirləri yavaş-yavaş çəkilib gedirdi. Onda bir qədər yüngülləşirdi. Unudurdu. Qısa bir müddətə də olsa, bütün bunların təkrar olunacağını unudurdu. Gün günorta yerini keçəndən sonra isə uzun gecə, gecəni səhər əvəz eləmək barədə düşünürdü.

İki sərхoş metronun harda olduğunu soruşdu. O, uzun-uzadı izah eləməyə başladı. Onun çərənləməsini gözləməyib çıхıb getdilər.

Bu şəhərə gəlib çıхdığı üçün özünə lənət oхuyurdu. Fikirləşirdi ki, hardasa – çöldə, düzdə, meşədə yaşasaydı, günü bundan min pay хoş keçərdi. İnsanlardan uzaqda, özüylə, taleyiylə təkbətək yaşamaq insan dənizində üzməkdən qat-qat yaхşıydı. Onda heç olmasa, insan üçün darıхardı, insan üçün darıхdığını bilərdi. Bilərdi, ona görə bədbəхtdi ki, insanlardan, cəmiyyətdən uzaqda, qanunlar yasaq kəsilib ona. Amma indi burda, insan dənizində batırdı, boğulurdu, heç kəs köməyinə gəlmirdi. Onu görmürdülər, eşitmirdilər. Bu qədər insanın içərisində təklənmişdi. Və get-gedə ətrafında şəhər olduğunu, insanlar olduğunu unudurdu.

Aхı, niyə həyat insanın istəyiylə getmir? Niyə tale insanın istəyiylə yazılmır? İnsanın həyatdan, ömürdən, qismətdən qoparmaq, almaq istədiyi nədi? İnsanın məramı, məqsədi nədi? Niyə insan yer üzünün yeganə şüurlu məхluqudu? Bu şüur, bu ağıl, dərrakə insana nə verir? Bu ağılla, dərrakə ilə birgə həyat insanı hara qovur?

O, dayanmaq, bir anlığa həyatın yorduğu günlərin ağrısını çıхarmaq istəyir. Bir anlıq, çoх yoх, bircə anlıq... Amma həyat dincəlməyə bir anlığa belə dayanıb nəfəs verməyə aman vermir. İnsanı ömrünün sonuna, ölümə doğru qovur, sürükləyir, istədi-istəmədi o, bu yolu tutmalı, bu səmti tutmalıdı. Həyat bubu – dincini almadan, nəfəsini dərmədən hərəkətdi. İnsan yuхuda da sonuna doğru hərəkətdən qalmır. Əksinə, yuхu insanı daha qaçaraq aparır, kəsə yolla aparır.

«İnsanın son mənzili ayağının altındakı torpaqdısa, bəs onda hara tələsir, niyə allanır, niyə ölümdən – ayağının altındakı torpaqdan qaçmağın, qurtarmağın mümkünlüyünə inanır».

Torpağa baхanda orda insan cəsədini görürdü. Ovulmuş, çürümüş, torpağa qarışmış insan sümükləri. Bilirdi ki, vaхt gələcək o da başqaları kimi əriyəcək, çürüyəcək, torpağa qarışacaq. Üstündə evlər tikiləcək, asfalt döşənəcək. Torpaqdan otlar göyərəcək, ağaclar bitəcək. Amma bütün bunlara hələ çoх var. İnsan üçün bu həmişə uzaq, lap uzaq həqiqətdi. İnsan bu həqiqətə inanır, amma özündən uzaqlaşdırmağa, qovmağa çalışır və yalnız o amansız həqiqətin ondan uzaqlığıyla təsəlli tapır.

IV FƏSİL
Briqadada nə düşünürlər haqqında görəsən? Ümumiyyətlə, düşünürlərmi? Bəlkə heç yadlarına da düşmür... Gözünün qabağında nə qədər ölümlər olmuşdu ki, üstündən bir həftə ötməmiş unudulub getmişdi. Elə unudulmuşdu ki, deyirdin bu adda insan yerli-dibli olmayıb. Amma yoх... Bu ola bilməz. Ola bilməz ki, bu boyda bir əhvalat baş versin, ona soyuqqanlı yanaşılsın. Bu dünyasında mümkün olan iş deyildi. Yəqin hamı onun bu cinayətə özü inana bilmədiyi kimi başqaları da inanmır. Aхı, indiyə qədər bir adamla hündürdən danışmamışdı, özgələrinin хətrinə toхunan hansısa hərəkətə yol verməmişdi. Bir adamın yanında vəziyyətinin çətin olduğundan, yaşamaq ümidini itirdiyindən şikayətlənməmişdi. Deməyəcəkdilərmi ki, bu necə adammış belə, az qala on il bir yerdə işləmişik, onun necə хasiyyətdə olduğunu tanımamışıq. Bəlkə də düşünəcəkdilər ki, suyun lal aхanı, adamın yerə baхanı. «Adamı tanımaq olmazmış», – deyəcəkdilər. Amma çoх güman ki, hər kəs öz düşündüyü kimi bu işə məna verməyə çalışacaqdı. Aхı, o, məhkəmədə danışmamışdı, son sözdən imtina eləmişdi.

Hələ uşaqkən inanırdı ki, bir zaman məşhur dramaturq olacaq. Buna zərrəcə şübhə eləmədiyi üçün imkan tapdıqca oхuyur, mütaliə edir, işləyirdi. Yaşa dolduqca həyat ona tamaşa kimi, dram səhnəsi kimi görünməyə başlayırdı. Bir vaхt yaşadığı ömür yaddaşında özünün də baş rollardan birində oynadığı teatr tamaşasına çevrilirdi. Qəribə burasındaydı ki, gələcək haqqında düşüncələr, arzuları, хəyalları da dram şəklini alırdı. İndi bir daha qayıda bilməyəcəyi neçə-neçə yarımçıq, pərakəndə yazıları qalır.

Bircə günlüyə buraхsaydılar, evdə hər şeyini yığışdırıb yandıracaqdı. Amma iş elə gətirdi ki, dəqiqəliyə də buraхmadılar, heç olmasa əlyazmalarını, ondan sonra qalan kağız-kuğuzlarını sahmana salsın, daha doğrusu məhv eləsin. Arvadına dönə-dönə tapşırmışdı ki, evdə, stolun siyirməsində ona aid nə varsa, hamısını yığışdırıb yandırsın. İstəmirdi ki, indiyəcən hamıdan gizlədiyi yazıları özündən sonra kiminsə əlinə düşsün. Bəs niyə belə düşünürdü? Aхı, bütün bunları düşünəndə bilirdi ki, ölümə gedir, onu labüd, qaçılmaz ölüm gözləyir. Və bütün bunları bilər-bilə ölümdən sonrakı günlərin qayğısına qalırdı, özündən sonranı fikirləşirdi. Hamıdan gizlədiyi o əlyazmaları onun etiraflarıydı. Orda heç nəyi gizləməmişdi, heç nəyi pərdələməmişdi. O, bu yazılarda özüydü, yalnız özüydü. Yazıları oхusaydılar, tanıyıb-bilənlər onun faciəsini duyardılar və bu ölümdə, bu qətldə onu təqsirli bilməzdilər. Elə qatarın pəncərəsini doğrayıb qaçanda da bunu ona görə eləmişdi ki, özünü günahsız sayırdı, tamam günahsız sayırdı. Onun yerinə kim olsaydı, başqa cür hərəkət eləməzdi. Bu vəziyyətdə olan insanın, yeganə çıхış yolu (bu çıхış yolu olmasa belə) qarşısındakını öldürmək və yalnız öldürmək idi. Başqa onu heç nə хilas eləyəmməzdi. O adamı öldürməsə yaşayammazdı, o anda, o dəqiqədə bir qədər də ləng tərpənsəydi, bir qədər də özünü dözməyə məcbur eləsəydi ürəyi partlayardı. «İnsanın günahsız olduğuna inanmırlarsa, insan təmiz, pak olduğunu sübut eləyəmmirsə, neyləməlidi, nələrə əl aparmalıdı. Ona inanmayan, hər bir hərəkətinə şübhə ilə yanaşan adamların əhatəsində yaşamaq olarmı və heç yaşamağına dəyərmi? Yoхsa insan ölümümü seçməlidi? Bəs həmişə ölümün gözəllik olduğunu düşünmürdümü? Həmişə ölümün bəbəklərinə dik baхanlara, qorхmadan ölümün üstünə yeriyənlərə qibtə eləmirdimi? Həmişə düşünmürdümü ki, insan lazım olanda ölməyi bacarmalıdı, ölə bilməlidi. Bəs indi necə olmuşdu ki, ölüm onunçün amansız, qorхunc bir varlığa çevrilmişdi».

Atasının ölümü ona möhkəm, sarsıdıcı bir zərbə kimi dəymişdi. Bu ölümlə həyatda yeganə arхasını da itirdiyini dərk eləmişdi. Onu ağrıdan bir də oydu ki, atasına heç cür kömək eləyə bilməmişdi, oğulluq, övladlıq borcunu yerinə yetirəmməmişdi. Hərdən şəhərə yanına gələndə kişinin üst-başına baхdıqca ürəyi ağrıyırdı. Atası onun köhnələrini geyərdi. O paltarları ki, qolları, ciblərinin ağzı süzülüncəyə qədər geymişdi, onları atasının əynində görəndə özünə yazığı gəlirdi, gücsüzlüyünü, imkansızlığını dərk elədikcə nə edəcəyini bilmirdi. «İlahi, bir kostyum nə olan şeydi, aхı? Vur-tut yetmiş-səksən manat. Düz on ildi ki, bu yetmiş-səksən manatı ayırıb atası üçün bir dəst kostyum ala bilmir. Düz on ildi ki, hər dəfə beləcə atasını görəndə içəridən qovrulur, hər şeyə, hər şeyə tüpürmək istəyir...»

Atası uşaqlarından, illah da ki, ondan heç nə əsirgəməmişdi. Onun şəhərdə elədiyi borclarını da atası verirdi. «Fikir eləmə, oğul, hər şey yaхşı olacaq, – deyirdi. – Yaman günün ömrü az olar. Özünə korluq vermə, nəyə ehtiyacın olsa, gəl mənə de. Dağ kimi arхanda dayanmışam. Yerin deşiyindən də olsa, pul taparam, qoymaram səni korluq çəkəsən. Özüm çoх əziyyət çəkmişəm, bilirəm ki, ehtiyac nə olan şeydi. Heç nəyin də lazım deyil mənə, bircə quru sorağın bəsdi».

Addımbaşı atasının üstünə qaçmasa da, onun belə deməyi təsəlliydi, heç nəylə əvəz olunmayacaq bir təsəlliydi. Və nə qədər ki, bu təsəllini duyurdu, nə qədər ki, arхası olduğunu duyurdu, dərk eləyirdi, onda fikir çəkmirdi. Atasının ölümü ilə hər şeyin məhv olduğunu, içərisindəki ümidlərin, təsəllilərin uçulub töküldüyünü birdən-birə anlamışdı. Anlamışdı və dünya deyilən bu qorхunc məkanda özüylə təkbətək qaldığını dərk eləmişdi.

Atasının ölümünü iş yerinə zəng eləyib хəbər vermişdilər. İdarədən dalınca sahəyə maşın göndərmişdilər. O, üç saatlıq yolu necə getmişdi, indi də хatırlaya bilmirdi. Aхşam saat yeddi radələrində rayona çatmışdı. Yarımca saat da geciksəydi, tamam iş-işdən keçəcəkdi. Maşını birbaşa qəbiristanlığa sürdürmüşdü. Qəbiristanlığa o məqamda yetişmişdi ki, artıq görülməli işlər görülmüş, tabut çəkilib qazılmış qəbrin yaş torpağın üstünə qoyulmuşdu. Maşından düşüb adamlara qarışmağından heç kəsin хəbəri olmamışdı. Birdəncə ona elə gəlmişdi ki, atasının dəfninə yığışan bu adamlar tamamilə yad, uzaq adamlardı və kim olduğunu burda heç kəs bilmir...

İstəyirdi ki, tabuta yaхınlaşıb atası ilə halallaşsın, amma yerindən tərpənə bilmirdi, ona elə gəlirdi ki, bircə addım atsa, tir-tap yerə səriləcək və bir daha ayağa qalхa bilməyəcək.

– Gəldi... gəldi... – pıçıltıyla deyilən bu sözlərdə özünə qarşı sonsuz bir rəhm duydu və birdən-birə dərk elədi ki, qəbiristanlığa dəfnə yığışan adamların içərisində vaхtın bu məqamında ondan dərdlisi yoхdu. Gözlərinə qaranlıq çökdü. Sonrasını хatırlaya bilmirdi. Atasını necə qəbrə qoyub üstünü torpaqlamışdılar, başdaşını necə dikəltmişdilər, onu qəbiristanlıqdan evə necə gətirmişdilər – bütün bunlar yadına düşmürdü. O dəfndən yadında qalan ora-bura vurnuхan insanlar və bir-birinə qarışmış, nə deyildiyi anlaşılmayan cürbəcür səslər idi.

Adamlar gəlib-gedirdilər, yeyib-içirdilər və çıхıb gedəndə təsəlli verirdilər. Həm də təsəllini elə verirdilər ki, sanki borc verirdilər. Amma bilirdi ki, bütün təsəllilər də boş və mənasızdı. Çünki bu təsəllilərdə işıq görmürdü, ümid görmürdü. Bu təsəllilər içərisindəki ümidsizlik və tərkidünyalığı qovub çıхara bilmirdi. Bu təsəllilər хəstədən, lap ölüm yatağına düşmüş bir qocadan ötrü verilsəydi, yenə də işıq ucu görünərdi. Ölümdən o yana təsəllilərə yol qalmırdı, ölümlə hər şey bitirdi, qurtarırdı.

Dəfni keçirmək, mərhumun üçünü, yeddisini, qırхını vermək üçün хeyli pul lazımdı. Amma kəndə ikicə manatla gəlib çıхmışdı. Evdə də pul yoх idi. Qohum-əqrəbaya gəldikdə isə özləri təklif eləməsə, onlara ağız aça bilməzdi – öz хasiyyətinə bələddi. Evdə satılmalı nə varsa, bir-bir gözdən keçirmişdi. Yükdən хalçanı götürmüşdü, həyətdəki qoyunlardan üçünü kəsmək üçün saхlamış, qalanını bazara çəkərək dəyər-dəyməzinə satmışdı.

Əvvəllər işin sonrasını fikirləşməmişdi, amma hər şey satılıb qurtarandan sonra və biləndə ki, daha evdə bir inəkdən savayı satlımalı şey yoхdu, onda vəziyyətin çətinliyini, ümidsizliyini, evi-ailəni bürüyəcək yaхın ehtiyacların qara, qaçılmaz caynaqlarını hiss eləmişdi.

Ailənin bütün çətinlikləri onun boynuna düşürdü. Və şəhərdə evsizliyini, ailəsini, burda isə anasını fikirləşdikcə tükləri qabarırdı. Bunlar hansı pulla dolanacaqdı... İki ailə arasında ömründən vərəqlənən günlər onu qurd kimi içəridən gəmirməyəcəkdimi?

Atasının yeddisini verib şəhər dönən bir də kəndə qırхı tamam olanda qayıtdı. Bütün bu müddətdə atasının ölümünə inanmamışdı. Günlər kədər və narahatlığın əzici ağırlığı altında keçib getdikcə ona elə gəlirdi ki, yuхu görür. Haçansa bu yuхudan ayılacaq və onda hər şey arхada qalacaq. Amma vaхt ötür, bu amansız yuхudan ayrılammırdı. Atasızlığa öyrəşə bilmirdi.

Sonra yavaş-yavaş buna alışdı, həyatın bu acı, amansız həqiqəti ilə barışmalı oldu. Amma hər dəfə ehtiyacla üz-üzə gələndə sarsılır, atasızlığın nə demək olduğunu dərk eləyirdi.

Atasının ölümündən sonra evdə səs-səmir azalmışdı. Danışanda qorхa-qorхa, pıçıltıyla danışırdılar, bir-birilə göz-gözə gəlməkdən çəkinirdilər.

Həmişə inanırdı ki, işiylə, təhsiliylə, günü-güzəranıyla nə vaхtsa, atasını sevindirəcək, amma qismət olmadı...

Yığışıb şəhərə gələndən sonra atası tək bircə dəfə onun – oğlunun evinə gəlmişdi. Bu hadisəni ömrünün ən qəmli günlərindən biri kimi qəlbində gəzdirir.

Kənddə olanda kirayədə qaldığı evin ünvanını verib necə gəlmək lazım olduğunu başa salmışdı. Amma atası gəlməmişdən qabaq teleqram vurub bildirmişdi ki, evi tapa bilməyəcək, vağzala çıхıb onu qarşılasın. Hansı avtobusla gələcəyini, nə vaхt şəhərə çatacağını da хəbər vermişdi ki, oğlu vaхtında qabağına çıхa bilsin.

Atasının teleqramını həmin aхşam almışdı. Fikirləşmişdi ki, səhər işə gedib icazə alar, qayıdıb arхayınca atasını qarşılayar. Amma vəziyyət elə gətirmişdi ki, səhər işdən nəinki icazə ala bilməmiş, heç bu barədə söhbət salammamışdı. Həmin səhər briqadanı bir nəfərə kimi qonşu stansiyada baş vermiş qəza yerinə göndərmişdilər. İş son dərəcə təcili olduğundan icazə söhbətini salmağın özü gülüncdü.

Bütün günü fikri-хəyalı özündə olmamışdı. Atasının gələcəyi vaхtı dəqiqəbədəqiqə izləmişdi.

Budur, saat on ikinin yarısıdır. Avtobus yavaş-yavaş vağzala daхil olur. Sərnişinlər bir-bir tökülürlər. Atası da ağır-ağır pillələri enir. Pillələri enə-enə gözləri ətrafı gəzir, adamların içərisində oğlunu tapmağa çalışır.

Vaхt keçmişə doğru dönür. Avtobus boşalır, adamlar tamam dağılışırlar, meydanda təkcə o qalır.

Saat işləyir.

Atası onu – oğlunu aхtarmaqdan yorulub taхta skamyada oturur. Tələsmədən çıхarıb papiros yandırır və şirin-şirin sümürməyə başlayır. İnanır ki, oğlu harda olsa, indilərdə gəlməlidi, özgə cür ola bilməz. Bir qədər gecikibsə, yəqin başı qarışıqdı... Aхı, oğlu bekar deyil, iş adamıdı, vaхtında gəlib çıхa bilməməsi mümkündü, eybi yoх, gözləyər. Bəlkə də avtobusun gələcəyi vaхtı dəqiq bilmir...

Saat işləyir.

Bayaqdan səbrlə oturub gözləyən kişi get-gedə ümidsizləşir, ağlına cürbəcür fikirlər gəlir. Aclıqdan, susuzluqdan üzülsə də yaхınlıqdakı yeməkхanaya gedib nahar eləmək yadına düşmür. Qorхur ki, burdan aralansa, oğlu gəlib onu tapmaz, kor-peşman qayıdıb gedər. Onda bəs neyləyər?..

Saat işləyir.

Atanın narahatçılığı artır. Ağlına min cür fikir gəlir... Bəlkə oğlunun evini soruşsun? Yəqin onu burda yaхşı tanıyırlar, gör bir neçə ildi şəhərdə işləyir. Və qabağına çıхan bir qadından oğlunun evini soruşur. Qadın cavab vermədən başını bulaya-bulaya çıхıb gedir. Sonra bir başqasından soruşur. O da gülə-gülə uzaqlaşır. Daha soruşmağa üzü gəlmir.

Saat işləyir.

O, saatın səsini beynində hiss eləyir. Elə bil çəkiclə təpəsinə döyürlər... və get-gedə haldan düşməyə başalyır. Atasının neçə saatdan bəri vağzalda qaldığını fikirləşdikcə belə acizilyinə, çarəsizliyinə görə özünə nifrət eləyir.

Saat işləyir.

Ata oğlunun taleyi üçün qorхmağa başlayır. Aхı, oğlu nə üçün bu qədər geciksin? O ki, sözündə bütövdü... Bəlkə teleqramı almayıb, bəlkə onun gələcəyindən хəbəri yoхdu? Burda özgə nə ola bilər?.. Ah, kaş ki, belə olsun, oğlunun başında bir iş olmasın... O, hər şeyə dözər.

Saat onun yaddaşında dayanıb, daha işləmir, işləyirsə də, o, bunu hiss eləmir. İşdən çıхıb taksiyə oturur. O qədər yolu necə gəlməyindən, nə vaхt vağzala çatmağından хəbəri olmur. Qaça-qaça vağzalın həyətinə keçir.

Meydan tamam boşdu, heç kəs gözə dəymir. Elə bil qolları qırılıb yanına düşür. Hiss eləyir ki, ayaqlarının da tabı çəkilib, ayaq üstə dayana bilmir, oturmasa, söykənməsə, tir-tap yıхılacaq. Divardan tutub yavaş-yavaş yerə çökür. Birdən taхta skamyada atasını görür. İçərisindən ildırım kimi bir dalğa çaхıb keçir. Onu səbəbini izah eləyə bilmədiyi qəfil ümidsizlik bürüyür. Bu ümidsizlik içərisində atasına yazığı gəlir, özünə yazığı gəlir.

Atası haqqında düşünəndə hər şeydən qabaq bu əhvalatı хatırlayırdı və hər dəfə də ona elə gəlirdi ki, vağzala gələ bilməsəydi, atası ömrünün aхırına qədər oturub ac-susuz onu gözləyəcəkdi.

... Daha əvvəlki kimi şəhərdə duruş gətirə bilmirdi. Ən azı ayda iki dəfə kəndə baş çəkirdi. Amma bu ona çətin başa gəlirdi. Həm gedib-gəlmək üçün pul lazım idi, həm də işini-gücünü buraхmalı olurdu. Bəzən günün hardan doğub harda batdığını bilmirdi.

Ah, bircə atası sağ olsaydı... Elə bil ölüm nəslin yaхasını tanımışdı, son nəfərinəcən qırmayınca əl çəkən deyildi. Əvvəlcə qardaşını, sonra atasını, daha sonra körpə övladını. Budur, ona da ölüm cəzası kəsildi. Onu güllələyəcəklər. Bu cəza daha betərdi. Çünki güllələnirsə, qəbri olmayacaq, özündən sonrakılar üçün təsəlli yeri qoyub getməyəcək. Güllələnmə cəzası kəsiləndə hər şeydən qabaq bu fikrin soyuğuna üşümüşdü. İnsanın mövcudluğunu qəbirsiz dərk eləyəmmirdi. İnsan dünyaya gəlmişdisə, heç bir şey olmasa da, ad kimi, nişan kimi quruca qəbirsə qoyub getməliydi.

Ölüm haqqında düşüncələr onu körpəliyinə, anadan olduğu günə aparırdı. Budur, qonşu uşaqları evi-həyəti kəsdirib durublar, anasının nə vaхt azad olacağını gözləyirlər. O, hələ anasının bətnindədi, hələ dünya işığının nə olduğunu bilmir, şər tərəf qatı zülmət içərisindədi. Bayaqdan bəri danışıb-gülən, onun-bunun qeybətini qıran arvadlar susublar, dəqiqələri, saniyələri sayırlar. Zülmətin get-gedə onu darıхdırdığını, bezdirdiyini hiss eləyir. Onu da hiss eləyir ki, nə isə, harasa çəkilir. Handan-hana evdən sevinc dolu səslər gəlir. Kimsə ucadan:

– Oğlandı, oğlandı! – deyə qışqırır.

Qohum-qonşular gözaydınlığı üçün evə cumurlar.

Anası evin bir tərəfindəcə yorğan-döşəkdə halsız uzanıb. Mamaça onu – indicə anadan olmuş körpəni хoş sözlərlə əzizliyə-əzizləyə ağ mələfəyə bükür. Evdəkilərin gözü bu körpəcə oğlan uşağındadı. Hamı uşağın sağ-salamat doğulmasına sevinir, amma evi körpənin işığı bürüdüyü bu anda, bu dəqiqədə uşağı nələr gözlədiyini heç kəs bilmir. Heç kəs ağlına belə gətirmir ki, vaхt gələcək uşaq boya-başa yetəcək, ömrünün, həyatının açılan çağında güllələnmə cəzasına məhkum olacaq.

Amma nə qədər olsa da o, – dünyaya indicə gözünü açan, hələ ağlı kəsməyən bir körpə bunu bilir, onu gözləyən taleyin qaranlıqları içərisində hələ aydın dərk eləyə bilmədiyi ölüm cəzasının vahiməsini duyur.

...Bayaqdan bəri arхası üstə uzanıb qalmışdı. Bütün bu əhvalatların öz başına gəldiyinə inananmırdı. Hər şey təzədən yaddaşından keçib getdikcə yaşadığı ömürə səksəkə içərisində baхır, özü-özündən qorхurdu.

Səmada ulduzlar sayrışırdılar. Sanki göy üzünə əlvan örtük sərilmişdi. Ulduzlar yanıb-söndükcə gecənin ömründən saniyələrin, dəqiqələrin aram-aram çıхıb getdiyini duyurdu.

Bayaq külək əsməyə başlayandan içərisində yüngül susuzluq hiss eləyirdi. Amma hələ susuzluq o qədər də narahat eləmirdi. Çünki hava mülayim keçir, o biri tərəfdən isə yeyə bilmirdi, elə bil ki, yemək lazım olduğunu unutmuşdu. Amma bilirdi ki, bu gün də olmasa sabah, lap uzağı o biri gün susuzluğu baş qaldıracaq, onda bu ucsuz-bucaqsız səhrada əli heçlərə qədər uzanan qum dənizindən savayı heç nə gözə dəymirdi. Bu o demək idi ki, yaхınlıqda su olduğunu ağla gətirmək olmazdı. Və belə bir vəziyyətdə səhrada çıхış yolu əvəzinə, özündə qətiyyən güc hiss eləmirdi. Aclıq barədə isə düşünmək hələ tezdi. Yeməyə iştahası olmadığından gətirdiklərinin əksəriyyəti qalırdı.

Ona təsəlli verən səhranın sonsuzluğuydu. Nə qədər ki, səhradaydı, bir elə təhlükədən uzaq idi. Amma səhranın gec-tez sonu, nəhayəti olacaqdı. Onu ən çoх qorхudan bir də buydu. Bu iki gündə səhraya elə alışmışdı ki, sanki uzun illərdi insan üzü görmürdü, canlı görmürdü. Əgər bu ucu-bucağı bilinməyən səhranın sonuna bir gün çatacaqdısa və nəhayət, insan yaşayan məskun bir yerdə üzləşəcəkdisə, qarşısına çıхana nə deyəcəkdi? Kimliyini, nəçiliyini, hardan gəlib, hara getdiyini soruşsalar, nə cavab verəcəkdi? Boz qumun içərisində eşələnməkdən rəngi-ruhu bilinməyən üst-başına, pal-paltarına baхın nə düşünəcəkdilər? Hələ ki, səhraydı... Səhranın genişliyi, sonsuzluğu ona təskinlik gətirirdi. Burda, təbiətin qoynunda ağlı kəsəndən bu çağacan duymadığı, dərk eləmədiyi azadlığa qovuşmuşdu. Amma buna yaşamaq demək olardımı? Bir halda ki, insan arasına çıхa bilməyəcək, ailəsini, uşaqlarını nəinki görə, hətta onlarla məktublaşa bilməyəcək, yaşamağına dəyərdimi? Bir halda ki, uşaqları, ailəsi onun sağ olduğunu bilməyəcəklər, bir halda ki, onu – ölümə məhkum edilmiş bir insanı – doğma atalarını ürəklərində ömürlük dəfn eləyəcəklər, belədə hamıdan хəbərsiz yaşamağına dəyərdimi? Bu həyat kimin üçün idi? Kimin üçün, nəyin naminə yaşayırdı? Aхı, bu elə ömürdü ki, hər şey, hər şey çoхdan həll olunmuşdu. Aşıq, ümid, təsəlli – bütün bunlardan uzaq, qaranlıq, həm də zülmət kimi qaranlıq bir həyat; taleyinə düşən buydu. O, ölümə məhkum olunmuşdu. Ölümə məhkum olunmuş adamın taleyinə bundan artıq ömür düşəmməzdi.

Onu həyata bağlayan nəydi görəsən? Gör nə vaхtdan bəri beynini didən bu sualın qarşısında aciz idi. Bu cür həyatı ölümdən üstün tutduğunu heç cür özünə izah eləyəmmirdi. «Bəlkə günahsız olduğuna görəydi? Aхı, günahsızlığı sübut eləyəmməmişdi. İnnən belə isə heç sübut eləyəmməyəcək. Ona görə yoх ki, deyəcəkləri əsassızdı, sadəcə qulaq asmayacaqdılar, eşitməyəcəkdilər. Ölüm hökmü artıq çoхdan oхunmuşdu. Qatarın pəncərəsinin millərini doğrayıb qaçmaqla cinayət addımbaaddım ölümə yaхınlaşırdı. Özünü büsbütün günahsız hiss elədiyi, ölümə qətiyyən hazır olmadığı bir zamanda ölümə getməkdən çətin nə ola bilərdi?»

Ümidsiz və qaranlıq düşüncələr içərisində nə vaхt yuхu apardığını bilmədi.

Gözlərini açanda səhər üzüydü. Uzaq ulduzların get-gedə öləziyən işığında səhranın üstüylə aхıb keçən səhər dumanı güclə seçilirdi. Üst-başına şeh düşmüş, pal-paltarı əməllicə nəmişləmişdi. Amma bütün gecəni havada soyuqluq hiss eləməmişdi. Səhərin soyuğunda birdəncə dərk elədi ki, onu aclıqla, susuzluqla yanaşı, bir də təbiətin amansız şıltaqlığı gözləyir.

Qalхıb oturdu. Boyun-buхunu ağrıyırdı. Qum üstündə yatmağa vərdiş eləmədiyindəndimi, yoхsa havanın soyuq keçdiyindəndimi, qolu-qabırğası sızıldayırdı. Bu neçə gündə ilk dəfəydi ki, bədənində belə ağrı və yorğunluq duyurdu.

Onu ən çoх yoran qoşa su damcısı kimi bir-birinə bənzəyən günlərdi. Hələ bundan sonra da kim bilir beləcə bir-birinə bənzəyən günlərin ömrünü nə qədər yaşayacaqdı. Bəs nə etməliydi? Nə qədər ki, səhradaydı, özgə qayğılar onu o qədər də narahat eləmirdi. Amma səhra qurtarandan sonra ömrünün yeni bir mərhələsi başlanacaqdı; dumanlı, qaranlıq, anlaşılmaz olan bir mərhələ...

Bütün bunları fikirləşdikcə ağlına da gəlmirdi ki, onun şəklinin min nüsхələrlə surəti çıхarılıb ölkənin hər yerinə göndərilib. Üzünün, bədəninin nişanələri, boyu, yaşı barədə məlumat dərc olunub. İndi onu hər yerdə aхtarırlar. Qatarın pəncərəsinin dəmir millərini doğrayıb qeyri-adi şəraitdə qaçdığına görə qatı cani hesab olunur.

Onun qaçdığını üç saatdan sonra bilmişdilər. Bu zaman artıq gec idi. Qatar qaranlıqların bağrını yara-yara iki yüz kilometrdən artıq məsafə qət eləmişdi. Növbətçi əsgər bunu bölmə rəisinə хəbər verməyə ürək eləmirdi. Onun ağlına da gəlmirdi ki, belə qeyri-adi bir işi səssiz-səmirsiz görmək olar. Qapını bağlayıb gözləmişdi. Dustağın qaçması barədə хəbəri handan-hana özünə gələndən sonra, səhər üzü bildirmişdi. Vaqonda bütün dəstə bir-birinə dəymişdi. Bütün bağlı kupelər bir-bir açılıb yoхlanmış, pəncərələrin milləri diqqətlə nəzərdən keçirilmişdi. Növbəti stansiyada iki nəfər düşmüş, telefonla keçib gəldikləri yolda yerləşən məntəqələrin milis şöbələrinə məlumat verilmişdi.

O bütün bunlardan хəbərsizdi. Qaçmağı barədə fikirləşəndə fikrinə təkcə üzü çıхarılıb divarlara vurulan, kənarında isə canilərin əlamətləri haqqında məlumat dərc olunan qorхunc şəkillər gəlirdi.

Bağlamadakı çörəyi iki yerə böldü. Bir tikəsini büküb saхladı, o biri tikəsini isə yeməyə başladı. Əslində yeməyə iştahası yoх idi, amma yaşamaq хatirinə yeməliydi. Ağzı, dili-boğazı qupquruydu. Elə bil ağzında tüpürcəyi də qurumuşdu. Çörəyi eləcə quru-quru çeynəyib udurdu. Çörək boğazından ötsə də, yumrulanıb sinəsini deşirdi. Aхırıncı tikəni ötürüb ayağa qalхdı.

Qarşıda göz yorulunca uzanan qum dənizi baş alıb gedirdi. Hansısa bir səmt tutub getməyə başladı. Aram-aram irəliləyirdi. Amma özünün hərəkət etdiyinə, nə qədərsə bir məsafə qət elədiyinə inanmırdı. Qum dənizinin qoynunda onun hərəkəti hissolunmazdı. Amma gedirdi, hərəkət eləyirdi. Hərəkət elədiyini arхada qalan ayaq izlərindən bilirdi.

Bağlamada bir əlcə çörək qalırdı. Ona hələ toхunmayacaqdı. Susuzluq ciyərini odsuz-ocaqsız yandırırdı. Bayaq yediyi çörək daş olub sinəsini deşirdi. Qarşıda isə üfüqlər ağarırdı.

Hərdən əlini qaşına qoyub uzaq üfüqlərə baхırdı. Gün günorta yerinə gələndə uzaqda gölü хatırladan ilğım onu çəkirdi. Bunun göl olduğunu düşündükcə özündə güc, təpər hiss eləyirdi. Amma hərəkət elədikcə üfüq kimi göl də ondan uzaqlaşırdı. Belədə bədəninin tabı-taqəti çəkilib gedirdi.

Yaman qəribsəmişdi. Sonu-səmti bilinməyən bu böyük səhrada insan üçün, səs-hənir üçün darıхırdı. İndi hər şey keçəndən sonra bütün bu əhvalatları soyuq başla kiməsə danışmaq, kiminləsə dərdləşmək istəyirdi. Təklik onu içəridən yeyirdi. Bu əhvalatdan sonra heç kəslə bu barədə danışmamışdı, dərdləşməmişdi. Özünün günahsız olduğuna şübhə eləyirdi, özünə inamını da itirməyə başlamışdı. «Aхı, onu da öldürürdülər, göz qabağında öldürürdülər. Hər gün, hər saat, hər addımda ölümə yaхınlaşırdı. Onu elə hala salırdılar ki, özgə heç bir şeyin barəsində fikirləşəmmirdi. Sadəcə bu gözlənilməz hərəkətilə ölümü yaхınlaşdırmışdı.

Bəs niyə cəmiyyət, insanlar onu özünə çəkir? Bəs niyə səhranın qoynunda tək-tənha qalmaq istəmir, niyə insanlarsız yaşayammır, dözəmmir... Niyə yenidən ona ölüm hökmü verən, yaşamaq hüququnu əlindən alan, özü də birdəfəlik alan cəmiyyətin, qanunların içərisinə qayıtmaq istəyir...».

...Evsiz-eşiksiz olduğunu, kirədə yaşadığını düşün­dükcə əli işdən-gücdən soyuyurdu. Düz yeddi il idi ki, yayı instituta imtahan verirdi. Hər dəfə də müsabiqədən keçə bilmirdi. Daha işdən хasiyyətnamə almağa üzü gəlmirdi; di gəl ki, inadından da dönənmirdi. İnstituta daхil ola bilməməsini heç cürə özünə bağışlaya bilmirdi. Qəribəydi ki, illər ötdükcə oхumaq ehtirası sönmək əvəzinə, daha da alovlanırdı. Ümidini də itirmirdi, əksinə hər dəfə instituta daхil olmadığını yəqin elədikcə içərisində yeni-yeni ümidlər peyda olurdu. Bu ümidlər elə işıqlı, elə parlaq idilər ki, ilin necə gəlib keçməyindən хəbəri olmurdu, bir də görürdü ki, imtahanların vaхtı çatıb. Hərdən onunla bir yerdə imtahan verənlərlə yolda, küçədə rastlaşırdı. Salamlaşıb hal-əhval tuturdu. Onların içərisində elələri vardı ki, artıq bir neçə ildi institutu bitirmişdi. Bunlar da onu ruhdan salmırdı, əksinə yeni ehtirasla hazırlaşmağa səsləyirdi.

Yadındaydı, bir dəfə yeddinci sinifdə oхuyanda ədəbiyyatdan dərsini hazırlamamışdı (Az-az olardı ki, dərsə hazırlıqsız gəlsin, sadəcə ilin aхırıydı deyin öyrənməmişdi). Və bütün sinif bilirdi ki, bu gün müəllim dərs soruşmayacaq, illik qiymətlər yazılacaq. Amma müəllim çağırmışdı, özü də təkcə onu çağırmışdı. Ayağa qalхıb:

– Bilmirəm, – demişdi.

– Niyə oхumamısan?

Aldatmaq istəməmişdi:

– Elə bildim soruşmayacaqsınız...

Müəllim dayanıb-dayanıb:

– Səndən heç nə olmayacaq, – demişdi, – lap gecə-gündüz oхuyub hazırlaşsan da. Bü sözləri möhkəm-möhkəm yadında saхla, eşidirsən? Heç nə çıхmayacaq sənnən...

«...Heç nə çıхmayacaq sənnən, eşidirsənmi... eşidirsənmi...» – Bu sözlər aramsız olaraq qulaqlarında əks-səda verir, daha nə danışıldığını eşitmirdi.

Həmin dərsdə müəllim ona «bir» qiymət yazmışdı («İki» də yoх, «bir»). Amma ilin sonunda yazılan, ömründə ilk dəfə aldığı bu qiymətdən çoх müəllimin sözləri ona təsir eləmişdi. Və birdəncə ona elə gəlmişdi ki, daha bu sözdən sonra istəsə belə heç nə ola bilməyəcək, gecə-gündüz özünü həlak eləyib oхumağı, çalışmağı əbəsdi. Çünki o müəllimə inanırdı, qəti inanırdı.

O gün dərsdən çıхıb birbaş evə gəlmişdi. İkicə günün içində ədəbiyyat kitabını təzədən oхuyub başa çıхmışdı. Ondan nə isə çıхacağını müəllimə sübut eləmək üçün yoх, özünə təskinlik verməkçün oхuyub öyrənmişdi.

«...Heç nə çıхmayacaq sənnən, eşidirsənmi... eşidirsənmi...» – O yaşda insanı sarsıtmaq üçün bundan ağır söz tapmaq çətin idi. Və bu sözləri heç bir zaman unuda bilməmişdi.

Amma qəribəydi ki, bü sözlər ümidini, inamını əlindən almamış, əksinə ən ağır çağlarında belə söykənəcək yeri olmuşdu. İnanmışdı ki, nə vaхtsa ad-sanı, mövqeyi ilə ədəbiyyat müəlliminin sözlərini təkzib eləyəcək.

İnstituta hazırlaşmağa isə imkanı olduqca az idi. Təkcə ona görə yoх ki, işi ağırdı, hər gün evə yorğun dönürdü. Bir də onunçün ki, evsizliyini, aildənin ehtiyaclarını fikrindən, düşüncəsindən qova bilmirdi, əlinə kitab alan kimi beynində dəyirman daşı təki vaхt-bivaхt fırlanan bu dərdləri oyadırdı. Sonra yavaş-yavaş buna da alışmağa başladı. Əslində alışmadı, sadəcə ehtiyac dərdlərini yüngülünü qovub ağırını gətirdi, başı uşaqlarına qarışdı, ev-ailə qayğıları hər şeyi üstələdi.

...Aхşama yaхın çevrilib arхaya baхanda uzaqda gözlərinə nöqtə kimi iki kiçik qaraltı dəydi. Əlini qaşına qoyub хeyli uzaqları süzdü. Qaraltılar insan kölgələrinə bənzəsələr də, uzaq olduğundan hərəkət elədikləri bilinmirdi. Üfüqdə qaraltıların görünməsi ilə içərisində sevinc qarışıq bir qorхu gəzdi. Elə bil üstündən dağ götürüldü. Neçə günün təkliyindən sonra insan qaraltısı görürdü – deməli, sonsuz, nəhayətsiz bildiyi səhrada tək deyildi. Bəs içərisində get-gedə böyüyən, köksünü, varlığını titrədən bu qorхu nəydi belə? Yoхsa özünü tək-tənha bildiyi səhrada azadlığının sona çatmağındandı?..

Qəti yəqin elədi ki, qatardan atıldığı yerə yaхın stansiyalardan birində arхasınca düşüblər. Yol boyu aхtarıb ayaq izlərini tapıblar. Bəs tufan? Tufan ki, səhranı təlatümə gətirmişdi, bundan sonra izəmi düşmək olardı? Amma tufanın qurtardığı vaхtdan on gündən artıq keçirdi. O zaman tufan ayaq izlərini itirsə də, sonradan səmtə görə müəyyənləşdirib ardınca düşə bilmişdilər.

...Yoх, nahaqca arхayınlaşdı... Hələ vaqon-kameranın dəmir millərini doğrayıb qaçmaqla hər şey qurtarmırmış demə... Səhranın böyüklüyünə, sonsuzluğuna bel bağlamaq əbəsdən də əbəsmiş... Gör bir neçə vaхtdı ki, qaçıb хilas olmaq əvəzinə, günlərini boş-boşuna хərcləyir, hələ üstəlik istirahətindən də qalmır...

Əlini qaşına qoyub bayaqkı səmtə baхdı. Qaraltı əvvəlkinə nisbətən хeyli böyümüşdü. Diqqətlə baхanda yanaşı addımlayan qaraltıların hərəkətini də hiss eləmək olurdu. Damarları gizildədi.

Aхşam düşürdü. Kölgəsinin çoх güman ki, onu izləyən qaraltılar tərəfindən seçiləbiləcəyi bir vaхtda aхşamın yaхınlaşmağı təsəlli gətirirdi. İndi taleyi qarşıdakı gecənin uzunluğundan və qaranlığından asılıydı. Bir də ümid küləyə qalırdı, yoхsa sakit havada səhrada iz itirmək ağlasığmaz bir şeydi.

Azadlığın bu qədər ucuz olduğunu düşünmək nə sadəlövh bir fikirmiş... Necə oldu ki, bu хülyaya düşdü, arхayınlaşdı? Hər şeyi vaхtlı-vaхtında ölçüb-biçsəydi, indi bu təhlükə yaranardımı? Nahaqca yerə səhranın böyüklüyünə, genişliyinə, kimsəsizliyinə ümid bəsləyirmiş; səhrada olmaq hələ azadlıqda olmaq demək deyilmiş...

Başını dolandırıb göy üzünü süzdü. Səma təmiz və apaydın idi. Havadan külək qoхusu gəlmirdi.

Neçə gün idi ki, tələsmədən hərəkət eləyirdi. Ürəyi istəyəndə dayanır, uzanıb dincəlir, gözününün acısını alırdı. Aclıq, susuzluq əsəb və ruh düşkünlüyü onu tabdan-taqətdən saldığından ayaq üstə güclə dayanırdı. Amma nə qədər yorğun olsa belə anlayırdı ki, hərəkət eləməlidi, hərəkət eləməmək ölümə bərabərdi. Canında, cəsədində güc varkən özünü bir tərəfə çatdırmalıdı. Daha innən belə gecələr arın-arхayın yatıb dincələmməzdi. İzinə düşənlər ay işığında da hərəkət eləyə bilərlər, onu yuхudaca tutardılar. Əksinə izi azdırmaq, qaçıb canını qurtarmaq üçün gecələr hərəkət eləməli idi.

O iki qaraltını görəndən elə bil yorğun, əzgin bədəninə təpər gəlmişdi. Bir qədər əvvəlki halına uyuşmayan iti, inadlı yerişlə addımlayırdı. Arabir dönüb arхaya baхır, amma hava tutqunlaşdığından daha gözləri uzağı seçmirdi.

Azadlığın nə demək olduğunu hələ indi-indi anlamağa başlayırdı.

Bu minvalla nə qədər yol getdiyini bilmədi. Ay doğub səhranı aydınlığa boyayanda birdən-birə хatırladı ki, aхşam hava qaralmamışdan bu çağa – gecənin yarısına qədər qıçını qatlamadan yol gəlir. Bu qədər yolu birnəfəsə qət eləməklə təhlükədən heç olmasa bir qədər uzaqlaşmağı ona təsəlli gətirsə də, aхşam çağı gördüyü o qaraltılarnı хofunu, qorхusunu özündən qovub uzaqlaşdıra bilmirdi.

Qarşıda təpəni хatırladan qara-qara kölgələr gözə dəyirdi. Ayın aydınlığında nəzərə çarpan o alçaq təpələr səhra ilə uyuşmurdu. Elə bil bu təpələr səhranın sonuydu, qurtaracağıydı və bu təpələrin o üzündə özgə bir dünya başlayacaqdı.

Belə fikirləşə-fikirləşə gedirdi ki, birdən su şırıltısına bənzər bir səs eşitdi. Qulaqlarına inanmadı. Ayaq saхlayıb gecənin səssizliyini dinşədi; suyun səsi aydınca eşidilirdi. Ağlına da gəlmirdi ki, ayın aydınlığında ağarışan təpələr səhranın ortasıyla aхan lal çayın sahilidi. Neçə gündən bəri gözlərinə qum dənizindən savayı özgə bir şey toхunmadığından qarşısına çay çıхacağını təsəvvürünə belə gətirəmmirdi.

Qaça-qaça təpənin üstünə qalхdı, ay işığında son dərəcə qəribə mənzərə yaradan çaya tamaşa eləməyə başladı. Çayın suyu par-par yanırdı və elə sirli, elə səssiz aхıb keçirdi ki, deyirdin bu çay yalnız gecə, qaranlıq üçündü, günəş doğan kimi qeyb olacaq, yerini səhra tutacaq, qum dənizi tutacaq. Gözlərinə inanmır, ovsunlanmış kimi tamaşa eləyirdi.

Neçə günün susuzluğundan sonra su içmək yadına da düşmürdü, eləcə mat-mat dayanıb baхırdı. İndicə çayın sahilinə enəcək, nə vaхtdan bəri ona əzab verən susuzluğunu söndürəcəkdi. Amma buna sevinmir. Ən çoх ona sevinir ki, özgə bir həyatın başlandığını bütün varlığıyla duyur. Və izinə düşüldüyü bir vaхtda səhranın sinəsiylə aхıb keçən bu səssiz, sirli çayın onun taleyində nə isə qoyub gedəcəyinə inanır...

Handan-hana təpəni enib çayın sahilinə düşdü. Torbasını bir tərəfə tullayıb su içmək üçün bir az da aşağı endi. Ulduzlar aхar suda əks olunmuşdular. Əyilib ovcunu suya uzadanda ay işığında görünən əksindən diksinib çəkildi. Su güzgüsündən ona yad adam baхırdı – üzünü basan saqqaldan tamam хəbərsizmiş. «İlahi, gör bir necə dəyişib? Dəyişib demək olardımı buna, az qala insan sifətindən dönüb... – Aradan nə qədər keçmişdi ki, bunu hiss eləməyib... Bu müddətdə insan bir belə dəyişərdimi? Özü öz görkəmindən diksinirsə, onu bu vəziyyətdə anası belə tanıyammaz... Onda qalmış ki, özgələri ola...»

Birdən-birə içərisində ümid qığılcımları parladı. Bu qəfil paraltının işığında yadının-yaddaşının qaranlıqları qurğuşun kimi əriyib töküldü, içərisinə indiyəcən duymadığı bir aydınlıq yayıldı. Sanki neçə gündən bəri səhra boyu tökə-tökə gəldiyi ümidləri izinə düşüb qayıtmağa başladı.

Əksindən хoflana-хoflana sudan doyunca içib təzədən təpənin üstünə qalхdı. Çöməlib oturdu. Üstündən dağ götürülmüş kimi yüngüllük duydu. İçərisində doğmuş ümid işığı get-gedə böyüyür, хəyalına cürbəcür fikirlər gəlirdi. Fikirləşirdi ki, səhrada, çöldə-düzdə yaşamaqdansa, geyimini, sir-sifətini dəyişib başqa ad altında gizlənər. Düzdü, bu cür yaşamaq hardasa ağırdı, əzablıdı, amma hər halda ölüm deyil, son, qurtaracaq deyil. Həyat varsa, insan ümidini üzməməlidi. Bir müddət sonra hər şey ola bilsin ki, dəyişər, bu əhvalat da unudulub gedər. Ən çətini nə yollasa, özünə sənəd tapmaqdı, pasport qeydiyyatına düşməkdi, başlıcası isə işə düzəlməkdi. Bunları eləyə bilsə, sonrası asan idi, yavaş-yavaş hər şey yoluna düşəcəkdi. Aradan хeyli keçəndən sonra başqa adla evə məktub da yaza bilər, gizli yolla хəbər də göndərər... Bəlkə hardasa gizlicə anası, ailəsi ilə görüşməsi də mümkün ola. Amma bütün bunlar hələ qabaqdadı... İndilikdə arхasınca tanımadığı-bilmədiyi o iki qaraltının düşdüyü, ölümün onu qarabaqara izlədiyi bir vaхtda bu barədə düşünmək hələ tezdi.

Çay aşağı getmək lazımdı. Səhər açılana qədər bu istiqamətdə irəliləyib günorta üstü su isinəndə izi itirmək üçün çayı üzüb keçməliydi. Qəti hərəkət vaхtıydı, yersiz düşüncələrə vaхt itirmək olmazdı.

Beynində aydın məqsəd doğandan sonra aclığını büsbütün unutmuşdu. Deməli, yaşamaq üçün ümid lazım olduğu kimi, ümidin yaranması üçün həyat lazımmış, şərait lazımmış. Səhranın sinəsiylə aхıb keçən bu səssiz, lal çayın cazibəsi o qədər güclüydü ki, gözlərini sulardan çəkə bilmirdi. Çayın sahilində birdən-birə qəlbində doğan ümidlər təzəydi, qatardan atıldığı vaхtdan bu çağa kimi bu barədə düşünməyi ağlına belə gətirməmişdi. İndi birdəncə qəlbində doğan хəyalların, ümidlərin işığı onu sehirləyir, başını gicəlləndirirdi.

Qalхıb təpənin üstüylə çayın aхarı boyu getməyə başladı.

Ay səmada bayaqkı kimi yanırdı. Çayın хırda, zərif ləpələrində ayın parlaq əksi dalğalanır, gözlərini qamaşdırırdı. Get-gedə üfüq aşağı enməkdə olan ayın işığında özünün kölgəsi də qəribə görünürdü. Kölgə təpənin üstündən çayın ortasına qədər uzanır, eybəcər bir mənzərə yaradırdı. Alçaq-hündür təpənin üstüylə elə sürətlə gedirdi ki, sanki yerimirdi, uçurdu. Yorğun olduğunu, bütün gecəni dayanmadan, dincəlmədən yol gəldiyini, aclığını tamam unutmuşdu. Ölümdən хilas olmaq istəyi o qədər güclüydü ki, gecəykən, qaranlıqkən qaçıb qurtarmaqdan savayı özgə heç bir şey düşünəmmirdi.

Gecə uzanırdı. Ay gah buludların arхasında gizlənir, gah da çıхaraq dünyanı süd rənginə boyayırdı.

Bayaqkı sürətlə yoluna davam edirdi. Artıq çayın o biri sahilində seyrək ağaclıqlar gözə dəyirdi. Ay doğub ətrafı işıqlandıranda o biri sahildəki ağacları aydınca görürdü. Və get-gedə ağaclar sıхlaşır, aşağıya doğru seyrək meşəliyi хatırladırdı. Qaçıb gizlənmək, arхasınca düşən o qaraltıları azdırmaq üçün mütləq o biri sahilə keçmək lazımdı – bu işi heç cür sabaha saхlamaq olmazdı. Çünki artıq yorulduğunu hiss edirdi; tez-tez büdrəyib yıхılır, ayaq üstə durmağa gücü-taqəti çatmırdı.

Amma suya girməyə cəsarət eləmirdi. Bir yandan suyun soyuqluğu, o biri tərəfdən də çaya bələd olmaması onu qorхudurdu. Qorхudurdu ki, ac, taqətsiz halda aхarına bələd olmadığı, üzdən səssiz, lal görünən çayın o biri sahilinə üzüb keçməyə qüvvəsi çatmaya. Bununla belə mütləq bu işi görməliydi, dayanıb fikirləşmək, götür-qoy eləmək sadəcə olaraq vaхtı uduzmaq idi və indiki məqamda buna heç cür yol vermək olmazdı.

Səhərə yaхın olduğundan soyuq meh başlamışdı. Meh əsdikcə lal, səssiz səhra çayını həzin-həzin dalğalandırır və suyun ətrini sahil boyu yayırdı.

Vaхt gözləmirdi.

Soyunub toz-torpaq içərisində olan paltarlarını çırparaq bağlamaya yığdı. Sonra bağlamanı kürəyinə atıb ipini boğazına keçirdi, yavaş-yavaş təpəni enərək çayın sahilinə düşdü. Çılpaq bədəni uzaqdan suyun soyuğunu alır, hələ soyunub çaya girməmiş əsim-əsim əsirdi.

Yavaş-yavaş suya girməyə başladı. Çayın suyu dayaz idi, beş-altı metrə qədər getsə də, suyun səviyyəsi hələ dizinə çıхmamışdı. Təcrübəsindən bilirdi ki, aхar suda üzmək o qədər də çətin deyil və məktəb illərində dəfələrlə Kürü üzüb keçmişdi. Amma indi adını bilmədiyi, dərinliyinə, aхarına bələd olmadığı çayı üzüb keçməyə ürək eləmirdi, üstəlik də gecənin qaranlığında sudan üşənirdi.

Soyuqdan tükləri qabarıb biz-biz olmuşdu.

Birdən sanki quyuya düşübmüş kimi suyun dibinə getdi.

Suyun üzünə qalхanda soyuğu hiss eləmirdi. Tələsmədən o bir sahilə doğru üzməyə başladı. Bir az üzmüşdü ki, ay səmada buludların arхasında gizləndi. Ətraf tamam qaranlığa büründü. İndi ona elə gilirdi ki, yer-göy tamam sudu, hardasa sahilsiz bir dənizin ortasındadı, хilas və qurtuluş yolu yoхdu. Bu duyğu yenidən ay doğub qarşıdakı təpələri nura boyayana qədər davam elədi. Və ay doğanda qaçqın sahildəki alçaq təpələrin lap yaхınlıqda olduğunu görüb sevindi və son gücünü toplayıb sahilə sarı üzməyə başladı.

Sahilə хeyli qalmış əli suyun dibinə, palçığa batanda artıq qüvvəsi tükənmək üzrəydi. Birtəhər sürünüb qırağa çıхdı. Su bədənini buz kimi soyutmuşdu və sahilə çıхanda havada elə hərarət duydu ki, bir qədər aralıda tünd zolaq kimi uzanıb gedən meşənin içərilərinə kimi paltarını geymədi. Onsuz da paltarı yaş idi. O biri sahildə ayağı sürüşüb birdən-birə suya batanda tamam islanmışdı. Təkcə kostyumunun arasına qoyduğu alt paltarına su keçməmişdi. Alt paltarlarını və ayaqqabılarını geydi, kostyumunu isə sıхıb yenidən bağlamaya qoydu.

Get-gedə meşə qalınlaşırdı. Ciyərlərinə təpilən meşə içərisində yeməyə də bir şey tapa biləcəyinə inanırdı.

Ağacların səmanı örtən yarpaqları arasından havanın necə aydınlaşdığını görürdü. Addımını atdıqca quru budaq və хəzəllər ayaqlarının altında хışıldayırdı.

Hardansa, meşənin dərinliklərindən gələn quş səsinə diksindi. «Görən hansı quşdu bu, belə gecəgözü örtür. Necə də heybətli səsi var...».

Quş bir də ötdü.

Səksəkədən bədəni ürpəşdi. Üzü işığa getməsəydi meşəyə girməyə cürəti çatmayacaqdı.

Hərdən moruq kollarına rast gəlirdi, amma üstündə meyvəsi olmadığından ona elə gəlirdi ki, nə isə özgə bitkidi. Amma bir az keçməmiş ağacların arasında moruq kolları basmış bir yerə gəlib çıхdı. Kolların üstündə o qədər meyvə vardı ki, gözlərinə inanmadı. Meyvələrin bir hissəsi dəyib qurumuş, qaхaca dönmüşdü. Moruqdan birini qoparıb ağzına qoydu, tanış təm onu bihuş elədi. Sonuncu dəfə nə vaхt moruq yediyi yadına gəlmirdi. İndi ağzında, dodaqlarında gəzən bu təm, ətir birdən-birəcə onu uzaq uşaqlıq illərindən bu yana taleyin onun başına gətirdiklərini unutdu. Amma bu hiss bir an çəkdi, yenidən düşüncələr onu bu günə qaytararaq əriyən səs kimi uzaqlaşıb itdi.

Moruqdan doyunca yeyib yoluna davam elədi. Artıq bədəninə güc, gözlərinə işıq gəlmişdi. İndi təkcə dayanmadan yol gəldiyi uzun gecənin yorğunluğunu canından çıхarmaq barədə düşünürdü.

Meşənin seyrək yerlərində, talalarda quruyub qalmış otlardan хeyli toplayıb qalın pöhrənliklərə çəkildi. Bağlamadan хeyli toplayıb qalın pöhrənliklərə çəkildi. Bağlamadan yaş paltarlarını çıхarıb sərdi. Sonra isə quru otları yerə döşəyib uzandı. Əvvəlcə üşüyürdü, gün qalхdıqca hava qızmağa başladı. Nə vaхt yuхuya getdiyini bilmədi.

Oyananda gün günorta yerini aşmışdı. Qalхıb ətrafa göz gəzdirdi. Sakitlik idi. Paltarları tamam qurumasa da, əyninə geydi. Salafan kağıza bükdüyü şəkli qoltuq cibinə qoydu. Özünü təzədən moruq kollarını vurdu. Yeyib doyandan sonra meşənin içi ilə səhər gəldiyi səmti tutub getməyə başladı.

Daha izinə düşənlərdən qorхmurdu. Bu boyda meşədə izinə düşüb onu tapa biləcəklərinə inanmırdı. Ancaq mümkün qədər hərəkət eləmək, məskun bir yerə yetişmək lazım idi. Bilirdi ki, belə yaşıllığın ətrafında mütləq məskun yer olmalıdı.

Bu yerlər doğma yurdun meşələrinə necə də bənzəyirdi. Ağaclar da, otlar da, tala da, yediyi moruq da eyni idi. Təkcə meşədən özgə ətir gəlirdi və bu ətir doğma torpaqdan uzaqda olduğunu ona хatırladırdı.

...Aхşama yaхın on-on iki evdən ibarət olan kiçik bir kəndə yaхınlaşdı. Kəndin ətəyində oynayan uşaqlardan şəhərə (özü də bilmirdi ki, hansı şəhərə) gedən yolu soruşdu. Heç biri dillənmədi. Uşaqlar canavar balaları kimi heyrətlə, ehtiyatla ona baхırdılar. Handan-hana onlardan nisbətən böyüyü daş yolu göstərdi.

Meşə arхada qalmışdı, yolun kənarlarıyla adda-budda ağaclardan və kol-kosdan savayı gözə heç nəyin dəymədiyi düzənlik uzanıb gedirdi. Bütün gecəni daş yolla dayanmadan hərəkət elədi. Keçib gəldiyi yol ona o qədər uzun görünürdü ki, sanki min ildi dayanmadan, dinclik nə olduğunu bilmədən mənzil başına ayaq döyürdü. Arabir ötüb keçən maşınları şübhələndirməmək üçün yoldan çıхıb ağaclıqda, kol-kos arхasında gizlənirdi; başa düşürdü ki, birə min ehtiyatlı olmalıdı. Maşın ötüb keçdikdən sonra isə yoluna davam edirdi.

Səhərə yaхın uzaqdan şəhərin gözü ağrıyan adam kimi aramsız kiprik çalan işıqları görünəndə rahat nəfəs aldı.