I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

IV BAP. BERDAQ SHÍǴARMALARÍNDAǴÍ SÓZLERDIŃ JASALÍW USÍLLARÍ

Túrkiy tillerinde sóz jasalıw til biliminiń ayrıqsha bir tarawı sıpatında XX ásirdiń 60-jıllarınan baslap sóz etile basladı. Sóz jasalıw qaraqalpaq til biliminde jaqın waqıtlarǵa shekem morfologiyanıń qurılısında qaralıp keldi. Tek sońǵı jılları ilimiy miynetlerde óz aldına til biliminiń jańa tarawı sıpatında qarala basladı²¹³. Sóz jasalıwdıń tiykarǵı izertleytuǵın obekti sóz bolǵanlıqtan til biliminiń leksikologiya hám morfologiya tarawları menen tıǵız baylanıslı. Til biliminiń leksikologiya hám sóz jasalıw tarawında da tildiń sózlik quramınıń jańa sózler menen bayıwı sóz etilse, morfologiya menen sóz jasalıwdıń izertlew obekti morfemalar bolıp, sóz jasalıwda barlıq morfemalar emes, al tek sóz jasawshı morfemalar analizlenedi.

Berdaq shıǵarmaları tilinde jańa sózler morfologiyalıq, morfologiya-sintaksislik hám leksika-semantikalıq usıllar arqalı jasalǵan. Bul usıllardıń ishinen morfologiyalıq hám morfologiya-sintaksislik usıllar ónimli jumsalǵan.


Atlıqtıń jasalıwı
Berdaq shıǵarmaları tilinde atlıqlar tiykarınan tómendegi usıllar menen jasalǵan: morfologiyalıq usıl morfologiya-sintaksislik usıl, leksika-semantikalıq usıl.
1. Morfologiyalıq usıl menen jańa sózler atawısh hám feyil sóz jasawshı affikslerdiń túbir morfemaǵa jalǵanıwı arqalı jasaladı²¹⁴.
Atawıshlardan atlıq jasawshı affiksler:
-shı//-shi, -chı//-chi affiksi belgili bir kásip iyesin ańlatatuǵın atlıqlardı jasaydı: temirshi/49/, balıqshı/185/, qaqpanshı/271/, qırmanshı/38/. Túbir sóz ańlatqan minez-qulıqqa, sapa-qásiyetke iye atlıqlardı jasaydı: qaraqchı /Sh,152/, elchi/Sh,155/, tıńchı/Sh,150/.
-lıq//-lik, -luq//-lúk affiksleri kelbetlik, sanlıq, ráwish sózlerge jalǵanıp hár qıylı abstrakt mánidegi atlıqlardı jasaydı: onlıq/89/, alımlıq/115/, qamıslıq/261/, shumlıq /Sh,168/, uǵurluq /Sh,167/, teńlik/50/, jamanlıq/58/, sayıllıq /179/, eliwlik/1,352/.
-lı//-li affiksi belgili bir orınǵa, xalıqqa, urıwǵa tiyislilikti ańlatatuǵın atlıqlardı jasaydı: achamaylı /Sh,154/, qostamǵalı /Sh,154/, xanjıǵalı /Sh,154/, búgejeyli /Sh,154/, qoldawlı /Sh,159/, xandekli/Sh,159/, balǵalı/Sh,168/.
-shılıq//-shilik, -chılıq affiksi atawısh sózlerge jalǵanıp abstrakt hám kóplik mánili atlıqlardı jasaydı: adamgershilik /76/, qıyınshılıq /158/, búlginshilik /59/, diyxanshılıq /Sh,168/.
-das//-des, -dash//-desh affiksi etimologiyalıq jaqtan -las// -les affiksiniń sıńarı esaplanıp, ortaqlıq, sheriklik mánisin ańlatatuǵın atlıqlardı jasaydı: joldas/35/, bawırlas/136/, enchilásh/Sh,154/, qarındas/74/, yoldash/165/, qardash/106/, qurdas/83/.
Shayırdıń dóretpeleri tilinde parsı hám tájik tillerinen kirgen, semantikalıq ózgeriske ushırap affikslik xızmet atqaratuǵın affiksoidlar da ushırasadı²¹⁵.
-dar//-tar affiksi kásip iyesin, qásiyet, belgini ańlatatuǵın atlıqlardı jasaydı: qarızdar/157/, arızdar/157/, hámeldar/105/, sárdar/Sh,150/, qostar/36/.
-ker//-kár, -ger//-gár affiksi belgili bir kásip iyesin bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: xızmetker/157/, sáwdager/Sh,154/.
-stan, -xana affiksleri orın, mákandı bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: Túrkstan/49/, Daǵıstan/146/, Hindistan /116/,zimistan/113/,Gúrjistan/X,N1132/,seyisxana/1,235/, ǵálle xana/1,236/, digirmanxana/1,236/, juwazxana/1,236/, qarazxana /1,236/, toyxana/107/, máyxana/146/.
-góy: aqılgóy/226/; -zada affiksi adamnıń shıǵıw tegin ańlatatuǵın atlıqlardı jasaydı: adamzat/152/, shahzada/140/, hasılzada /1,185/, -gáh affiksi orındı bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: dárgáh /Sh,151/, bárgáh /Sh,151/, dástgah /Sh,161/, -zar affiksi orındı bildiredi: gúlzar/238/.
Atlıq jasawda bulardan basqa da tómendegi ónimsiz affiksler jumsalǵan: -kesh: miynetkesh /82/, -man: baǵman /214/, -tik: jemtik /47/, ólimtik /253/, -laq: sorlaq /180/, shańlaq /259/, sańlaq /240/, -qom: qayırqom/198/, -paz: bilimpaz/76/, -paraz: dúnyaparaz /152/, -dan: núktedan /172/.
Feyil sózlerden atlıq jasawshı affiksler:
-ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe affiksi is-háreket penen baylanıslı zatlıq mánilerdi bildiredi: qarma/90/, jarma /107/, túrme/249/.
-ım//-im, -um//-úm//-m affiksi túbirden ańlatılǵan is-háreketke baylanıslı atlıqlardı jasaydı: kiyim/58/, sezim/117/, alım/117/, jutım/59/, salım/105/, bilim/51/. Bul affiks dáslebinde feyilden jasalǵan kelbetliklerdi ańlatqan, soń substantivlesken halında házirgi túrkiy tillerinde de jumsaladı²¹⁶:
-ıs//-is//-s, -ısh//-ish//-sh affiksi is-háreket nátiyjesin de payda bolǵan abstrakt atlıqlardı jasaydı: tanıs /83/, nalısh/143/,shıǵıs /90/, qonıs/127/, atlanıs /170/, degish /167/.
-aq//-ek, -ıq//-ik, -uq//-úk//-q affiksi arqalı miynet quralları, buyım atamaları, abstrakt atlıqlar jasaladı: quraq /136/, salıq /72/, iyik /96/, úzik /72/, tilik /61/, ashıq /96/, tamaq /56/, tósek /56/, qonaq /83/, joruq /158/, ilik /64/, qaqırıq /233/, tilik /120/.
-ıw//-iw //-w affiksi hár qıylı buyım atamaların hám abstrakt mánili atlıqlardı jasaydı: awırıw/217/, qazıw/59/, talaw/165/, shashıw/222/.
-wıl affiksi feyil tiykarınan kásip hám hámeldi ańlatatuǵın atlıqlardı jasaydı: jasawıl/61/, qarawıl/153/, Zahiraddin Muhammad Babırdıń «Baburnama» esteliginde bul affiks «buqawıl» - patshanıń azıq-awqatların tayarlaw hám tekseriwden ótkeretuǵının hámel iyesi, «shıǵawıl» – xan sarayında saltanatlı qabıllawdı shólkemlestiretuǵın hámel iyesi mánisindegi atlıqlardı jasaǵanın kóremiz²¹⁷:
-qın//-kin, ǵın//-gin affiksi arqalı jasalǵan atlıq sózler: úrgin/56/, tutqın/90/. Bul affiksti ayırım ilimpazlar kelbetlik feyildiń -ǵan//-gen, -qan//-ken affiksiniń ablaut sıńarı dep qaraydı²¹⁸.
-ın//-in//-n affiksi háreket nátiyjesin bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: egin /52/, jıyın /56/, sawın /64/, jıǵın /105/, shıǵın /105/, kelin /91/, boran /97/.
-a//-e affiksleri de háreket nátiyjesin bildiretuǵın atlıqtı jasaydı: jara/113/, uya/1,86/.
Sonday-aq, ónimsiz jumsalatuǵın hám feyil sózlerden atlıq jasaytuǵın affiksler: -ǵırt: salǵırt/83/, -ıq: oylasıq/215/,-ır//-ir//-r: shıǵır /58/, kómúr /Sh,168/, úyir /1,120/, -ǵa: jorǵa /59/, jort feyilinen, sırǵa /90/, -mash: quwırmash /196/.