I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi



Yüklə 1,11 Mb.
səhifə77/77
tarix19.04.2023
ölçüsü1,11 Mb.
#106252
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   77
Лекция толык

E) Tabu sózler
Adamzat jámiyeti rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında adamlar ózin qorshaǵan ortalıqtaǵı zat hám qubılıslardıń, olardıń qásiyetlerin tolıq túsinbey, ayırım zat hám qúbılıslardı «kiyeli, káramatlı zatlar» dep túsinip, solay qabıllap olardıń tuwra atamasın aytıwdan ózlerin saqlaǵan. Solay etip, olardı ózlerinshe ekinshi bir sóz benen almastırǵan. Bunday qubılıslarǵa hár qıylı tábiyat qubılısları, kúnniń suwıtıwı, ısıtıwı, gúldirmamanıń gúrkirewi, jasınnıń túsiwi, shaqmaqtıń shaǵıwı, kúnniń tutılıwı h.t.b. Qubılıslar kiredi. Túrkiy xalıqlarında erteden kúyewiniń, onıń ata-anası, aǵayin tuwǵanı, hátte sol urıwdan bolǵan barlıq adamlardıń atın aytıp shaqırıw qadaǵan etilgen. Bul jaǵday kelinshektiń olarǵa degen húrmet-izzetin, sıylasıǵın da ańlatatuǵın bolǵan.
Shayırdıń dóretpeleri tilinde az sanda bolsa da bunday qadaǵan etiwden payda bolǵan tabu sózleri ushırasadı:
Kelin qarar qaynaǵaǵa,
Xızmetin eter ataǵa/90/,
Hám qáyinge bolıp jeńge,
Jat ellerde tursań kelin/90/,
Qaptalında eki biykesh,
Siyne-sánli, tursań kelin/90/,
İsenbe aǵa jeńgeńe,
Quwanba taqqan teńgege/36/,
Qostarım dep erme oǵan,
Súygenińe hesh oylanba/36/.
Bul mısallardaǵı «qaynaǵa» sózi kúyewiniń jigit aǵaları, jası úlken er adamlar, «ata» sózi kúyewiniń ákesi, «qayin» sózi kúyewiniń inileri, «biykesh» sózi kúyewiniń qarındasları degen mánilerdi bildiredi. «Qostar» sózi ómirlik joldas degen túsinikti ańlatadı. Qaraqalpaq tilinde ómirlik joldas degen mánini ańlatıw ushın «biziń úydegi, biziń úydiń adamı, usı úydiń kisisi, pálensheniń aǵası» sóz dizbekleri de qollanıladı. Biraq bul dizbekler shayırdıń shıǵarmalarında ushıraspaydı.
JUWMAQ
XIX ásir qaraqalpaq xalqınıń siyasiy-jámiyetlik hám mádeniy turmısında ayrıqsha iz qaldırǵan dáwir boldı. Bul dáwirde qaraqalpaq xalqınıń tiykarǵı bólegi («tómengi qaraqalpaqlar») Xiywa xanlıǵınıń aymaǵına Ámiw dáryanıń Aral teńizine quyar ayaǵına mákan basıp, otırıqshı xalıqqa aylandı. Xalıqtıń mádeniy ómirinde de úlken ózgerisler júz berip, qaraqalpaq jazba ádebiyatı hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili qáliplese basladı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwına yarım kóshpeli qaraqalpaq xalqınıń Xorezm oypatına- ózleriniń ata mákanına onlaǵan ásirden keyin qayta aylanıp kelip ornalasıwı, bul jerde jasawshı túrkiy xalıqları, ásirese ózbek xalqı menen tıǵız siyasiy hám mádeniy qarım-qatnasta bolıwı múmkinshilik jarattı. Usınday qarım-qatnaslar nátiyjesinde ásirdiń basında sanawlı meshit hám medreseler ashılǵan bolsa, on toǵızınshı júz jıllıqtıń aqırına kelip olardıń sanı Qaraqalpaqstan aymaǵında segiz júzge shamalas boldı. Bul mekteplerde arab grafikasına tiykarlanǵan jazıw-sızıw isleri jolǵa qoyılıp arab, parsı hám Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilinde jazılǵan kóp sanlı kórkem ádebiy, ilimiy hám diniy mazmundaǵı kitaplar oqıtıldı. Bul jaǵday qaraqalpaq xalqınıń milliy sana seziminiń ósiwine tásir etip sawatlı, bilimli adamlar qatlamınıń payda bolıwına alıp keldi. Xalıqtıń arasına islam mádeniyatınıń taralıwında din iyeleri shayıq, axun, iyshanlar, olardıń suwpıları, arab grafikasına tiykarlanǵan aǵartıwshılıq jumısların alıp barıwda - damullalar (mollalar), xalıqtıń ruwxıy mádeniyatın áwladtan-áwladqa jetkeriwde teńi-tayı joq xızmet atqarǵan - jıraw, baqsılar, xalıqtıń mádeniy ómirinde jańalıq bolǵan eski qol jazbalardı, dástanlardı kiráátke salıp kórkemlep oqıw óneri -qıssaxanlıq hám olardı atqarıwshı - qıssaxanlar hám taǵı basqalar óz zamanınıń sawatlı, bilimli adamları bolıp jetilisti. Qaraqalpaq jazba ádebiyatı hám ádebiy tiliniń payda bolıwında qaraqalpaq klassik shayırlarınıń xızmeti ayrıqsha boldı. XIX ásirge shekem qaraqalpaq xalqında ádebiy dóretiwshilik folklorlıq dástúrler úlgisinde ádebiy tildiń awızeki formasında dóretilip kelgen bolsa, bul dáwirde qaraqalpaq klassik shayırları (Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, ótesh) ózleriniń qosıqların endi jazba túrde dórete basladı. Solay etip, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwine tiykar salındı. Bul protsesste qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń biyik shıńı, óz zamanınıń tereń oyshılı, ilimpazı hám danıshpan shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulınıń dóretpeleri ayrıqsha orındı iyeleydi. Onıń 20 mıń qatarǵa shamalas ádebiy miyraslarında, qaraqalpaq xalqınıń ótken ásirdegi turmısın epikalıq baǵdarda keń túrde bayanlaytuǵın «Shejire», «Xorezm», «Amangeldi», «Aydos biy», «Ernazar biy», «Qulen bolıs», «Ráwshan», «Erkebay» poemalarında sol dáwirdegi qaraqalpaq xalqınıń kúndelikli turmısınıń barlıq tarawların ózinde sáwlelendirgen sózler qollanılǵan. Onıń shıǵarmaları tilin tereń hám hár tárepleme úyreniw arqalı XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń sóylew tiliniń qanday bolǵanlıǵı tuwralı tolıq maǵlıwmatqa iye bolamız.
«Berdaq shıǵarmalarınıń tili» degen atamadaǵı monografiyamızda shayır shıǵarmaları tilin ilimiy talqıǵa salıw ushın biz tárepinen tómendegi jumıslar islendi. Birinshiden, shayır jasaǵan hám shıǵarmaların dóretken dáwirdiń siyasiy-jámiyetlik hám ádebiy protsesi úyrenildi; ekinshiden, izertlenip atırǵan dáwirdegi ádebiy tildiń rawajlanıw jaǵdayları, rásmiy is qaǵazları hám kórkem ádebiyat stilleriniń qálipleskenligi anıqlandı, bul stillerde jazılǵan úlgiler úyrenildi; úshinshiden, xalıqtıń awızeki sóylew tili hám dialektleri materialları shayırdıń shıǵarmaları tiline salıstırıw baǵdarında bayanlanıldı, xalıqtıń awızeki sóylew tili menen kitabiy tildiń bir-birine tásiri máselesi sóz etildi; tórtinshiden, xalıqtıń awızeki sóylew tilinde, folklorlıq shıǵarmalarda qáliplesken tildiń kórkemlew quralların, turaqlı sóz dizbeklerin shayırdıń qanday dárejede qayta islegenin, oǵan qosımsha qanday funktsiyalar júklegeni anıqlanıldı; besinshiden, shayır shıǵarmalarınıń sózlik quramında jumsalǵan sózlerdiń qaysıları házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik qorında saqlanǵanın hám qaysıları gónerip shıǵıp qalǵanlıǵı kórsetip ótildi; altınshıdan, shayır dóretpeleriniń fonetika-morfologiyalıq hám sóz jasaw qurılısı analiz etildi. Bul baǵdarda izertlew júrgizbey turıp Berdaq shayırdıń qaraqalpaq jazba ádebiy tilin payda etiwdegi xızmetin anıqlaw hám onıń shıǵarmalarınıń grammatikalıq qurılısınıń ózine tán ózgesheliklerin anıqlaw múmkin bolmas edi.
Shayırdıń dóretpeleriniń tilinde, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń ólshemleri ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń tiykarında qálipleskenin kórsetetuǵın fonetika tarawında tómendegidey belgiler bar:
A) sózdiń basında qatar kelgen dawıssız seslerdiń hám «l», «r» sonor dawıssızınan baslanatuǵın basqa tillerden ózlestirilgen sózlerdiń aldına protezalıq dawıslı seslerdiń jalǵanıwı (rus-orıs, reń-ireń, Platon-Aflatun, rumal-oramal);
B) Keyingi buwınlarda erinlik dawıslılardıń (u, ú) ornına qısıq dawıslı «ı», «i» seslerdiń jumsalıwı: otız-otuz, toǵız-toqquz;
V) Sózdiń ortasında «q», «k», «p» sesleriniń únli dawıssızlarǵa aylanıwı: toǵız-kitabıy tildegi toqquz, segiz-sákkiz,
G) Almasıq sózlerde «o» erinlik dawıslısınıń ornına ashıq dawıslı «a» sesiniń jumsalıwı: onıń-anıń/144/, olar-alar;
D) Sońǵı buwınlarda qol jazba dóretpelerindegi «á» sesiniń ornına «e» sesiniń qollanıwı: kórgen eken – qórgán ekán/Sh/, bárshesi-bárchási/Sh,140/;
E) «m» sonorınıń ornına «b» únli dawıssızınıń jumsalıwı: munda-bunda,túzmák-dúzbek/Sh,141/, kúlmásmán-qulmespen/Sh,147/, atma-atpa/Sh,145/;
J) «f» juwısıńqı dawıssızınıń ornına jabısıńqı «p» sesiniń qollanılıwı: fatiha-pátiya/Sh,149/, safar-sapar /Sh,158/;
Z) Affrikat «ch» fonemasınıń ornına juwısıńqı «sh» sesiniń qollanılıwı: úch/Sh,148/-úsh, cháchán/Sh,157/-sheshen:
İ) q, x fonemalarınıń qollanılıwı: xıyat-qıyat, Xıtaybek-Qıtaybek;
K) Kitabıy tildegi «y» fonemasınıń ornına «j» fonemasınıń jumsalıwı: yol-jol, yılqı-jılqı, yurt-jurt;
L) «ǵ» fonemasınıń ornına juwısıńqı «w» fonemasınıń jumsalıwı: yaǵ/Sh,146/-jaw, taǵ/Sh,153/-taw;
M) Kitabıy tildegi «sh» fonemasınıń ornına «s» fonemasınıń qollanılıwı: qısh/Sh,148/-qıs, besh/Sh,141/-bes, kishán/Sh,167/-kisen.
Shayırdıń dóretpeleriniń morfologiyalıq qurılısın úyreniw házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikalıq normaları sol dáwirde qáliplese baslaǵanınan derek beredi. Atlıqlardıń tartım, san, seplik, betlik kategoriyaları kitabıy tilge tán bolǵan ayırım belgilerdi esapqa almaǵanda tiykarınan házirgi tilge sáykes keledi.
Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiline tán bolǵan ayırım sózlerden basqa kelbetlik hám onıń dárejeleri, sanlıq hám almasıq sóz shaqabı da házirgi tilimizge tolıq sáykes keledi.
Feyiller bolımlı, bolımsız, múmkinlik hám múmkinsizlik aspektleriniń birinde jumsalǵan. Feyildiń funktsional formalarında ayırım kitabıy tilge tán bolǵan belgiler kelbetlik feyildiń -gán//-kán, -an//-en, -mısh//-mish, hal feyildiń -ub//úb, -ıb//-ib, -b, -mayın//-meyin, -ǵunsha//, atawısh feyildiń -ısh//-ish, -ush//-úsh affiksleri ushırasqanı menen tiykarınan házirgi tilimizde jumsalatuǵın formalar basım kópshilikti quraydı. Bet-san kategoriyasında birinshi bette qısqarǵan formalarda -ám//-em (almam, barmam) jumsalǵan. Feyildiń dárejeleri awıspalı hám awıspasız feyillerden jasalıp meyil kategoriyasıda buyrıq meyildiń -ay//-ey, -alı//-eli, -qıl//-kil formalarınan basqa affikslerdiń fonetikalıq sıńarların esapqa almaǵanda tiykarınan házirgi tilimizge sáykes keledi. Ráwish sóz shaqabınıń mánilik túrleri hám dárejeleriniń házirgi tilimizden ayırmashılıǵı joq.
Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan kómekshi sózler (tirkewish, dáneker, janapay) sózlerdi sintaksislik baylanıstırıw xızmetin atqarǵan. Modal, tańlaq hám eliklewish sózlerde tiykarınan házirgi ádebiy tilimizdegi formalarda hám mánilerde jumsalǵan. Sóz jasaw qurılısı shayırdıń dóretpelerinde qaraqalpaq ádebiy tilin hám onıń leksikasın bayıtıwda eń tiykarǵı orınlardan birin iyeleydi. Sózlerdiń jasalıwında affiksatsiya, morfologiya-sintaksislik usıl tiykarǵı orındı iyeleydi. Atlıq sózlerdiń jasalıwında ónimli hám ónimsiz jumsalatuǵın affiksler qatnasqan. Affiksatsiya usılı menen sózlerdiń jasalıwında arab-parsı tillerinen kirgen jalǵawlar jumsalǵanın kóremiz. Feyil sóz tiykarınan atawısh sózlerdiń jasalıwı ónimli ushırasıp olar quramlı hám birikken atlıqlardı jasaǵan. Atawısh sózlerden kelbetliklerdiń jasalıwında ayırım ózlestirilgen prefiksler qatnasqan. Feyil sózler atawısh hám tiykar feyillerden affiksatsiya hám sóz birigiw usılı menen jasalǵan. Morfologiya-sintaksislik (analitikalıq) usıl menen feyiller jasalǵanda eki tiykar feyildiń yamasa atawısh sózlerge kómekshi feyillerdiń dizbeklesiwi arqalı jasalǵan. Ráwishler affiksatsiya, analitikalıq hám advervializatsiya usılları menen jasalıp házirgi tilimizge sáykes keledi.
Shayır dóretpeleri sózlik quramınıń tiykarın ulıwma túrkiy hám qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlik qatlamı quraydı. Túpkilikli túrkiy sózler qatlamında túrkiy tilleriniń payda bolıwınıń dáslepki basqıshı-altay qatlamına tiyisli sózler saqlanǵan. Túpkilikli túrkiy sózler qatlamı tematikalıq toparlarǵa ajıratılıp úyrenilgende, shayır jasaǵan dáwirdegi sotsial-ekonomikalıq, siyasiy-jámiyetlik hám mádeniy turmıstıń barlıq tarawları boyınsha sol dáwirdegi jer suw atamaları, ruwlıq, qáwimlik birlespeler hám at qoyıw mádeniyatına baylanıslı sózler anıqlandı. Sonıń menen birge shayırdıń qosıq hám poemalarında basqa tillerden qıtay, arab-parsı, orıs hám taǵı basqa hind-evropa tillerinen ózlestirilgen sózler ushırasadı.
A) Shayır shıǵarmalarınıń sózlik quramında ushırasatuǵın qıtay tilinen ózlestirilgen sózler qaraqalpaq tiline basqa tillerden sóz ózlestiriwdiń eń eski qatlamın quraydı.
B) Shayırdıń shıǵarmaları tilinde arab-parsı tillerinen ózlestirilgen sózler de kóplep ushırasadı. Bul sózlerdiń kelip kiriwiniń deregi bir jaǵınan Orta Aziyada islam dininiń en jayıwı menen baylanıslı bolsa, ekinshi jaǵınan Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili arqalı kelip kirgen. Bul sózlerdiń kelip kiriwinde Xorezm oypatında qońsılas otırǵan xalıqlardıń (ózbek, túrkmen) tiliniń belgili dárejede úlesi bolǵan. Arab-parsı tilinen ózlestirilgen sózler bir qatar semantikalıq ózgerislerge ushıraǵanın kóremiz. Sonday-aq, shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramında ótken ásirdiń aqırında orıs tilinen kirgen sózler de ushırasadı. Basqa tillerden kirgen sózler qaraqalpaq tili nızamlılıqlarına beyimlesip, fonetika-morfologiyalıq ózgerislerge ushıraǵan.
Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan sózlerdiń semantikalıq ózgesheliklerin úyreniw onıń qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın mánilik jaqtan bayıtıwǵa qosqan úlesin anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Shayır shıǵarmalarınıń semantikalıq ózgesheliklerin anıqlawda sózlerdiń kóp mániligi, sózlerdiń metaforalıq, metonimiyalıq, sinekdoxalıq usıllar menen awıspalı mánilerde qollanılıwı, sinonim, antonim, omonim, dáwir koloritin kórsetiwshi gónergen sózler hám turaqlı sóz dizbekleri úyrenildi, olardıń shayırdıń shıǵarmalarındaǵı qollanıw ózgeshelikleri kórsetildi. Shayırdıń shıǵarmalarında qollanılǵan bul sózler dáwir shınlıǵın kórkem súwretlewge, tásirli hám qaytalanbas qaharman obrazların jasawǵa, shıǵarmanıń mazmunın bayıtıwǵa járdem etken. Shayır dóretpeleriniń sózlik quramındaǵı ulıwma qollanıwshı hám funktsional sheklengen leksika izertlendi. Ásirese, shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan tiykarǵı sózlik qorǵa kirmeytuǵın qollanıw órisi sheklengen awızeki sóylew tiliniń birlikleri, mádeniyatsız sózler, dialektizm, qásiplik sózler, jargon, tabu sózler tereń úyrenildi. Bul toparǵa kiretuǵın sózler ózleriniń tásirligi, ótkirligi menen ajıralıp shayırdıń sóz qollanıwdaǵı ózine tán stillik ózgesheliklerin anıqlawǵa járdem beredi. Shayır bul toparǵa kiretuǵın sózlerdi ólshemi menen qaharmanlardıń minez-qulqın, oy órisin kórsetiw, tásirli etip jetkeriw ushın óz ornında sheberlik penen paydalanǵanın kóremiz.
Ulıwma juwmaqlastırıp aytqanda, Berdaq Ǵarǵabay ulınıń ádebiy miyrasları tili XIX ásirdegi qaraqalpaq xalıq tiliniń rawajlanıw baǵdarların ózinde tolıq sáwlelendirgen. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwinde tiykarǵı orındı iyeleydi. Shayır menen zamanlas klassik shayırlardıń hesh biriniń dóretpeleri sol dáwirdegi qaraqalpaq tili tuwralı Berdaq shıǵarmaları kibi bay maǵlıwmat bere almaydı. Kúnxoja hám ótesh shıǵarmalarında diyxanshılıq, mal sharwashılıǵına baylanıslı sózler menen turmıslıq leksika tiykarǵı orındı iyeleytuǵın bolsa, Ájiniyaz shıǵarmaları Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tildegi abstrakt máni ańlatatuǵın kóp sanlı arab-parsı sózleriniń jumsalıwı menen ajıralıp turadı.
Qullası, Berdaq babamızdıń qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwindegi tiykarǵı xızmetleri tómendegi- lerden ibarat:
Birinshiden, Berdaq babamız qaraqalpaq tiliniń tazalıǵı ushın gúresti. Ol ádebiy tilde qarapayım xalıq ushın túsiniksiz Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili ushın tán bolǵan arab-parsı sózlerdi azayttı. Bul tuwralı shayır óziniń «Wáspim meniń» qosıǵında
«ózim amıy, tilim túrkiy,
Joqtı arab-parsım meniń»
-dep jazdı. Bunı qosımsha, Berdaq shayırdı óz kózi menen kórgen qoldawlı urıwınıń beskempir tiyresinen Xojalepes ǵarrınıń Abbaz Dabılov hám Kósherbay Berdimuratovlarǵa 1950-jılı bergen tómendegidey maǵlıwmatı da tastıyıqlaydı:
«Berdaq sóylegende bir tap penen, áste, biraq salmaqlı sóyleytuǵın, tili házirgi ózimiz sóylep júrgen naǵız qaraqalpaqsha bolıp, ishine jekke siyrek adamlardıń qulaǵına qanıq parsı hám arabıy sózlerdi qosıp ta sóyleytuǵın edi».
Ekinshiden, Berdaq jazba ádebiy tildi ulıwma xalıqqa túsinikli awızeki sóylew tiline jaqınlastırdı. Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilindegi eski grammatikalıq formalardıń ornına kóbirek xalıqtıń tilindegi qosımtalardı qollandı. Ádebiy til normaların bir qansha jetilistirdi. Ol ádebiy tildi jańa kórkemlew quralları menen, ásirese yumor-satiralıq súwretlew quralları menen bayıttı. Onı shayırdıń yumor-satiralıq qosıqlarınıń tilinen kóriwge boladı. Máselen, «Kálan usta» qosıǵında «Beyishke qursań bul qapını, Sen sıymassań Kálan usta», yamasa «Hesh waqıt shoshqa-shoshqanı, Azıwlasıp jarǵan emes» (Bolǵan emes), -dep jazadı.
Úshinshiden, Berdaq óz shıǵarmalarınıń kópshiligin jazba túrde dóretken. Onı kórkemlep bayanlawdıń jazba stilge tán belgilerinen kóriwge boladı. Máselen, Xalıq ushın, Jaqsıraq, Pana ber, Aqıbet h. T. B. Qosıqları hám on poeması bunıń ayqın dálili. Shayır «Aqmaq patsha» poemasınıń kirisiw bóliminde «Jazdım bir jıl-on eki ay, Qapalı kewlim xosh bolmay» -dep jazadı, yaǵnıy 2700 qatardan aslam bul poemanı 12 ayda jazıp pitkergenin bildiredi.
Tórtinshiden, shayırdıń kóplegen qosıq qatarları óziniń tereń mániligi, joqarı kórkemligi menen xalıq arasında keńnen tanımalıqqa iye bolıp aforizmlerge aylandı. Máselen,
Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan,
Udayına xızmet etkil xalıq ushın
Bardıń isi párman menen,
Joqtıń isi árman menen,
Bıltırǵıdan bıyıl jaman,
Qalay-qalay boldı zaman,
Sheńgelge qonǵan búlbúldiń,
Shımshıq qurlım sáni bolmas h.t.b.

Besinshiden, Berdaq óz dóretpelerinde sóz tańlawǵa itibarlılıq penen qatnas jasadı. Hár bir sózdiń, grammatikalıq formanıń orınlı túrde, belgili bir stillik maqsette qollanıwına úlken dıqqat bóldi. Sol arqalı ádebiy til ólshemleriniń qáliplesiwi, turaqlasıwı hám jetilisiwi ushın háreket etti. Sonlıqtan da ol óziniń «Aqıbet» qosıǵında «Shayır, oylan hár bir sóz ushın» dep jazdı.


Bir mısal, xalıqtıń sóylew tilinde «Jigittiń atın qatın shıǵaradı, Qatınnıń atın otın shıǵaradı» degen naqıl bar. Berdaq usı naqıldaǵı bir qansha turpayı bolǵan «qatın» sóziniń ornına onıń sıpayı, mádeniyatlı túri «hayal» sózin «Xalıq ushın» qosıǵında «Er jigittiń atın hayal shıǵarar, Jamanı gezlesse jigit ne qılar» dep qollanadı.
Berdaqtan keyingi shayırlardıń tilinde túrkiy jazba ádebiy tildiń xalıq ushın túsiniksiz bolǵan sózleri az qollanıla basladı. Bul Berdaq babamızdıń ádebiy tildi rawajlandırıwdaǵı awızeki xalıq tiline tiykarlanǵan baǵdarınıń durıs ekenligin kórsetti.
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń bunnan keyingi rawajlanıwına jańa sırtqı hám ishki faktorlar tásirin tiygizdi.
Solay etip, házirgi waqıtta qaraqalpaq jazba ádebiy tili belgili bir sistemaǵa túsken, turaqlı ólshemlerine iye, stillik jaqtan jetilisken, jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawlarında sheklenbey jazba hám awızsha túrde qollanılatuǵın hám suverenli Qaraqalpaqstan Respublikası- nıń mámleketlik tili bolıp esaplanatuǵın til sıpatında rawajlanbaqta.

1.Татчы М.Юнус ¢мре дий³аны.-Анкара,1990.-Т.I,II.III.

2.Габескерия Ш. Лексика произведений Юнуса Эмре. Автореф.дис. ..канд.фил.наук -Тбилиси, 1984.

3.Рустамов А. Некоторые грамматическое особенности языка «Махбубул-кулуб» Алишера Навои. Автореф. дис. ..канд.фил.наук. -Т.,1959.,Фонетика- морфологические осо­бенности языка Алишера Навои. Автореф. дис. ...д-ра филол.наук-Т.,1966.

4.Усманов А. «Мухакамат-ул-луғатайн» Алишера Навои и его роль в истории узбекского языка. Автореф. дис. ... канд.фил.наук. -Т., 1947

5.Рахматуллаева М.К вопросу изучения синонимов в лирике Алишера Навой.Автореф дис.канд.фил.наук., -Т., 1965

6.Бафоев Б.Сложные существительные в лирике Алишера Навои. Автореф.дис…канд.фил.наук-Т.,1968.

7.Мамадов Х.Лексико-стилистические особенности художественной прозы Алишера Навои. Автореф. дис…канд.фил.наук-Т.,1969.

8.Умаров Э.Лексико-грамматическая характеристика фразеологизмов «Хазойин-ул-маоний» Алишера Навои. Автореф.дис. …канд. фил.наук.,-Л.,1968.

9.Санакулов У.Исследование языка памятника XVв. «Мухокамат-ул-лугатайн» Алишер Навои. Автореф. дис. ..канд.фил.наук.Т.,1971

10.Каримов А.Лексико-семантические и стилистические особенности языка поэма «Фархад и Ширин» Алишера Навои. Автореф. дис ..канд. фил. наук.,-Т…1974.

11.Халилов Л. Текстологическое исследование сочинения Алишера Навои «Тарихи мулуки Аджам» Автореф. дис. ..канд. фил.наук. -Т.,1975.

12.Қадыров М.Функционирование падежных форм в прозе Алишера Навои.Автореф.дис…канд.фил.наук.-Т.,1977.

13.Насыров И.Лексика «Маджалис-ан-нафаис» Алишера Навои. Автореф.дис..канд.фил наук.-Т.,1980.

14.Ҳамидов З. Лексико-семантические и лингвистические исследование языка «Лисан-ат-таир» Алишера Навои. -Автореф.дис… канд. фил.наук,-Т.,1982.19 с.

15.Фазылов Э. Қодимги обидалар ва Алишер Навоий тили. -Т.: ФАН. 1969., ­.Абдурахманов, А.Рустамов. Навоий тилининг грамматик хусусиятлари.- Т., 1984.

16.Сыздықова Р. Абай шығармаларының тили. –Алматы.: ­ылым, 1968.-334 б.

17.Протоколы заседаний и сообщении членов закаспийского кружка любителей археологии и истории востока. Вып.IV.-Ашхабад., 1917.-С.46-51.

18.Совет ²збекистони, 1970.26-февраль.

19.Сағитов И. Бердақтың «Ақмақ патша» романы ҳаққында //Қызыл Қарақалпақстан. 1939. 25-декабрь., Кожуров О. Бердақ//Қызыл Қарақалпақстан.1939.-№208,209,201 санлары., Мамыраев И.Бердақ шығарма- ларындағы демократиялық идеялар //Қызыл Қарақалпақстан. 1939,-№273 саны., Д¡рибаев М. Бердақтың қосықлары ҳаққында //Қызыл Қарақалпақстан. 1940.-№287, 290,291 санлары.

20.Бассин С. Бердақ-шаир-великий поэт,патриот. -Нукус.:ККГиз.-1943.-52 с.

21.Савицкий А. Из каракалпакского дневника //Звезда Востока.-1953.-№12., -1954. №1-2.

22.Қызыл Қарақалпақстан//1952..24-май.№101.

23.Сағитов И. Бердақтың творчествосы.-Н£кис.:ҚҚМБ. 1958.-Б.104-114.

24.Сағитов И. Саҳра б¯лбили.-Н£кис.: ҚҚМБ.1974.-Б. 104-114.

25.Нурмухамедов М. Бердақ-қарақалпақ халқының уллы шайыры.-Н£кис.: -Қарақалпақстан. 1979.-40 б.

26.Қурбанбаев Б. Бердақ ҳ¡м £збек ¡дебияты.-Н£кис.: Қарақалпақстан. 1986.-164 б.

27.Муртазаев А. Бердақ шығармаларында заманаг£йлик ҳ¡м шеберлик.-Н£кис.:Қарақалпақстан. 1993., -80 б.

28.Пахратдинов А. Бердақ шайырдың д¡станлық шығармалары:. -Н£кис.: Қарақалпақстан, 1987.-342 б. Бердақ шайыр творчествосының жыйналы³, басып шығарылы³ ҳ¡м изертле³ тарийхынан.-Н£кис.: Қарақалпақстан.1990.-200 б.

29.Тиле³муратов Б.Бердақ шығармаларындағы тарийхый дереклер.Тарийх илим.канд.дис.- Т.1967., Қарақалпақ поэзиясы тарийхый дерек. -Н£кис.: Қарақалпақстан. 1994.-344 б.

30.¢ле³ов ¤. Бердақтың педагогикалық к£з-қараслары. Педагогика илим. канд...дис.-Т.1974.,Орымбаев Ж., ¢ле³ов ¤. Бердақтың ж¡мийетлик-педагогикалық к£з-қараслары. -Н£кис.:Қарақалпақстан.1978.-80 б.

31.Худайбергенов Қ. Мировозрение Бердаха.-Нукус.: Қарақалпақстан.1987.-372 с.

32.Базарбаев Ж. Бердақ творчествосында ¡дил патша м¡селесине//Вестник КК ФАН.-1965.-№4., Бердақтың сиясий-ж¡мийетлик к£з-қарасларын изертле³ м¡селесине, //¢ми³д¡рья. -1966.-№1., Бердақтың мийрасларын изертле³ м¡селесине.// ¢ми³д¡рья:-1975.-№12

33.Сайтов Д. Бердақ ҳ¡м ¢жинияз шығармаларының с£злиги.-Н£кис.: Қарақалпақстан. 1970. -80 б., ХVIII-ХIХ ¡сирлердеги қарақалпақ шайырлары шығармаларының тили.-Н£кис.:Қарақалпақстан.1989. -80 б.

34.Ҳамидов Ҳ.Бердақ д£ретпелериниң қол жазбалары.-¢ми³д¡рья. 1972.-№8.-Б.54-68., Бердақтың «Шежире» поэмасының қолжазбасы.-¢ми³д¡рья:1977.-№5.Б.87-96 .Рукописные наследия Бердаха,- Нукус. 1995. -228 с.

35.Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. -Нукус-Казань. 1976.-С.221-226.

36.Насыров Д., Айым6етов М. Бердақ таңламалы шығармаларының алфавитли жийилик с£злиги, -Н£кис. 1993.-128 б.

37.Қарақалпақ ¡дебияты классиклери шығармаларының тили// Насыров Д.,.Доспанов О., Бекбергенов А.,Сайтов Д.-Н£кис.:Билим. 1995.-172 б.



38 Д¡³қараев Н. Бердақ шайыр.-Н£кис.:ҚҚМБ.1950.-Б.14.



39.Айымбетов Қ. Бердақтың £мирбаяны ту³ралы мағлы³матлар. //Бердақ. Таңла³лы шығармалар жыйнағы. -Н£кис.: ҚҚМБ.,1950.-Б.406-413

40.Хамидов Х. Каракалпакский язык XIX-начала ХХ вв. по данным письменных памятников. -Т.: Фан. 1986.-С.20.

41.Ефимов А.И. История русского литературного языка. -М.: Учпедгиз. 1955. -С.105-122.

42.Да³қараев Н. Бердақ шайыр. -Н£кис.: ҚҚМБ, 1951.-Б. 6.

43.Ҳамидов Ҳ. Каракалпакский язык XIX-начала ХХ вв.. -Т.: Фан. 1987. -222 с., Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. -Н£кис.: Қарақалпақстан. 1974. -358 б., Ески қарақалпақ тилиниң жазба естеликлери. -Н£кис.: Қарақалпақстан. 1985. -222 б.

44.Камалов С., Қощанов ¢. Қарақалпақстан тарийхы. -Н£кис.: Билим.1993.-Б.170.



45 Сағитов И. Бердақтың творчествосы. -Н£кис.:ҚҚМБ. 1958.-Б.183.

46 Сағитов И. Саҳра б¯лбили.-Н£кис.:Қарақалпақстан. 1974. -Б.328.

47 Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. -Нукус-Казань. 1975.-С.223.

48 Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. -Н£кис.:Қарақалпакстан. 1974. -Б. 298.

49 Ҳамидов Ҳ. Каракалпакский язык XIX-начала XX вв. по данным письменных памятников-Т.: Фан.1986. -С. 27

50.Ҳамидов Ҳ. Шығыс тиллериндеги жазба дереклер. -Н£кис.: Қарақалпақстан. 1991. -Б.191.

51.«Шарқый молла» – Абдирахман Ж¡мийдиң араб тили синтаксисине шарқы н¡зерде тутылған.

52.Нурмухаммед Андалиб, ХVIII ¡сирдеги т¯ркмен халқының шайыры.

53.Боровков А.К. Лексика средне-азиатского тефсира ХII-ХIII вв. -М.: Восточная литература. 1963.-С.40.

54.Наджип Э. Исследование по истории тюркских языков ХI-ХIV вв.-М.: Наука. 1989. –С.24.

55.Тенишев Э.Р.О киргизском литературном языке в донациональной период.//Вопросы языкознания. -М.1989-№5. -С.38.

56.Виноградов В.В.Проблемы литературных языков и закономерности их образования и развития -М. 1967 -С.100-101.

57. Д¡³летов А. Вокализм каракалпакского языка.-Самарканд.1976.-166 с., Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң сеслик д¯зилиси.-Н£кис. :Билим.1995.-280 б., Бекбаулов У. Фонетические особенности южного диалекта каракалпакского языка. Автореф.дис. .„канд.фил. наук.- Нукус. 1966.-25 с.

58.Будаев А. Вокализм карачаево- балкарского языка. // «Родной язык и литература в кабардинской и балкарской школе». -Нальчик. 1967. -С.90.

59.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык.-М.:Т.2. 1952.-С.33

60.Д¡³летов А. Вокализм каракалпакского языка. Автореф.дис. ...канд.фил.наук.-Л.1971.

61.Бекба³лов Е. Фонетические особенности южного диалекта каракалпакского языка. .Автореф.дис. ...канд. фил.наук.-Нукус.1966.

62.Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система.-Нукус-Казань.1976. -С.309.

63.Насыров Д.С., Ҳамидов X. Памятники дореволюционной каракалпакской письмен­ности.//Вестник КК ФАН УзССР.1961. №4. -С.42-52.

64.Хамидов X. Наблюдение по языку бухарских каракалпаков //Вестник КК ФАН УзССР. 1964.-№3.

65.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. -Л.:Наука.1970.-С.153.

66.Насыров Д.С. Становление... .-Б.311.

67.Шербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков.-Л.:Наука. 1970.-С.149.

68.Щербак А.М. К£рсетилген мийнети.-С.154.



69.Насыров Д.С. Становление... .-Б.310-321.

70.Ҳамидов Ҳ. Қаракалпақ тили тарийхының очерклери.- Н£кис.:Қарақалпақстан.1974.- Б.219.

71.Еrgin М. Оrhun Аbideleri. -Istanbul.: Воgazigi уауinlari. 1991.- S.150-151.

72.Dibanu lugat-it-turk tercumesi. Ceviren Besim Atalay. C.I.II.III.Ankara.: Turk tarih kurumu basimevi. 1992.

73.Eckmann, J.Cagatay dili. -Istanbul. 1988. –S.23

74.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык.-М.: 1952.Т.2.-С.56-57.

75.Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. -Нукус.:Каракалпакстан.1966.-С.25.

76.Сайтов Д. XVIII-XIX ¡сирлердеги қарақалпақ шайырлары шығармаларының тили. -Н£кис.: Қарақалпақстан. 1989. -Б. 23.

77.Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке.-Нукус.: Қарақалпақстан.1966. -С.24.

78.Малов С.Е. К£рсетилген мийнети.-С.24., Қурышжанов ¢. «Китабый тил» материалларынан /Қазақ тили тарийхы менен диалектологиясының м¡селелери. -Алматы. 1960. -Б.73.

79.Сыздықова Р. Абай тилиндеги негизги морфологиялық ерекшеликлер. -Алматы.: ­ылым 1959. -Б.69.

80.Малов С Е. К£рсетилген мнйнети.- С.24.

81.Қарақалпақ тилиниң орфографиялық с£злиги. -Н£кис.: Билим. 1990.-Б.388.

82.Сайтов Д. К£рсетилген мийнети.-Б. 21.

83.Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков.-М.1955.-С.181.

84.Ergin М. Orhun Abidleri. -Istanbul.: Bogazigi Yayinlari.: 1991.-S.124

85.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика.-М. 1984. -С.170.

86.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык.-М. 1952.-Т.2.-С.81.

87.Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казахско-киргизского языка. ч.1.-СПб. 1894. -С.21.

88.Дмитриев Н.К Грамматика башкирского языка.-М-Л.1948.-С.31.

89.Сравнительная-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. -М. 1984.

90.Ergin М. Orhun Abidleri. -Istanbul.: Bogazigi Yayinlari. 1991.-S.184

91.Ergin М. Orhun Abidleri. -Istanbul.: Bogazigi Yayinlari. 1991.-S.151

92.Поппе Н.Сравнительная грамматика алтайских языков.//Сравнительная фонети­ка.-Виесваден.1960.-С.70.

93.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. -М.1952.Т.2.-С.62.

94.Убайдуллаев К. Ҳ¡зирги заман қарақалпақ тили /фонетика/. -Н£кис.: Қарақалпақстан.1964.-Б.38.

95.Ergin М. Orhun Abidleri. -Istanbul.: Bogazigi Yayinlari. 1991.-S.127

96.Серебренников Б. А. О двух возможных причинах соноризаций интервокальных глухих согласных в чувашском языке //Проблемы сравнительной филологии.-М-Л. 1964.-С.146.

97.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика.-М.1984.-С.361

98.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии в Киргизии.-М. 1959.-С.102.

99.Насыров Д.С. Становление... -С..322.

100.Поппе Н.Н. Чувашский язык и его отношение к монгольскому и турецкому языку. III. Изв. АН. VI. серия. XIX.1925. №1-5. -С.23

101.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика.-М. 1984.-С. 208-221.

102.Шербак А.М. К£рсетилген мийнети.-С.98.

103.Шербак А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков.-Л.:Наука.1970.-С.98.

104.Қашғарий М. «ДЛТ».-Т.196З.-Т.3.-Б.238.

105.Қашғарий М. «ДЛТ».- Т. 1960.Т.1.-Б.32.

106.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык.-М.1952.Т.2.-С.70.

107.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков.-Л.:Наука.1970.-С.182.

108.Насыров Д.С. Становление. ... -С.322.

109.Шлейхер А. Сравнительно-лингвистические исследования: Ч.2.Языки Европы в систематическом освешении. -Бонн. 1850.-С.63.

110.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. -Л.:Наука. 1970.-С.70.

111.Eckmann J.Cagatay dili.-Istanbul.,1988.-S.12

112.Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери.-Н£кис.:Қарақалпақстан. 1974.- Б..220.

113.Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. -М. 1952.Т.2.-С.35

114.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. -Л :Наука.1970.-С.74.

115.Насыров Д.С. Становление. ...-С.311.

116.Севортян Э.В. Фонетика турецкого литературного языка. -М.1965.-С.80.

117.Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка.-М-Л. 1956.-С.35.

118.Д¡³летов А. Қарақалпақ тилинде сингармонизм.-Н£кис.: Билим. 1993.



119.Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. -Л.:Наука.1970.-С.179.

120.Да³летов А. О стечении согласных звуков в каракалпакском языке //СТ. -1981. №5. -С. 28-32. Дистрибуция консонантных сочетаний в каракалпакском языке и их фонемно фонетический анализ //Вестник КК ФАН УзССР.1983.-№3.-С.61-б8.



121.Поливанов Е.Д. Некоторые фонетические особенности каракалпакского языка. //Труды Хорезмской экспедиции.-Т.1933.-С.27.

122.Малов С.Е. Каракалпакский язык и его изучение //-Каракалпакия. Труды первой конференции по изучению производительных сил ККАССР. Т.2.-Л.1934. -С.200.

123.Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери.-Н£кис.: Қарақалпақстан.1974.-Б.97.

124.Шербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХШ вв. из Восточно­го Туркестана.-М-Л.1961.-С 58.

125.Щербак А М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХIII вв. из Восточно­го Туркистана. -М-Л. 1961.-С.57.

126.Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. -Н£кис.: Қаракалпақстан. 1974. -Б.100

127.Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. -М-Л.1956.-С.60.

128.Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы /Жу³аплы ред. М.Да³летов.-Н£кис.:Билим.1994.
-Б.117.

129.Насыров Д.С. Қаракалпақ тилинде к£плик категориясы.-Н£кис.:Билим.1961.-Б.7.

130.Ҳ¡зирги қарақалпақ тили. /Морфология/./Ред. коллегия: Насыров Д., Бердимуратов Е., Д¡³летов А., Бекбергенов А.- Н£кис.: Билим.1981.- Б. 42.

131.Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери.- Н£кис.: Қарақалпақстан.1974.-Б.253

132.Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. - Нукус- Казань. 1976. -С. 326.

133.Қарақалпақ ¡дебияты классиклери шығармаларының тили. //Д.Насыров, О.Доспанов, А.Бекбергенов. Д.Сайтов.-Н£кис.:Билим. 1995.-Б.128.

134.Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка.-М-Л.1956.-С.68.

135.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -М. 1988. -С.21

136.Кононов А.Н. Грамматика тюркских рунических памятников VП-IХ вв. - Л.: Наука. 1980. -С.147

137.Сравнительно - историческая грамматика тюркских языков. -М. 1988 -С.12

138.Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери.-Н£кис.:Қарақалпақстан.1974. -Б.75.

139.Серебренников Б., Гаджиева Н. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков.-Баку.: Маариф.1979.-С.90.

140.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков.-М.1988.-С.15.

141.Насыров Д.С. Қарақалпақ тилинде к£плик категориясы. -Н£кис.:Билим.1961. -Б.33

142.Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освешении.-М.:Восточная литература. 1963.-С. 276-282., Ҳамидов Ҳ. Каракалпакский язык XIX-на­чала ХХ вв по данным письменных памятников.-Т.:ФАН.1986. -С.76.

143.Д.С.Насыров. К£рсетилген мийнети. 327-б.

144.Серебренников Б.А. К проблеме происхождения притяжательных суффиксов в тюркском и уральском языках //Фонетика, фонология, грамматика -М. 1971. -С.279-281., Дмитриев Н.К. Категория принадлежности //Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков., -М., 1956. Ч 2. Морфология. -С. 22-37.

145.Абдурахманов ­., Шукуров Ш. ²збек тилининг тарихий грамматикаси -Т. 1973. -Б. 32-33., Хамидов Х. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. -Н., 1974. -Б.117.

146.Абдурахманов ­., Шукуров Ш. ²збек тилининг тарихий грамматикаси -Т. 1973. -Б. 32-33., Хамидов Х. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. -Н. 1974. -Б.117.

147.Фазылов Э.И. Старый узбекский язык. Хорезмские памятники ХIV века -Т. I-II, Т. 1966.

148.Абдурахманов ­. Шукуров Ш. ²збек тилининг тарихий грамматикаси.-Т. 1973. -С.36.

149.Насыров Д.С. Становление. …-Б.327



150.Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. -Н.: Қарақалпақстан. 1974. -Б.258., Ҳамидов Ҳ. Каракалпакский язык… -С.82.

151.Насыров Д.С. К£рсетилген мийнети. -Б.327.

152.Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. -Алма-ата.: АН КазССР. 1971. -С. 154.

153.Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. -Н.: Қарақалпақстан. 1974. -Б.258.

154.Тенишев Э.Р. Хозяйственные записи на древнеуйгурском языке. // Исследование по грамматике и лексике тюркских языков. -Т.:Наука. 1965. -С.62.

155.¢жинияз. Таңламалы шығармалары. -Н.:Қарақалпақстан. 1994. -Б.68,62.

156.Абдураҳманов Г., Шукуров Ш. ²збек тилининг тарихий грамматикаси. -Т.:²қитувчи. 1973. -С.61.

157.Серебренников Б.А., Гаджиева Н. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -Баку: Маариф. 1979. -С.83-84. Благова Г.Ф. Категория падежа//Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -М.: Наука. 1988. -С.22-30.

158.Ҳамидов Ҳ. Каракалпакский язык XIX-начало XX вв.. -Т.: Фан. 1986. -С.86.

159.Рабғузий. Қиссаси Рабғузий. -Т.:Езувчи. 1990.-С.54.76.

160.Абулғозий. Шажарайи турк. -Т.: Ч³лпан. 1992. -С.3693.

161.Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы. -Н.: Билим 1994. -Б. 116-117., Димитриев Н.К. О категорий грамматического рода в азербайжанском языке.//Изд.АПН.РСФСР вып. 40.1952. -С.96-100., Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. -М-Л. 1956. -С.64-67.

162.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. -М.1988. -С.150. Севортян Э.В. Из истории прилагательных в тюркских языках//Тюркологическая исследования. -М-Л.1963., К проблеме частей речи в тюркских языках.//Вопросы грамматического строя. -М. 1955., Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв из Восточного Туркестана. -М-Л.: Наука. 1962.

163.Ҳамидов Ҳ. Каракалпакский язык XIX-начало XX вв. -Т.: Фан. 1986. -С.88.

164.Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. -М-Л. 1948. -С. 79.

165.Тагиев Б.М. Степени имен прилагательных в азербайжанском языке. -Баку. Автореф. дис. ..канд. фил. наук. 1965. -С.14.

166.Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы. -Н.: Билим. 1994. -Б.144.

167.Бекбергенов А. Имена числительных в каракалпакском языке. Автореф. дис. …канд. фил. наук. -Ашхабад. 1971. -С.6-10.

168.Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. -Н.: Қарақалпақстан. 1977. -Б.77-88.

169.Ҳамидов Ҳ. Каракалпакский язык XIX-начало XX вв. Автореф. дис. …д-ра филол. наук. -Н.1990. -С.20-21.

170 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. -М.1988. -С.175.

171 Тенишев Э.Р. Имя числительное.//Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -М. 1988. -С.178.

172 Бабурнама. -Казань. 1857. -Б. 468.

173 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги санлықлар. -Н.: Қарақалпақстан. 1976. -С.31.

174 Насыров Д.С. Становление… -Б.328.

175 Малов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. -Н.:Каракалпакстан. 1966. -С. 32

176 Алпамыс д¡станы. -Н.: Қарақалпақстан. 1990.

177 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. -Алма-ата: АН КазССР. 1971. -С. 179.

178 Ҳ¡зирги қарақалпақ тили. Морфология. -Н.: Билим. 1981. -Б. 109.

179 Ҳамидов Қ. Каракалпакский язык XIX-начало XX в.в. -Т.: Фан. 1986. -С.112.

180 Қарақалпақ фольклоры. Т.XII. -Н.:Қарақалпақстан. 1983. -Б. 215.

181 Ҳ¡зирги қарақалпақ тили. Морфология. -Н.: Билим. 1981. -Б. 114.

182 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. -М-Л. 1960. -С.197.

183 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. -М. 1988. -С. 275.

184 Баскаков Н.А. Залоги в каракалпакском языке. -Т.:Фан УзССР. 1961. -С.7., Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы. Жу³аплы ред. М.Д¡³летов. -Н.: Билим. 1994. -Б. 201.

185 Севортян Э.В. Об историческом положений категорий переходности и не переходности в тюркских языках//ВЯ. 1958. № 2. -С.26-27.

186 Баскаков Н.А. Залоги в каракалпакском языке. -Т.:Фан УзССР. 1961. -С.7. Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы. Жу³аплы ред. М.Д¡³летов. -Н.: Билим. 1994. -Б.201.

187 Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы. -Н.: Билим. 1994. -Б.204.

188 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. -М. 1962.-С.115-122. Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. -Нукус-Казань. 1976. -С. 143.

189 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. -М. 1960. -С. 197.

190 Насыров Д.С. Причастия и его синтаксические функции в каракалпакском языке. -М. Автореф. дис….канд.фил.наук. 1954. -С.6.

191 Серебренников Б., Гаджиева Н. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -Баку.: Маариф. 1979. -Б. 231.

192 Ergin M. Turk dili. -Istanbul.: Bayrak Basim Tanitim. 1988. -S. 335.

193 Насыров Д.С. Причастие и его синтаксические функции в каракалпакском языке. Автореф. дис… канд.фил.наук. -М. 1954. -С. 18.

194 Ҳ¡зирги қарақалпақ тили. Морфология. -Н.: Билим. 1981. -Б. 193.

195 Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. -М-Л. 1962. -С. 171.

196 Юлдашев А.А. Соотношение деспричастных и личных форм глагола в тюркских языках. -М.: Наука. 1977. -С. 65.

197 Хамидов Х. Каракалпакский язык XIX начала XX вв по данным письменных памятников -Т.: Фан. 1986. -С. 124.

198 Абдураҳманов ­., Шукуров Ш. ²збек тилининг тарихий грамматикаси. -Т.: ²қитувчи. 1973. -С. 130.

199 Қарақалпақ ¡дебияты классиклери шығармаларының тили// Д.Насыров, О.Доспанов, А.Бекбергенов, Д.Сайтов. -Н.: Билим. 1995. -Б. 123.

200 Кутлымуратов Б. Имена действия в современном каракалпакском языке. Автореф. дис. … канд.фил.наук. -Н. 1963. -С. 11.

201 Кононов А.Н. Грамматика тюркских рунических памятников VII-IX вв. -Л.: Наука. 1980. -С. 73.

202 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. -М.: Высшая школа. 1962 -С. 103., Серебренников Б., Гаджиева Н. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -Баку.: Маариф. 1979. -С. 155., Қарақалпақ ¡дебияты классиклери шығармаларының тили. -Н.: Билим. 1995. -Б. 147-148.

203 Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы. -Н.: Билим. 1994. -Б. 221.

204 Шукуров Ш.Наклонения и времена глаголов в письменных памятников узбекского языка в сравнительном освешений. Автореф. дис. …д-ра филол.наук. -Т.1974. -С.8.

205 Мусаев К. Грамматика караимского языка. -М.: Наука. 1964. -С.218.

206 Қарақалпақ ¡дебияты классиклериниң шығармалары тили. -Н.: Билим. 1995. -Б.258.

207 Давлетов С.А. Наречие в современном киргизском языке. Автореф.дис. …канд.фил.наук. -Фрунзе. 1956., Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилинде р¡³иш. -Н.: Қарақалпақстан. 1976.

208 Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий грамматикасы. Жу³аплы ред. М.Д¡³летов -Н.: Билим. 1994. -Б. 321.

209 Шоабдураҳманов Ш. ²збек тилида ердамчи с³злар. -Т. 1953. -С.3, Д¡³енов Е. Қарақалпақ тилинде к£мекши с£злер. -Н.: Билим. 1994. -Б.6.

210 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. -М-Л. 1948. -С. 129.

211 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. II. -М. 1952. -С.477., Бекбергенов А. Модальные слова как самостоятельная часть речи в современном каракалпакском языке // Қарақалпақ тил билиминиң айырым м¡селелери. -Н.: Қарақалпақстан. 1987. -Б. 45-54., Қутлымуратов Б. Ҳ¡зирги қарақалпақ тилиндеги модаль с£злер //¤збекстан И А. ҚҚ филиалының хабаршысы. 1965. № 1. -Б. 79-84.

212 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. II. -М. 1952. -С. 239-258., Ембергенов У. Подражательные слова в современном каракалпакском языке. Автореф.дис. …канд.
фил. наук. -Н. 1971.

213 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде с£злердиң жасалы³ы. -Н.: Қарақалпақстан. 1979., Хамидов Х. Каракалпакский язык XIX-начала XX вв. -Т.: Фан. 1986., Ҳ¡зирги қарақалпақ ¡дебий тилиниң грамматикасы. Жу³аплы ред. М.Д¡³летов – Н.: Билим. 1994.

214 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. II. -М. 1952. -С. 170., Гулямов А.Г. Проблемы исторического словообразования узбекского языка. -Т. 1955. -С. 7. Ганиев Ф. Суффиксаль- ное словообразование в современном татарском литературном языке. Автореф.дис. …д-ра. фил. наук. -Казань. 1977. -С. 11.

215 Қыдырбаев А. Ҳ¡зирги қарақалпақ тилиндеги атлық с£злер. -Н.: Қарақалпақстан. 1961. -Б. 53.

216 Серебренников Б., Гаджиева Н. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -Баку.: Маариф. 1978. -С.228.

217 Бабурнаме. -Т.: Гл редакция энциклопедий. 1993. -С. 38. 60.

218 Серебренников Б., Гаджиева Н. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. -Баку.: Маариф. 1978. -С.228.

219 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. II. -М. 1952. -С. 184. 187., Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде с£злердиң жасалы³ы. -Н.:Қарақалпақстан. 1979. -Б. 18-19., Нажимов А. Способы образования парных и парно-повторных слов в каракалпакском языке. Автореф. дис. …канд. фил.наук. -Н. 1971. -С. 7-8.

220 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. II. -М. 1952. -С. 184.

221 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык Т. II. -М. 1952. -С. 209.

222 Севортян Э.В. Из истории прилагательных в тюркских языках. //Тюркологические исследования. -М-Л. 1963. -С. 59.

223 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. II. -М. 1952. -С. 324.

224 Насыров Д., Айымбетов М. Бердақ таңламалы шығармаларының алфавитли-жийилик с£злиги. -Н. :Қарақалпақстан. 1993. -Б.5.

225 Насыров Д., Айымбетов М. Көрсетилген мийнети. -Б. 6.

226 Баскаков Н.А. Тюркские языки. -М.: Наука. 1960. -С. 17.

227 Баскаков Н.А. Алтайская семья языка и ее изучение. -М.: Наука. 1981., Исследование в области этимологии алтайских языков. -Л.: Наука. 1972., Рамстедт И.Г. Введение в алтай- ское языкознание. -М. 1957., Рясянен М. Об урало-алтайском языковом родстве. //ВЯ. 1968. № 1., Старостин С.А. Алтайская проблема и происхождение японского языка. -М.: Наука. 1991.

228 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. -М.: Наука. 1974. Т. I. -C.178.

229 Азербаев Э. О лексике японского и тюркского языка, связанного с терминами родства. //СТ. -Баку. 1986. №6. -С. 26.

230 Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках.// «Исторические развития лексики тюркских языков».- М.: Наука. 1961.- С. 23.

231 Доспанов О. Қарақалпақ тилиниң қубла диалектиниң лексикасы. -Н.: Қарақалпақстан. 1977.

232 Покровская Л.А. К£рсетилген мийнети. -Б. 33.

233 Покровская Л.А. К£рсетилген мийнети. -Б. 64.

234 Новикова К.А.Иноязычные элементы в тунгусо-маньчжурских наименованиях животных. -Л. : Наука. 1969. -С. 34-45.

235 Кононов А.Н., Тенишев Э.Р., Чарыяров Б.Ч. Актуальные проблемы тюркского языкознания. -Ашхабад. 1988. -С. 18.

236 Аңлаты³: Д¡слеп шайырдың д£ретпелеринен, оннан соң «ДЛТ»ден алынған мысаллар бериледи.

237 Номинханов Ц.Д. Названия частей тела человека в тюркских и монгольских языках. -Элиста. 1962 -С. 193.

238 Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освешении. -М.: Наука. 1975. -С. 52.



239 Дмитриева Л.В. Названия растений в тюркских и других алтайских языках.//Очерки по сравнительной лексикологии алтайских языков. -Л. :Наука. 1972. -С.151-152.

240 Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова.//ИСГТЯ. Ч. IV. Лексика. -М. 1962. -С. 71.

241 Икрамова Н. Узбекская кулинарная лексика. Автореф. дис.…канд.фил.наук. -Т.1983.-С.7.

242 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. -М.: Наука. 1974. Т. I. -С. 425.

243 Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. -Н.: Қарақалпақстан. 1977. -Б.44.

244 Исмайлов А.И. О бытовых терминах в тюркских языках. -Т.: Фан. 1980. -С.30-34.

245 Малов С. Памятники древнетюркской письменности. -М.: Наука. 1951. -С.28.

246 Документы архива Хивинских ханов по историй и этнографий каракалпаков. -М.: Наука. 1967. -С.27.

247 Васильев П.В. Об отношении китайского языка к среднеазиатским. //Миннарпрос. Вып. XIX. 1972. -С.103-104.

248 Бернштам А. Уйгурские юридические документы //Проблемы источниковедении. Сборник. 1940. -С.69-74.

249 Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова.//ИСГТЯ. Ч. IV. Лексика. -М.: Наука. 1962. -С. 71.

250 Шанский Н.М., Иванов В.В., Шанская Т.В. Краткий этимологический словарь русского языка. -М.: Просвешение. 1975. -С. 26.

251 Қытай тили бойынша мысаллар т£мендеги мийнетлер бойынша берилди: Ошанин А. Китайско-русский словарь. -М.1953., Васильев П. Об отношений китайского языка к среднеазиатским. //Миннарпрос. Вып. IX. 1872. -С.103. Новогородский В. Китайские элементы в уйгурском языке. -М.: МИВ. 1951., Рахимов Т. Китайские элементы в современном уйгурском языке. -М. 1970., Баскаков Н.А. К проблеме китайских заимстбаваний в тюркских языках.// СТ. 1987. № 5. -С.69-75., Бафин Б. Китайские элементы в языке казахов Синьцзяна. Автореф.дис. …канд.фил.наук. -Алма-ата. 1973.

252 Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова.//ИСГТЯ. Ч.IV Лексика. -М. 1962. -С.76.

253 Тиле³муратов М. Қарақалпақ поэзиясы - тарийхый дерек. -Н.: Қарақалпақстан. 1994. -Б. 169.

254 Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова.//ИСГТЯ. Ч.IV Лексика. -М. 1962. -С.79.

255 Хасанов А. Лексические особенности «Худуд ал-алем». Автореф.дис. …канд.фил.наук. -Душанбе. 1986. -С.8.

256 Қашғарий. «Девону-луғатит-турк». -Т. 1963. Т.3. -Б.52.

257 Хасанов А. Лексические особенности «Худуд ал-алем». Автореф.дис. …канд.фил.наук. -Душанбе. 1986. -С.8.

258 Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. -М. 1964. Т. 1. -С.223., Дмитриева Л.В. Название растений в тюркских и других алтайских языках. //Очерки по сравнительной лексикологии алтайских языков. -Л. 1972. -С.216.

259 Кабиров М. Лексические особенности «Таърихи Бадахшан». Автореф.дис …канд. фил. наук. -Душанбе. 1979. -С.12.

260 Персидско-русский словарь. -М.: Русский язык. 1985. Т.1. -С.809.

261 Казанский В. В мире слов. -М.: Наука. 1956. -С. 148.

262 Хасанов А. Лексические особенности «Худуд-ал-алем». -Душанбе. 1986. -С.10.,Нуцубидзе М.Г. Лексика Рудакий. -Тбилиси. 1975. -С.6., Персидско-русский словарь. -М.: Русский язык. 1985. Т.1. -С.809.

263 Казанский В. В мире слов. -М.: Наука. 1956. -С. 63.

264 Бердимуратов Е. Ҳ¡зирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. -Н.: Қарақалпақ- стан. 1968. -Б. 165.

265 Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. -Н.: Қарақалпақстан. 1977. -Б.89.

266 Баскаков Н.А. Титулы и звания в социальной структуре бывшего Хивинского ханства //СТ. -Баку. 1989. № 1. -С. 68-70.

267 Бердимуратов Е. Ҳ¡зирги єараєалпає тили. Лексикология. -Н.:Билим. 1994. -Б.92.

268 Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -Н.: Билим. 1994. -Б.92.

269 Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т.1. -М. 1951., Насыров Д.С. Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система. -Нукус-Казан. 1976.

270 Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -Н.: Билим. 1994. -Б.85.

Yüklə 1,11 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   77




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə