I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

2. Funktsionallıq-sheklengen leksika
Shayırdıń dóretpeleri tilinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına kiretuǵın, biraq sózlik qordan orın almaǵan qollanıw órisi sheklengen, ádebiy tilde ónimsiz jumsalatuǵın sózler toparı da ushırasadı. Bunday sózler toparına awızeki sóylew tiliniń elementleri, vulgarizmler (sógis, ǵarǵıs hám mádeniyatsız sózler), dialektizm, kásiplik sózler, jargon, tabu sózleri kiredi. Bul toparǵa kiretuǵın sózler shayırdıń sóz qollanıwındaǵı ózine tán stillik ózgesheligin anıqlawǵa járdem beriwi menen birge ózleriniń tásirliligi menen kózge taslanadı. Shayır óz shıǵarmalarında bul sózlerdi súwretlenip atırǵan waqıyaǵa baylanıslı ólshemi menen qaharmanlarǵa tásirli etip jetkeriw ushın óz ornında paydalanǵanınıń guwası bolamız.


A) Awızeki sóylew tiliniń birlikleri
Ashlıqtan, zaman qıyınshılıǵınan ezilgen miynetkesh xalıqtan shıqqan adamlardıń oylaw manerasın, dúnyaǵa kóz qarasınıń ózgesheliklerin, jámiyetlik turmıs tuwralı olardıń oyların, bahalawların onı qabıllawın, súwretley otırıp xalıqtıń awızeki sóylew tiliniń elementlerin shayırdıń sheberlik penen orınlı paydalanǵanın kóremiz. Máselen «Bıyıl» qosıǵında:

Jerlerimiz boldı ayaq,

Áspekti ashsaq, jedik tayaq,
Murap bolıp óńkey sayaq,
Qasıq dánsiz qaldıq bıyıl/58/.
Bul qosıq qatarlarında ústem klass wákilleriniń xalıqtıń mápin oylamaytuǵını «óńkey sayaqlardı» murap qılıp qoyǵannan keyin xalıq suwsız, egissiz, azıqsız qalǵanlıǵın kórsetip olarǵa degen xalıqtıń jek kóriwshiligin «óńkey sayaq» sózi arqalı jáne de tereńlestirip kórsetken. «kórindi» qosıǵında:
Men nalıyman zamanım tur tarılıp,
Jarımadım islesekte sarılıp,
Jermenler joǵalsa qarnı jarılıp,
Degen tilek doslarımda kórindi/63/
-dep jazadı. Bul mısaldaǵı «jermen» sózi de awız eki sóylew tiliniń elementi bolıp, Berdaq sol XIX ásirdiń ekinshi yarımında ash-jalańash xalıqtı ezip, tamaǵın tawıp ishiwge zar bolıp otırǵan xalıqqa ayawsız salıqlar salıp, sonıń esabınan bayıp jaqsı turmısta jasap atırǵan ústem topar wákillerin xalıqtıń tili menen «jermenler» dep ataydı, qosıqtıń emotsionallıq tásirliligi kúsheygen. «Salıq» qosıǵında:
Anaw júrgen Pirim sholaq,
Etip júr ol jalaq-julaq,
Salıq dese tayar ol-aq,
Bizler ushın qıyın salıq/73/.
«Salıq» qosıǵındaǵı bul «jalaq-julaq etiw» sóz dizbegi awızeki sóylew tiliniń birligi bolıp, shayır salıqshınıń kelbetin, onıń psixologiyasın anıq tásirli kórsetiw ushın sheberlik penen paydalanǵan. Sebebi xalıqtan salıq jıynalsa, Pirim sholaqqa de shep bolmaydı, jalaq-julaq etiwiniń tiykarı bar. «Bıyıl» qosıǵında:
Basalaydı basa tartıp,
Bılamıqqa shopaq qatıp,
Jutım ushın kiyim satıp,
Qıyınshılıq boldı bıyıl /59/,
- dep jazadı. Bul mısallardaǵı «jutım» sózi awızeki stiline tán qarapayım sóz bolıp, ádebiy tilde «jutım» sóziniń ornına azıq-awqat, tamaq sózleri jumsaladı. Súwretlep atırǵan qaharmannıń dúnyaǵa kóz qarasınıń, oylawın, ózin qorshaǵan ortalıqqa degen kóz qarastıń ózgesheligin, qabıllaw qábiletin bildiriw ushın shayır xalıqtıń awızeki sóylew tilinen sheber paydalanadı:
Sonda bir juwan qarını,
Almaq ushın ol arını,
Bir urdı soqır ǵarrını,
Qız abaysız turıp edi/199/.
Haramtamaq, saray hameldarlarınıń xalıqtan jıynaǵan salıqlarınıń esabınan salqın sarayda semirip, tek xalıqqa qısım jasaytuǵının, oǵan degen tereń jek kóriwshilikti sezdiriw ushın joqarıdaǵı mısalda «juwan qarın» sózi jumsalǵan. Mısallar:
Máter turıp sóz basladı,
Látte shapannan usladı/172/,
Saldı hám nobay salıqtı/1,357/,
Mańlayında eki náhán shaqı bar/35/,
Ábeshiy boldı zamanda/45/,
Sıyqı ketip sıyaǵınan/47/,
Gúńgiralı jay salmasa/86/,
Kátquda bolıp keldim qızım/2,146/,
Erteńgi kún shoja berdi,
Júweriden góje berdi/101/,
Qayaǵı kóp bolsa soyaǵı sabar/1,313/.
Bul mısallardaǵı «látte, nobay, náhán, ábeshiy, sıyqı, gúńgiralı, kátquda, shoja berdi, soyaǵı» sózleri awızeki sóylew tiline tán birlikler. Shayır emotsionallıq tásirlilikke erisiw, haqıyqıy hám isenimli qaytalanbas obrazlardı payda etiw ushın xalıqtıń awızeki sóylew tilinen paydalana bildi. Awızeki sóylew tilindegi sóz hám sóz dizbeklerin anıq hám tásirliligin kúsheytip qollanǵan.
Shayırdıń sheberligi xalıqtıń tilindegi emotsionallıq tásirliligi kúshli sózlerdi tek tańlap alıp qollanıwında emes, al zat hám qubılıstıń belgisin ańlatatuǵın xalıqtıń tilinde onsha jiyi qollanbaytuǵın ayırım sózlerdi óz ornında qollanıw arqalı oqıwshınıń yadında uzaq saqlanatuǵın obrazlardı payda etedi. Máselen:
Xojam iserseń, keberseń,
óz dáwletińe teberseń,
Eshek pishpege sheberseń,
Eshek súnnet etken xojam/97/.
Qaraqalpaq turmısı ushın «eshek pishiw, eshekti súnnet etiw» jat ersi qılıq. Shayır óziniń «Xojam» qosıǵında Dáwkempirge tarı ekken Seytkamal degen xojanıń eginine túsken esheklerge islegen ersi qılıǵın áshkaralaw ushın bul sózlerdi sheberlik penen qollanǵan. Shayır stilistikalıq jaqtan neytral bolıp kórinetuǵın sózdi qollanadı. Xalıqtıń túsiniwi ushın barınsha ápiwayı tilde bayanlaydı, biraq sonıń menen birge bayanlanıp atırǵan waqıyanıń ulıwma kompleksinde ájayıp, tereń mánili, haqıyqıy kórkemlikke erisedi. Mine usınnan shayırdıń sóz qollanıwdaǵı sheberligi de belgili boladı:
Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın,
Janıńdı ayama, elde er ushın,
Kindikten qan tamıp, tuwǵan jer ushın,
ólip ketkenińshe xızmet jaqsıraq/82/.
Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan,
Xızmet etkil, udayına xalıq ushın/75/.
Sóylew tili xalıqtıń kúndelikli turmısındaǵı adamlar arasında úzliksiz bolıp otıratuǵın qarım-qatnas barısında jumsalıp, sóylewshiniń anaw yamasa mınaw adamǵa degen jek kóriw, jaqsı kóriw sıyaqlı psixikalıq sezimlerin ózinde sáwlelendiredi. Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan awızeki sóylew stiline tán bolǵan qarapayım sózler de jaqsı kóriw, súysiniw, erkeletiw yamasa jek kóriw mánilerin bildirip kelgenligin kóriwge boladı. Jaqsı kóriw, súysiniw, erkeletiw sezimlerin bildiriw ushın erkeletiwshi, kishireytiwshi sózler jumsaladı. Bul sózlerdiń járdeminde sóylew tili leksikasında sóylewshiniń psixikalıq halatı, kewil-keypi ańlatıladı. A) Jaqsı kóriw, súysiniw hám erkeletiw mánisin ańlatıp keletuǵın sózler. Súysiniw, erkeletiw mánisin ańlatıp keletuǵın sózler tiykarınan atlıq sózler bolıp, túbir hám tiykar atlıqlarǵa subektiv baha bildiriwshi jalǵawlardıń jalǵanıwı arqalı jasaladı hám sózdiń tiykarǵı mánisin saqlaǵan halda oǵan qosımsha máni ótkirligin, tásirlilik beredi, sóylewshiniń jeke kóz qarasın ańlatadı.
1. Húrmetlew, erkeletiw, sıylaw -jan, -ǵana, -gene, -ke affiksleri arqalı ańlatılǵanın kóremiz:
Kóter atajan basıńdı,
Aǵızba qanlı jasıńdı/194/,
Esimbetjan, dúnya jaman kórindi/61/,
Asan-úsen kishkenesi,
Tól qozıday úshkenesi/Asqarbay,1950/,
Qızlar ishken qasıq bolsam,
Lábgeneńde turmaspedim/96/,
Oǵan molleke qıynalma/42/,
Berdeke qayda barasań/1133/.
2. -sha//-she, -shaq//-shek, -laq//-lek jalǵawları kishireytiw mánisin bildiredi:
Bir qorǵansha turǵan eken /R-343/,
Baǵı hárem, baǵsha hám de terekler/60/,
Qay mańlayshaǵa qoyıldı/42/.
3. Erkeletiw, jaqsı kóriw atlıqtıń tartım affiksleriniń túbir sózlerge jalǵanıwı arqalı da bildiriledi:
Jalǵız, shıraǵım aman bol,
Dep tilegin tileydi eken/188/,
Sen yıǵlarsań jan balam deb,
Qıyamet kún bolǵan ekán/148/,
Qaraqalpaq bermes qızın,
Barlıǵı da meniń qozım/168/,
Qulaq sal, janım qızım/157/.