I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Frazeologizmler
Shayırdıń dóretpeleri tilinde bay naqıl-maqallar, obrazlı sózler, tildiń sózlik quramınıń qaymaǵı esaplanatuǵın kúshli tásirlilikke iye turaqlı sóz dizbekleri sheberlik penen paydalanılǵan. Tilimizdiń sózlik quramınıń qaymaǵı esaplanatuǵın emotsional-ekspressivlik tásiri kúshli turaqlı sóz dizbeklerin shayır óziniń qosıq qatarlarında sheberlik penen paydalanǵan. Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan turaqlı sóz dizbeklerdiń kelip shıǵıwı hám alınǵan derekleri kóz qarasınan izertlew úlken áhmiyetke iye. Bul baǵdarda úyreniw onıń dóretiwshilik usılınıń ózine tán ózgesheliklerin anıqlawǵa járdem beredi. İzertlew barısında Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan turaqlı sóz dizbekleri bir neshe dereklerden alınǵanın kóremiz: 1. Xalıqtıń awızeki sóylew tilinen, yaǵnıy awızeki sóylew stilinen alınǵan turaqlı sóz dizbekleri shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan. Shayır óziniń «Dáwran» qosıǵında:
Bay bolmadım jıynap maldı,
Biy bolmadım biylep eldi,
Bári mennen artta qaldı,
Keregi joq onday dáwran,
Endi maǵan keregi joq,
Júregimnen ótkende oq,
Basımnan ótti dúnya bax,
Qashsań jolıń bolsın dáwran/153/
-dep jazıp, qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tilindegi «jol bolsın» degen turaqlı sóz dizbegin qollanadı. Bul frazeologizm awızeki sóylew tilinde saparǵa shıǵıp baratırǵan, jol júrip baratırǵan adamǵa qaratıla qollanıladı. Shayır sheberlik penen bul frazeologizmdi awızeki sóylew stilinen poeziya stiline ótkeredi hám obrazlı túrde pútkil ómiri dawamında qasına jaqınlap bir kelmegen dáwranǵa, qartayǵan shaǵında jol bolsın tileydi. Bul arqalı shayır óziniń bul qosıǵında aytılajaq bolǵan oy-pikirdi oqıwshıǵa kórkemlep, tásirliligin kúsheytip jetkeriwge erisedi. Awızeki sóylew tilindegi «tilinen pal tamıw» degen frazeologiyalıq birlik «sheshenlik kórsetiw, shiyrin tilli bolıw, jaqsı sózli bolıw» degen mánilerdi bildiredi. Shayır óziniń qosıqlarında bul frazeologizmdi bir neshe mártebe qollanadı:
Tillerinen pal tambasa,
Anı sheshen dep kim aytar/85/,
(Kim aytar).
Áy, qudayım, bizge aqıl dana ber,
Aytqan sózge paldan tatlı maza ber/78/.
(Jaqsıraq)
Jigit bolar jigit adam ertedi,
Aytqan sózin paldan sheker etedi/76/.
(Jaqsıraq)
2. Berdaqtıń dóretpelerinde jumsalǵan turaqlı sóz dizbeginiń ekinshi deregi naqıl-maqallar bolıp tabıladı.
Shayır naqıl-maqallardı óz shıǵarmalarında kórkemlikti, obrazlılıqtı arttırıp, pikirdi jáne de tereńlestirip beriw ushın paydalanǵan. Berdaq dóretpelerinde naqıl-maqallardıń ózine tán ózgeshelikleriniń biri -birinshiden, xalqımızdıń awızeki sóylew tilinde naqılmaqallar qanday túrde jumsalatuǵın bolsa, sol túrinde qollanılǵan. Bul toparǵa tómendegi mısallardı kórsetiwge boladı:
Bóri arıǵın hesh waqıtta bildirmes,
Sol jigittiń janı qurban xalıq ushın/77/,
Júzden júyrik, mıńnan tulpar,
Qus jaqsısı tuyǵın suńqar/125/.
Berdaq babamız poeziyalıq shıǵarmalarınıń qosık qurılısına baylanıslı, buwın teńligin, rifmanı saqlaw ushın, sonday-aq pikirlerdi jáne tereńlestirip beriw ushın jeke stilistikalıq máqsetlerde onıń qurılısına ózgeris kirgizip qollanadı. Shayırdıń tilinde jumsalǵan naqıl-maqallardıń ekinshi toparına jeke stillik maqsetlerde, qurılısında ózgeris bolǵan túri kiredi. Shayır óziniń «Xalıq ushın» qosıǵında qaraqalpaq xalıq naqılı «Jigittiń atın qatın shıǵaradı, Qatınnıń atın otın shıǵaradı» degen naqıldı:
Er jigittiń atın hayal shıǵarar,
Jamanı gezlesse jigit ne qılar?
-degen qosıq qatarlarında paydalanadı. Shayır naqıl-maqallardı óziniń dóretiwshilik maqsetine muwapıq júdá sheberlik penen paydalanǵan. Máselen, tilimizdegi «ustalı el dúzeler» degen naqıldı «Qálen usta» qosıǵında tómendegi qatarlarda qollanadı:
Bunsha ıqrarsız bolǵanıń,
Buyırar meken alǵanıń,
Ustalı el buzılǵanın,
Sennen kórdik Qálen usta/103/.
Aq qalada ataǵı shıqqan Qálen ustanıń kúlkili obrazın payda etiw ushın «Ustalı el dúzeler» degen xalıq naqılın «Ustalı el buzılǵanın, Sennen kórdik Qálen usta» dep, onıń qurılısına ózgeris kirgizip qollanıw arqalı shayır onıń xalıqtıń dástúrine, úrp-ádetlerine ersi qılıqlardı islep júrgenin kórsetpekshi boladı.
Tilimizdegi «Jamannan qash, jaqsıǵa jantas» degen naqıldı shayır óziniń «Balam» qosıǵında dóretiwshilik baǵdarında qayta islep, mánilik jaqtan kúsheytip qollanadı:
Jaman degen túspe kózge,
Endirmegil sarǵısh júzge,
Erme taǵı shuǵıl sózge,
Jamannan qash jastan, balam.
Bul kuplette shayır joqarıdaǵı naqıldıń «Jamannan qash» degen birinshi sıńarın paydalanadı da, ekinshi sıńarınıń mánisin (jaqsıǵa jantas) qosıqtıń aqırǵı kupletinde beredi:
Basıńdı qos jaqsı dosqa,
Dos tappay hám júrme bosqa,
Qasıńa kelmesin shoshqa,
Sonnan aman bolǵıl, balam/110/.
Tilimizdegi «Ákege qarap ul óser, Anaǵa qarap qız óser» degen turaqlı sóz dizbegin shayır óziniń «Xalıq ushın» qosıǵında tómendegi qatarlarda paydalanǵan:
Jamannan ul tuwsa, ataǵa tartar,
Kún sanap ǵázzaplıq hikmeti artar,
Anıń parqın aytıp bul sorlı keter,
Ondaydıń paydası bolmas, xalıq ushın/81/.
Z) Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan frazeologizmlerdiń úshinshi deregi awızeki xalıq dóretpeleri - xalıq dástanları menen tolǵaw termeleri bolı tabıladı. Máselen, «Edige» dástanında:
Toyǵa barsań burın bar,
Burın barsań orın bar,
Burın bar da, burın qayt,
Jánjel bolar sońǵısı,
Keshiw keshseń burın kesh,
Ilay bolar sońǵısı,
-degen qosıq qatarları bar. Bul qosıq qatarların Berdaq óziniń «Balam» degen aqıl-násiyat qosıǵında balasına, ulıwma qaraqalpaq jaslarına qarata násiyat sıpatında keltiredi:
Toyǵa barsań barǵıl burın,
Dushpanlardıń úzip torın,
Joqarıdan alǵıl orın,
Hesh waq keyin bolma balam/109/.
4. Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan frazeologizmlerdiń ayrıqsha bir túri shayırdıń qáleminen dóregen sońǵılıǵında xalıq arasında keńnen málim bolıp aforizmge aylanǵan qosıq qatarları:
Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan,
Udayına xızmet etkil xalıq ushın/74/,
Bardıń isi párman menen,
Joqtıń isi árman menen/47/,
Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın/82/,
Maǵan hesh gáp eshegim bar/71/,
Bıltırǵıdan bıyıl jaman,
Qalay-qalay boldı zaman/71/,
Sheshiw ushın pikiri bántin,
Men maǵrıyfat izler edim/117/ h.t.b.
Solay-aq, Berdaq óziniń shıǵarmalarında arab hám parsı tillerindegi ayırım frazeologizmlerdi sheberlik penen paydalanǵanın kóremiz. Máselen, arab tilindegi «al-haqqu sáyfun qati-un» yaǵnıy «haqıyqatlıq ótkir qılısh» degen naqıldı «Shejire» poemasında «Zibanı haqlıq qılıshı, Xosh mulaqat sózlemishi» degen qatarlarda qollanǵan. Jáne de, «as-sabru xanzil-min-kunuzil-jannati» yaǵnıy «sabırlılıq jánnettiń sayqallarınandur, ǵanjlerinen (yaǵnıy bezewi)» degen aforizmdi «Shejire» poemasında «Sabır etmek márdniń isi, Shúkir subhan qılǵan ekán» degen qatarlarda oǵada sheberlik penen paydalanǵanınıń guwası bolamız.