I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Tariyxıy sózler
Berdaqtıń dóretpelerinde tariyxıy dáwirler dawamında jumsalǵan belgili bir túsinik, zat hám qubılıslardıń jámiyetlik turmıstıń ózgeriwi nátiyjesinde qollanıwdan shıǵıwına baylanıslı olardıń gónergen atamaları da qollanǵan. 1873-jılı Xiywa xanlıǵın basıp alıp Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵı patsha Rossiyasınıń koloniyalarına aylanǵannan keyin adminstrativlik basqarıw hákimshilik, áskeriy islerge baylanıslı burın qollanıp júrgen sózlerdiń ornına taza hákimshilik siyasatına baylanıslı jańa sózler kelip kirip, burınǵıları gónergen sózlerge aylana basladı. 1. Mámleketlik basqarıw hám hákimshilik islerine baylanıslı sózler:
Xan háziretke sálem qıldı/171/,
Neshe wázir neshe máhrem/X,29/,
Qoydı qusbegi meterdi,
Shıńǵıs xandı xan kóterdi/285/,
Biyler kelip másláhát etti/176/,
Begler begi inaq boldı/175/,
Atalıq hám nayıp keldi/105/,
Máhremlerge qılma jábir/164/,
Meter menen qus begisi,
Sen qoy-dedi-Aydos baba/166/,
Onı sultan dep kim aytar/85/,
Dawlardı durıs sheshpese,
Anı qazı dep kim aytar/85/,
Biziń zamannıń biylerin,
Urdı pálektiń gárdishi/50/,
Batır begler sheyit boldı/52/,
Tilmashı hám diywan keldi/104/,
Jasawıl bası hám keldi/176/,
Dáwkempirge ektiń tarı,
Jarımshıǵa berdiń jarı/98/.
Bul mısaldaǵı «xan, patsha» sózi mámleket basshısı, «wázir» sózi xannıń orınbasarları, «inaq» sózi wázir keńesgóyi, «nayıp» sózi wázirdiń járdemshisi, «mehter» sózi belgili bir aymaqtı basqarıw boyınsha xannıń járdemshisi /Xiywa xanlıǵında arqa aymaqlar boyınsha bir mehter, meter belgilengen/, «qus begi» sózi Orta ásirlerde xannıń shikarǵa shıǵıwında shólkemlestiriw jumısların alıp baratuǵın ań awlawshı qus hám olardı baǵıwshı qálpelerdiń, ańshı iytler hám olardı baǵıwshılardıń ústinen qaraytuǵın adam mánisin bildirse, XIX ásirde Xiywa xanıǵında «mehter» menen huqıqı teń belgili bir aymaqlardı basqarıwda xannıń járdemshisin bildirgen. «Atalıq» sózi bir neshe urıwlıq birlespelerdiń basqarıwshısı degen túsinikti bildirip olar hákimler qol astında bolǵan. «Begler begi» sózi atalıqtıń járdemshisi, urıw biyleri arasınan saylap qoyılatuǵın bolǵan, «kátquda» sózi atalıqtıń keńesgóyi, járdemshisi degen mánini bildirgen, «bek, biy» sózleri belgili bir urıwdıń basshısı degendi bildiredi, «aqsaqal» sózi awıldıń jası úlkeni, awıl aqsaqalı degen mánini ańlatadı, «diywan, diywanbegi» sózi xannıń jarlıǵı hám basqa hújjetler boyınsha jumıs júrgiziwshi degen mánini ańlatadı, «jasawıl bası» sózi xan sarayınıń hám onıń jeke qáwipsizligin qorǵawshı áskeriy topardıń baslıǵı degen mánini ańlatadı, «jarımshı» sózi orta dármiyan diyxandı bildirip, baylardıń jerinen paydalanıp diyxanshılıq islegeni ushın ónimniń yarımın beretuǵın bolǵan²⁶⁶. 2. Dinge baylanıslı sózler. Shayırdıń dóretpelerinde dinge baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan:
Qazı kálan, shayxul-islam/175/,
Iqrar áhli imam keldi,
Tilmashı hám diywan keldi/104/,
Molla Mambet suwpı boldı/102/,
Bul sózimdi tıńla Nurmurat axun/84/,
Muazzin aytar azanın,
Jayısań molla xojanıń/K,88/,
İyshan keldi el qılmaǵa/176/,
Táwbákári suwpı boldım/305/.
Joqarıdaǵı mısallardaǵı «qazı-qálan» sózi dárejesi jaǵınan qazı raystan keyingi orınlarda turatuǵın sudya degendi ańlatadı. «Háziret», «shayqul-islam» sózleri Xiywa xanlıǵı aymaǵında diniy basshı, kósem, «imam, axun, iyshan» sózleri din házretten keyin turatuǵın onıń járdemshileri degen mánilerdi ańlatıw ushın jumsalǵan. «Molla» sózi belgili bir aymaqta sawatlandırıw jumısların alıp barıwshı, sawatlı diniy xızmetker, «suwpı» sózi iyshannıń táliymatın dawam ettiriwshi, tasawwıf tálimatına berilgen adam degen mánilerdi ańlatıp kelgen. Bunnan basqa da dinge baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan: eren/198/, piyr/198/, namazsham /201/, waqım /51/, súnnet /X,3/, Ruzı qiyamet mashhár /X,4/, subhan /X,28/, alayhullanatı /X,11/, aqır zaman /X,24/, tilawati xatmu quran /X,25/, tawap /X,28/, buzruk /X,42/, káfir /K,54/, latmanat /X,55/, mazhab /X,57/, iman /X,57/, tamuq /R,3343/, ushpaq /A.b.45/. Úy xojalıq buyımlarına, kiyim-kensheklerge baylanıslı tómendegi tariyxıy sózler qollanılǵan: palaqpan/2,107/, gúnde aǵash/36/, digirmanxana/K,56/, shıǵır/2,105/, seyisxana/K,56/, juwazxana/K,60/, jeken tabaq/2,160/, sal/160/, tumaq/Erk/, qamqa/233/, tıyıq/T,2,216/, mes/238/, qur/77/, jıǵa/99/ h.t.b.
birliklerin bildiretuǵın:batpan/37/, siyseri/38/, on seri /89/, aǵarı /98/, mısqal /301/, qıytaq /1,163/, sherek /1,164/, tanap /1,164/, qara pul /74/ sózleri jumsalsa, áskeriy terminlerdi qural-jaraq atamaların ańlatıw ushın: bárzeńgi /318/, nayza /61/, almas /61/, sardar /67/, temir ton /X,29/, qara mıltıq /1,228/, top /1,228/, doyır /Erk/ sózleri qollanılǵan. ósimlikler dúnyasına, diyxanshılıqqa baylanıslı: mardanlaw /1,166/, áspek /102/, behi /Kb/, badam /Kb/, ókpe jiyde /Kb/ ham taǵı basqa da sózler, mal sharwashılıǵına hám haywanatlar dúnyasına baylanıslı: tuǵır /73/, tumaǵa /73/, toyat /44/, qálpe /224/, tawshan /48/, pıraq /49/, órdek /53/, qara kiyik /93/, ǵashır /99/, qurt /T,1,20/ sózleri jumsalǵan. Shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan bunday gónergen sózler dáwir kartinasın, sol dáwirlerdegi xalıqtıń jámiyetlik ekonomikalıq turmısı, kún kórisi, diniy isenimi, miynet quralları tuwralı bahalı maǵlıwmatlar beriwshi leksikalıq qatlam bolıp tabıladı.