I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Evfemizmler
Hár bir tildiń sózlik quramında ushırasatuǵın evfemizmler sinonim sózlerdiń sıńarları sıpatında qollanılıp, tildiń mádeniy dárejesiniń artıwına járdem beredi. Shayırdıń dóretpeleri tilinde qaraqalpaq tili leksikasınıń baylıǵınan derek beriwshi tiykarǵı belgilerdiń biri esaplanatuǵın evfemizm sózler de kóplep ushırasadı.
Shayır óziniń «Qálen usta» qosıǵın Aq qalada ataǵı shıqqan Qálen ustaǵa arnap, onıń biy, bay, din iyeleriniń mútájin tez pitkerip, qarapayım xalıqtıń mútájin keshiktirip pitkeretuǵının sóz etedi. Berdaqqa qapı soǵıp beremen dep onıń segiz teńgesin alıp, bir jılǵa shekem pitkermegennen keyin usı qosıqtı jazǵan. Usı qosıqtıń keyninde:
Berdimurat meniń ózim,
Jurtqa jaqpaǵan mineziń,
Alaǵoy qapını biziń,
At eterseń Qálen usta/104/
- dep juwmaqlaydı. Bul mısaldaǵı «at» sózi evfemizmlik sóz bolıp qaraqalpaq tilinde qaytıs bolǵan adamdı salatuǵın tabıttı aytadı. Berdaq bul jerde biziń qapını ózińe tabıt ete ǵoy degen mánini sıpayı túrde bere bilgen. «Bıyıl» qosıǵında:
Ilaydı alıp shaqqanı,
Tawsılıp kimniń taqanı,
Tiydi muraptıń baqanı,
Qazıw qıyın boldı bıyıl /58/,
-dep jazadı. Bul mısaldaǵı «taqanı tawsılıw» evfemizmlik qásiyetge iye bolıp «Qazıwda ólgen adamlar boldı» degen pikirdi sıpaayı túrde oqıwshıǵa jetkergenin kóremiz. «Teris qaytqan» qosıǵında:
Molla Mambet suwıp boldı,
Qıya taslap jáne joldı,
Birew emes ekew boldı,
Jası jetpey teris qaytqan,
-dep jazadı. Molla Mambettiń ersi qılıqların, ózi namazın durıslı oqımay /kóp namazın qaza etti/ joldan shıqqanlıǵın súwretley otırıp «aljıǵan» degen sózdiń ornına onıń evfemizmlik sıńarı «teris qaytqan» degen túrin sheberlik penen qollanǵan. Shayırdıń «Jaqsıraq» qosıǵında: kózli hám ayaqlı, tilli bir sholaq, ónersiz, bilimsiz, qoldan jaqsıraq/2,14/,-degen qatarlar bolıp, shayır bul qosıq qatarları arqalı ózi soqır, ayaǵı aqsaq hám saqaw, «qolı da sınıq sholaq adamnıń ónersiz, bilim iyelemegen adamnan jaqsı ekenligin súwretlew arqalı, adamlardı ónerdi meńgerip, bilim iyelewge shaqıradı. Bul mısaldaǵı «kózli, ayaqlı, tilli» evfemizmlik máni ańlatıp tur. Shayır óziniń «Wáspim meniń» qosıǵında:
Jetpis úshtedur jaslarım,
Aǵardı saqal-shashlarım,
Razı bolıń ǵardashlarım,
Aqırı bolar qıshım meniń/151/,
- dep jazadı. Bul mısaldaǵı sońǵı qatar arqalı «ólermen, qaytıs bolarman» degen sózdi sıpayı kórkem túrde bayanlaǵanın kóremiz.
Shayırdıń «Ketkenler keler me?» degen qosıǵınıń ataması da evfemizm sóz bolıp «ólgen adam qaytıp keler me?» degen mánini bildiredi:
Qollarıńa qobız alıp,
Jılasań da way-way salıp
Qalsańdaǵı esten tanıp,
Oylanıń ketken keler me?/93/,
Haqqa shúkir etpek lazım,
ózi áketse keler me?/95/.
Shayır «Xojam» qosıǵında qaharmannıń xalıqqa ersi is-háreketlerin súwretley otırıp, insanǵa baylanıslı qollanılatuǵın sózdi /súnnet etiw/ paydalanıp, onı mánilik jaqtan bayıtıp sıpayılastırıp bayanlaw arqalı qosıqtıń tásirlilik kúshin jáne de kúsheytkenin kóremiz:
Eshektiń kesip quyrıǵın,
Ájayıp is etken xojam,
Eshek hadal boldı meken?
Eshek súnnet etken xojam/98/.
Juwmaqlastırıp aytqanda, shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan evfemizmler aytajaq oy-pikirdi sıpayı túrde kórkemlep jetkeriwdiń bir usılı bolıw menen birge, bul sózler qaraqalpaq tilindegi sinonimlik qatarlardı bayıtıp, shayırdıń jańa jeke stillik sinonim sózlerdi payda etkenligin kórsetedi.