I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

B) Vulgarizmler
Shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramında awızeki sóylew tilinde ushırasatuǵın, biraq ádebiy tildiń normalarına qarama-qarsı keletuǵın vulgarizmlar yaǵnıy mádeniyatsız (sógis, ǵarǵıs) hám turpayı sózler az sanda ushırasadı. Bunday sózlerde kemsitiwshilik, jek kóriwshilik hám turpayı máni boladı²⁶⁸. Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan vulgarizmler tiykarınan úsh túrde ushırasadı:
A) Adamlardıń minez qulqındaǵı kemshiligin bildiretuǵın vulgarizmler. Shayırdıń «Aqmaq patsha» poemasında:
Birden baslap buzıq jolın,
Sulıw qızǵa saldı qolın/196/,
-degen qatarlar bar. Bul mısaldaǵı «buzıq» sózi buzılǵan, mádeniyatsız adamnıń jabayılarsha is háreketin ańlatıp, xalqımızdıń oǵan degen jek kóriwshiligin sáwlelendirgen. Shayır «Bolmadı» qosıǵında:
Xoja-seyit «burıq» boldı,
Yaqshı niyetiy bolmadı/141/,
- dep jazadı. Bul mısaldaǵı «burıq» sózi de xoja hám seyitlerdiń de duwrı joldan júrmegenligin kórsetedi.
B) Adamnıń sırtqı kórinisindegi kemshiliklerdi ańlatatuǵın vulgarizmler:
Anaw júrgen Pirim sholaq,
Etip júr ol jalaq-julaq/77/.
Arba aydaǵan Qosımbet taz,
Eserlikte aqılı az/95/,
Molla tóre, Piret sarı,
Sárdar bolǵan biyiń seniń/126/,
Baqırsa da esitpegen,
Eset gereń ákeń seniń/124/.
Asıp Qutlımurat gereńdi,
óltirdiler Ernazar biy/175/.
Shayır «Salıq» qosıǵında Pirim sholaq degen salıqshıǵa, «Altı qız» qosıǵında altı qızdıń ólimine sebepshi bolǵan Qosımbetke, «Ádil qalmaq» qosıǵında oǵan degen jek kóriwshiligin ańlatıw ushın ákesiniń kemshiligin aytıw arqalı, «Ernazar biy» poemasında Qutlımuratqa degen oqıwshıda jek kóriwshilik sezimlerin oyatıw ushın olardıń sırtqı kórinisindegi kemshiliklerdi ańlatatuǵın sózlerdi qollanıp, máni ótkirligine hám qosıqtıń tásirliligine erisken.


Sógis hám ǵarǵıs sózler
Shayırdıń dóretpelerinde unamsız qahramanlarǵa degen jek kóriwshilikti jáne de ótkirlestirilip kórsetiw ushın jumsalǵan sógis hám ǵarǵıs sózler az sanda bolsa da ushırasadı:
Moynı sıńǵır, saǵan iymes,
Kóp semirip shoshqa bolma/83/,
Qırqılsın bul qızıl tiliń,
Tezirek qarap bolsın kúniń/159/,
Joldı bosat, aljıǵan qart/R.343/,
Nálet bolsın, aqmaq patsha,
óz qızın alar bolar ma?/70/,
Sayańdı mennen awlaq sal,
Beti qara bolǵan atam/158/,
Gápine qara bátshaǵar/R,343/.
Bul mısallardaǵı «moynı sıńǵır, qızıl tili qırqılsın, aljıǵan, nálet bolsın, beti qara, bátshaǵar» sózleri arqalı shayır ayırım adamlardıń ersi, unamsız qılıqların súwretley otırıp oqıwshıda oǵan degen jek kóriwshilikti oyatıw ushın qaharmanlardıń tili yamasa lirikalıq qaharman tilinen aytadı. «Beti qara» degen ǵarǵıs «Ráwshan» poemasınıń baslı qaharmanı Ráwshan degen qızdıń, «qızıl tiliń qırqılsın» degen ǵarǵıs usı poemadaǵı jawshı bolıp kelgen hám usı jawshılıq óziniń basına jetken Mırzamurattıń tilinen berilgen. Shayır bul ǵarǵıs sózlerdi qaharmanlardıń tili arqalı qollanıp olardıń hár biriniń ishki dúnyasın, qaharman xarakterin ashıp beriwge erisken. Qaharmannıń tilinde qollanǵan sózlerge qarap-aq adamlardıń qaysısınıń qanday adam ekenligin tuwralı maǵlıwmat alıwǵa boladı. «Nálet bolsın» degen ǵarǵıs lirikalıq qaharmannıń tili arqalı aqmaq patshaǵa degen ulıwma xalıqlıq jek kóriwshilikti ańlatıw ushın jumsalǵanday kórinedi. Shayırdıń ayırım qosıqlarında mádeniyatsız sózler de jumsalıw jaǵdayları bar:
İyisleriń......... Sasıydı,
Shep jaǵımnan júrme múyten/Múyten,216/,
Qara túptiń qırmanı shoq,
Jigitlerdiń awzına......./1956,103/
Qorqıp dorbaǵa...............
Olja qızdı mamań seniń/T,1,42/.

Bul mádeniyatsız sózlerdi de shayır belgili bir stilistikalıq maqsetlerde qollanılǵanın kóremiz. Dayılı- jiyenli ótesh shayır menen aytısta onı jeńiw ushın birinshi mısalda qollansa, «Tarı» qosıǵında toǵız batpan tarı beremiz dep shayırǵa qosıq ayttırıp soń bermey onı aldaǵan Qara túptiń jigitlerine qarata bul sózdi qollanǵan. «Ádil qalmaq» qosıǵındaǵı qudası bolıs, ózi aqsaqal Ádil qalmaqqa degen jek kóriwshilikti ańlatıw ushın ótkirlestirip xalıq arasında onıń unamsız táreplerin áshkaralap kórsetiw ushın úshinshi mısaldaǵı sózdi paydalanǵanın kóremiz.