I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

V.3. Qollanıw órisi jaǵınan Berdaq shıǵarmaları leksikası
Berdaq shıǵarmalarınıń sózlik quramında jumsalǵan sózler ózleriniń qollanıw múmkinshiligi hám órisi kóz-qarasınan ayırmashılıqqa iye. Ayırım sózler jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawları ushın ortaq bolıp, aymaqlıq hám kásiplik jaqtan sheklenbey qollanılsa, ayırım sózler belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı adamlar ushın túsinikli, jámiyettegi belgili bir qatlamlardıń tilinde yamasa aymaqta jumsalatuǵının kóremiz. Sonlıqtan da shayırdıń jeke stillik ózgesheliklerin úyreniw ushın onıń dóretpeleriniń sózlik quramında jumsalǵan sózlerdi qollanıw órisi jaǵınan tómendegi qatlamlarǵa bólip úyreniw talap etiledi.


1. Ulıwma qollanıwshı leksika
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawlarında aymaqlıq, kásiplik, stillik jaqtan sheklenbey jumsalatuǵın, tilimizdiń tiykarǵı leksikalıq quralı sıpatında xızmet etetuǵın sózlik qatlam tiykarǵı baza sıpatında xızmet atqaradı. Sóylew, kórkem ádebiyat, ilimiy hám rásmiy is qaǵazları stilleriniń barlıǵı da mine sol ulıwma qollanıwshı sózlik qatlamnıń tiykarında dóreydi. Ulıwma qollanıwshı leksika qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń basım kópshiligin quraydı. Bunday sózlerge kúndelikli turmısta ónimli jumsalatuǵın, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adam ushın túsinikli adam, kún, tún, jaz, qıs, men, bir, eki, úsh, otırıw, uyqılaw, kóriw, jaqsı, jaman, mazalı, ashshı, biyik, pás, jıllı, suwıq, jaqtı, qarańǵı ht.b. Usaǵan tiykarǵı túsiniklerdi ańlatatuǵın sózler kiredi. Prof.E.Berdimuratovtıń kórsetiwinshe, bunday sózlerdiń ulıwma qollanıwshılıq qásiyeti sonda birinshiden, olar eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları retinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili orınǵa iye, ekinshiden, turmısta jiyi qollanıladı, úshinshiden, qaraqalpaq tilinde sóylewshi hár bir adamnıń jeke leksikasınıń tiykarın quraydı, tórtinshiden, barlıq kásip iyeleri ushın birdey túsiniklilikke iye, besinshiden, til stilleriniń qaysısında bolsa da tiykarǵı leksikalıq baylıqtı quraydı²⁶⁷ h.t.b. Berdaq dóretpelerin dóretiw barısında áne usınday awızeki sóylew tili hám jazba stil leksikası ushın tiykarǵı baza sıpatında xızmet atqaratuǵın ulıwma qollanıwshı leksikanı sheber paydalanǵanın kóremiz. Berdaq óz pikiriniń oqıwshıǵa anıq dál jetiwi hám isenimli qaharman obrazların qáliplestiriw ushın ulıwma qollanıwshı sóz hám sóz dizbeklerin sheberlik penen qollanǵan. Shayırdıń sheberligi qosıq qatarı ushın zárúrli bolǵan original, emotsional tásirge iye bolǵan sózdi durıs tańlawı menen sheklenbeydi, al stilistikalıq jaqtan neytral bolǵan, bir qaraǵanda júdá ápiwayı bolıp kórinetuǵın sózdi sheberlik penen qollanıw arqalı pikirdiń tásirliligine, anıqlılıǵına eriskenin kóremiz:
Qosın tigip Sasıq kólge,
Qosıla almay bóten elge,
Shıjım jibin baylap belge,
Bir balıqshı mákan etken. (Aqmaq patsha).
Ústimde jaman ılashıq,
Bar jerimniń bári ashıq. (Bilmedim, 64)
Xan otırar salqın jayda,
Tillá kóshkili sarayda/164/.
Dáslepki eki mısaldaǵı «qos, ılashıq» sózi balıqshı hám jarlınıń kún kórisin, jasaw shárayatın anıq, dál túrde kórsetip túr, onıń haqıyqıy mánisindegi jayda emes, al ayanıshlı halda ılashıqta, qosta jasap atırǵanın ańlatadı. Al patshanıń salqın jay, altın menen bezetilgen sarayda jasaytuǵının bildiredi. Bul úsh sózde ulıwma qollanıwshı leksikaǵa kiredi hám jámiyettegi adamlar arasındaǵı teńsizlik, kún kóriw jaǵdayların usı sózlerdi orınlı qollanıw arqalı ańlatqan. Shayır óz zamanındaǵı jarlı, miynetkeshtiń ash-jalańash sırtqı kórinisin bayanlawda xalıqqa qonımlı, túsinigine say sózlerdi orınlı qollanǵanın kóremiz:
Tamaǵım joq isherime,
Kóligim joq kósherime,
Tósegim joq tóserime,
Men sorlıǵa jaz kelerme/56/.
Sonday-aq, shayır óziniń qosıq hám poemalarında ulıwma qollanıwshı leksikadan orınlı paydalanıw arqalı qarapayım xalıqqa túsinikli bolıwǵa umtılǵanın, olardıń tilegine sáykes ápiwayı tilden paydalanǵanın kóremiz:
Jarlınıń kórer kúni joq,
Ústine kiyerge tonı joq
Búlbildiń qonar gúli joq,
Gúl dep shatqa qonǵan eken.
Juwırıp jortıp tamaq tappay,
Tamaq tapsa ústin jappay,
Kúndiz júrip aqsham jatpay,
Táǵdir usılay bolǵan eken/131/.
Bul kupletlerdegi qollanılǵan frazalar tolıǵı menen ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye bolıp xalıqtıń kún kórisiniń tómenligi, jarlılıǵı tuwralı qısqa hám anıq maǵlıwmat beredi.
Kórip otırǵanımızday, ulıwma qollanıwshı leksikalıq birlikler shayırdıń dóretpelerinde ózine tán qaytalanbas stillik boyawlarǵa iye. Shayır hár bir sózdiń basqa sózler menen qatar qollanǵan waqıtta payda bolatuǵın bay semantikalıq hám stillik múmkinshiligin bergen. Qullası, ulıwma qollanıwshı leksika óziniń mánilik baylıǵı, tásirliligi, kórkem shıǵarmada ráń-báreń stillik xızmeti menen ayrıqshalanıp turadı.