I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Gónergen sózler
Berdaq dóretpeleri tilinde xalıqtıń tariyxıy rawajlanıwınıń ayırım basqıshlarında ónimli jumsalıp soń qollanıw órisin taraytqan gónergen sózlerde belgili muǵdarda ushırasadı. Prof.E.Berdimuratov qaraqalpaq tilinde gónergen sózlerdiń eki toparı - arxaizm hám tariyxıy sózler bar ekenligin kórsetedi²⁶⁴.
Berdaqtıń tilinde ushırasatuǵın gónergen sózlerdi de usınday eki toparǵa bólip qarawǵa boladı:
a) Arxaizmler. Arxaizmler tildiń rawajlanıw barısında anaw ya mınaw túsiniktiń atamasınıń ekinshi bir sóz benen almasıwı nátiyjesinde qollanıw belsendiliginen ayırılǵan sózler. Waqıttıń ótiwi menen tildiń sózlik quramında arxaizmlerdiń sinonimleri payda bolıp, olar jiyi jumsalıw arqalı arxaizmlerdiń qollanıw órisin shekleydi. Arxaizmler leksikalıq arxaizmler hám semantikalıq arxaizmlerge bólinedi. óziniń sózlik quramındaǵı ornın basqa sózlerge bergen arxaizmler leksikalıq arxaizmler, al kóp mánili sózlerdiń ayırım gónergen mánileri semantikalıq arxaizmler dep ataladı. Arxaizmler hám tariyxıy sózler belgili stilistikalıq kategoriyalar. Olar zaman koloritin, real tariyxıy jaǵdaylardıń anaw ya mınaw kartinasın kórsetiw t.b. Ushın qollanıladı²⁶⁵. Shayırdıń dóretpelerinde leksikalıq arxaizmler jumsalǵan:
Bul qosıqtı ayttım men dońız jılı/56/,
Jası basıp tıshqan jılı,
Jazılǵan eken aqıbet/70/,
Bunı qarakiyik jılı,
Hikayat jazdım bilgeysiz/93/,
Jası ellide sıyır jılı,
Bul bir aytqan hikayatı/114/,
Bul bir aytqan hikayatı,
Dońız emes, sıǵır jılı/139/.
Bul mısallardaǵı «dońız», «tıshqan», «qarakiyik», «sıyır» sózleri leksikalıq arxaizmler bolıp, olar múshel jıl esabın ańlatıw ushın jumsalǵan.
Aǵalar bul is ábesti/106/,
Bunda otırmaq ábesti/212/.
Bul mısaldaǵı «ábes» sózi leksikalıq arxaizm bolıp tabıladı, házirgi tilimizdegi «uyat, ersi» degen sózdiń mánisine sáykes keledi.
Kóp láshkerdi basıldırǵan Ázbergen/130/,
Qońsı obasın tabalap,
Kóknar ishken qońsı keldi/1,176/,
Kómip basıńa bir teber,
óli qoyǵan obań seniń/127/.
Birinshi mısaldaǵı «láshker» sóziniń ornına házirgi ádebiy tilimizde «ásker» sózi jumsaladı. Ekinshi mısaldaǵı «oba» sózi awıl mánisin bildirse, úshinshi mısaldaǵı «oba» sózi áwliyeshilik, qoyımshılıq degen mánini bildiredi. Bul «oba» sóziniń eki mánisi de házirgi tilimizdiń kóz qarasınan gónergen.
Shayırdıń dóretpelerinde bulardan basqa da leksikalıq arxaizmler jumsalǵan: Mákkam tutqay dástim meniń/151/, Bilek kúshli bolıp áliń talmasın/77/. Bul mısaldaǵı «dást» sózi parsı tilinen, al «ál» sózi oǵuz tillerinen kirgen sóz bolıp, «qol» degen mánini ańlatadı. Házirgi qaraqalpaq tilinde ádebiy shıǵarmalarda awıspalı mánilerde dáwir koloritin kórsetiw ushın ǵana jumsaladı. Al ádebiy tilimizde «qol» sózi jumsaladı.
Qaltamda joqdur qara pul,
Qáwmi qarındas boldı qul/74/,
-bul mısaldaǵı «qarındas» sózi de semantikalıq arxaizm bolıp, bul jerde «tuwǵan, tuwısqan, qarınlas» degen mánide jumsalǵan. Al házirgi ádebiy tilimizde bul sóz tek qız qarındasqa qaratıla qollanıladı.