I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

V) Dialektizmler
Berdaq shayır Aral teńiziniń qubla tárepindegi Aq qala átirapında tuwılıp ómir súrdi. Bul jerlerde shayır jasaǵan dáwirde qaraqalpaq urıwlarınan qoldawlı, múyten, qańlı, qostamǵalı, qándekli, qaramoyın, ashamaylı, balǵalı, qıyat urıwları jasaǵan. Bul jerde jasawshı xalıqtıń tili tiykarınan alǵanda házirgi qaraqalpaq ádebiy tiline jaqın, sonlıqtan da qaraqalpaq tili dialektlerin izertlegen ilimpazlar arqa dialekt ádebiy tilge tırnaq, tiykar wazıypasın atqaratuǵının kórsetedi²⁶⁹. Bul aymaqta jaylasqan qaraqalpaqlar tilin jaqsı saqlay alǵan, sırtqı tásirge (ózbek, túrkmen tilleriniń) kóp ushıramaǵan. Solay bolsa da, Berdaq shayırdıń dóretpelerinde bir qansha dialektizmler ushırasıp, bul dialektizmler sol aymaqta jasawshı adamlar tárepinen qollanılǵanın kóremiz. Shayırdıń dóretpelerinde dialektizmlerdiń tómendegi túrleri ushırasadı:
A) Leksika-fonetikalıq dialektizmler.
Shayır «Oylanba» qosıǵında:
Sırıńdı aytpa óńgege,
Súymesiń ushın oylanba/36/,
-dep jazadı. Bul mısaldaǵı «óńge» sózi shayır jasaǵan aymaqta qollanılıp ádebiy tildegi «ózge» sózi menen sinonim sóz, bul jerde ń-z dawıssızlarınıń sáykesligin kóriwge boladı. «Shejire» poemasındaǵı:
Shıńǵıs jurttan keter boldı,
Kóńli yaman qalǵan eken/280/,
-degen mısalda «kóńli» sózi leksika-fonetikalıq dialektizm bolıp, ádebiy tildegi «kewil» sóziniń sıńarı bolıp tabıladı.
B) Leksika-grammatikalıq dialektizmler.
«Jaqsıraq» qosıǵındaǵı:
Xiywa xan qast etip, postı jurt qańǵıp,
Malsız jarlılarǵa tústi kóp salǵırt/83/,
-degen mısalda «salǵırt» sózin qollanǵan. Bul sóz leksika-grammatikalıq dialektizm bolıp esaplanadı. Shayır bunnan basqa orınlarda ádebiy til ushın norma - «salıq» sózin ónimli paydalanǵanın kóremiz. Sonday-aq, shayır «Aqmaq patsha» poemasında tómendegi leksika-grammatikalıq dialektizmlerdi qollanǵanın kóremiz:
Panalap otqan qosınan,
Patsha juda etken eken/203/,
Bunı bildi qırıq bir qatın,
Tuwmay atıp qoydı atın/214/.
Bul mısaldaǵı «otqan» sózi ádebiy tilde otırǵan, «atıp» sózi atırıp túrinde ushırasadı. Bul túrinde shayırdıń basqa shıǵarmalarında da jumsalǵan:
Anaw otırıptı Qutlımurat, Muwsa/84/.
Biraq joqarıdaǵı mısallarda qosıq qatarınıń buwın teńligin, rifmanı saqlaw hám epikalıq baǵdarda bayanlanıp atırǵan waqıyanıń xalıqtıń júregine jaqın túsinikli hám qonımlı bolıwı ushın usı túrinde paydalanǵan.
V) Leksikalıq dialektizmler.
Shayır «Qaramas» qosıǵında:
Malı bolsa neshshe túlik,
Seni ayap bermes kólik,
Tuwrı jolǵa salar ilik,
Kóziń qalǵanda qaramas/64/,
-dep jazadı. Bul mısaldaǵı «ilik» sózi dialektlik sóz bolıp «irkinish», «bóget» degen mánini bildiriw ushın jumsalǵan. Shayır «Ádil qalmaq» qosıǵında:
Bas bayraǵıń túye bolsın,
Tet bayraǵıń biye bolsın/126/,
-dep jazadı. Bul mısaldaǵı «tet» sózi dialektlik leksema bolıp «kishi, tómengi bayraq» degen mánini bildirip kelgen. «Aqmaq patsha» poemasındaǵı:
Qız toqıp jeken shıptanı,
Dúzedi qamıs shatpanı/189/,
-degen mısalda «shatpa» sózi qamıstan islengen ılashıq, qos degen mánini ańlatıwshı dialektizm. Usı poemadaǵı:
Qırıq kún uday toydı berip,
Qonalqaǵa qoy soydırsam/213/,
-degen mısalda «qonalqa» sózi kelgen qonaqlarǵa beriletuǵın as degen mánini bildiretuǵın dialektlik sóz.
Aldı artına qarap jıynap,
óńsheń batır kúshin jıynap/272/,
-degen mısaldaǵı «óńsheń» sózi dialektlik leksika bolıp «gileń, hámme» degen mánini ańlatıp kelgenin kóremiz.
Háy doslarım, beriń keńes,
Suwpı bolıw maǵan ábes/130/,
Atı bolub qalfaq keńásti,
Munda olturmaq ábesti/Sh,163/.
Bul mısaldaǵı «ábes» sózi dialektizm bolıp «ersi» degendi bildiriw ushın jumsalǵan. Joqarıdaǵı mısallardan kórip otırǵanımızday, qaraqalpaq tiliniń arqa dialektinde jumsalatuǵın ayırım sózler shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan. Bul bir tárepten házirgi qaraqalpaq ádebiy tiline arqa dialektte jumsalatuǵın sózler tolıǵı menen kirmey, al dialektlik sheklengen sózlerdiń de bar ekenligin kórsetse, ekinshiden shayır dóretpelerinde bul sózlerdiń jumsalıwınıń sebebi ádebiy tildiń normalarınıń jańa qáliplesip atırǵanın kórsetedi, úshinshiden shayır bul sózlerdi arqa dialektte jasawshı lirikalıq qaharmanlardıń isenimli obrazların payda etiw, qaharman xarakterin ashıp beriw ushın olardıń tilinde qollanǵan degen juwmaqqa keliwge boladı.