I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

G) Berdaq - qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń tiykarın salıwshılardıń biri

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń payda bolıw hám qáliplesiw basqıshı tartıslı máselelerdiń biri. XVIII-XX ásirlerdegi jazba esteliklerdiń tilin ayırım ilimpazlar eski ózbek tilinde jazılǵan dep tastıyıqlasa, ekinshi topardaǵı ilimpazlar, qaraqalpaq tiliniń ayırım sózleri aralasqan kitabıy til sıpatında bahalaydı, úshinshi topardaǵı ilimpazlar óziniń normaları jaǵınan eski ózbek tiline- jaqın ústem klass hám din iyeleriniń tili qusaǵan bir-birine qarama-qarsı pikirlerdi bildiredi⁴⁰. Bul máseleni durıs túsiniw ushın eń dáslep «milliy til», «ádebiy til hám onıń eki forması» degen túsiniklerdi anıqlap alıwımızga tuwra keledi.

Ádebiy til-ulıwma xalıqlıq tildiń kórkem sóz sheberleri tárepinen qayta islengen hám dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri. Sonlıqtan da ádebiy tildi ulıwma xalıqlıq tildiń, sol tilde sóylewshi xalıqtıń sóz mádeniyatınıń jetilisken joqarǵı túri sıpatında bahalaw zárúr, onı xalıq tiline qarsı qoyıp bahalawǵa bolmaydı. Ádebiy tildiń normaları hám bayanlaw usılları sol tilde sóylewshi xalıq tárepinen dóretiliw menen birge jámiyet aǵzaları tárepinen úlken mádeniy ǵáziyne sıpatında kózdiń qarashıǵınday qorǵaladı. Al kórkem sez sheberleri usı dóretiwshilik protsessti basqarıp hám rawajlandırıp baradı. Tildi xalıq dóretedi, al tildiń ádebiy til yamasa xalıq tili dep bóliwinen «shiyki» hám kórkem sóz sheberleri tárepinen islengen til degendi túsinemiz,-dep jazadı kórnekli talant iyeleri. Kórkem sóz sheberleri dóretpelerinde xalıqtıń sóylew tilinen qalay paydalanıw hám onı qalay etip qayta islew múmkinshiliklerin kórsetedi. Solay etip, ádebiy til xalıq tiliniń rawajlanıwınıń joqarǵı túri. Kópshilik jaǵdaylarda ádebiy til termini arqalı «milliy til» «jazba til» degen túsiniklerde túsiniledi. Milliy til xalıqtıń millet bolıp qáliplesiw dáwirlerine sáykes kelip, milliy tilge tán bolǵan belgiler ádebiy tildiń de negizin quraydı. Eger de milliy til jámiyettiń barlıq aǵzaları ushın birdey hám túsinikli bolıp kelse, onda millet tiliniń eń joqarǵı túri bolǵan ádebiy til óziniń ishine onıń barlıq baylıǵın qamtıydı hám hámme ushın ortaq bolıp tabıladı. Milliy mádeniyattıń ruxıy baylıqları ádebiy tilde sáwlelenedi, sebebi ádebiy til milliy mádeniyattıń bir kórinisi bolıp tabıladı. Milliy til millettiń qáliplesiwi menen payda boladı. Al ádebiy til bolatuǵın bolsa, milliy tilden ayırım ózgesheliklerine iye.
Milliy til bolıwı ushın millettiń qáliplesiwi, milliy jazıwına iye bolıwı kerek. Qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń payda bolıwı qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen baylanıslı. «Milliy til» hám «ádebiy til» degen túsiniklerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı olardıń payda bolıw dereginde emes, al tildiń rawajlanıwınıń hár qıylı basqıshlarında turıwı bolıp tabıladı.
Tariyxtan belgili, ele millet bolıp qáliplespegen xalıqlarda da ádebiy til qollanıwda bolıp, bul tilde bay awızeki ádebiyat úlgileri menen kórkem shıǵarmalar dóretilgen. Demek, ádebiy til bolıwı ushın millet, milliy tildiń bolıwı zárúrli shárt emes. Biraqta milliy ádebiy til qollanıw órisi boyınsha ulıwma keń túsinikti óziniń ishine qamtıydı. Ádebiy tildiń funktsionallıq stilleri qáliplesedi hám bayıydı, milliy tilde baspa sóz-gazeta, jurnal, kitap basıp shıǵarıw, televidenie hám radio, mámleketlik basqarıw hám is júrgiziw alıp barıladı. Bul belgiler milliy tildiń oǵada bay múmkinshikleriniń kórinisi.
Demek, «ádebiy til» hám «milliy til» degen túsiniklerdiń bir-birinen bir qansha ayırmashılıqqa iye ekenligin kóriwimizge boladı. Basqa xalıqlardıń da tariyxına názer taslasaq, ádebiy hám milliy tildiń qáliplesiwinde usı kórinislerdi kóriwge boladı. Máselen, orıs ádebiy tili X ásirlerge shekem-aq payda bolıp «İpatev jılnamaları», «İgor polkı haqqında jır» shıǵarmaları bul ádebiy tilde jazıldı, al orıs milliy tili bolatuǵın bolsa XVII ásirde qáliplesti.⁴¹ Rossiya aymaǵındaǵı mariy, altay hám taǵı basqa da Sibir xalıqlarında XX ásirdiń birinshi yarımında ádebiy tiliniń payda bolıwı millet tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwi dáwirine sáykes keldi hám ádebiy tili hám milliy tili birlikte payda bola basladı.
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwı ózine tán ózgesheliklerine iye. Ol karaqalpaq xalqınıń mádeniy dárejesiniń rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı. Qaraqalpaq xalqınıń jazba ádebiyatı hám jazba ádebiy tili sońǵı dáwirlerde payda bolǵan bolsa da ádebiy tildiń awızeki túri óziniń bay tariyxına iye. Xalıq tárepinen ádebiy tildiń awızeki túrinde dóretilgen folklorlıq shıǵarmalar xalıq arasınan shıqqan sheber atqarıwshılar jıraw, baqsı, qıssaxanlardıń atqarıwında áwladtan-áwladqa jetilisip, kórkemlik dárejesi artıp hám tili ısılıp bardı.
Qaraqalpaq ádebiy tili óziniń negizgi dereklerin qıpshaq qáwimleri birlespesinde Altın Orda, Noǵaylı Ordası dáwirinde payda bolǵan Asan qayǵı, Soppaslı sıpıra jıraw, Dospambet, Shalkiyiz, Múyten jırawdıń tolǵaw-termeleri, Jiyrensheniń sheshenlik sózleri menen bay awızeki ádebiyat úlgilerinen aldı. Solay etip, qaraqalpaq jazba ádebiyatı payda bolmastan burın-aq, xalıqtıń sóylew tili awızeki ádebiy dóretpelerde ıqshamlanıp, kórkemlep bayanlawdıń usılları menen sóz qollanıwdıń ólshemleri qáliplese baslaǵanın, xalıqtıń awızeki sóylew tili qayta islenip belgili bir nor­ma jaratıla baslaǵanın kóremiz. Ádebiy tildiń awızeki formasında payda bolǵan folklorlıq dóretpeler menen qaraqalpaq jırawlarınıń tolǵaw-termeleri tilinde xalıq tiliniń leksika-frazeologiyalıq baylıqları, tildegi sózlerden qollanıw ólshemleri qáliplese baslaǵanın hám turaqlasqan sintaksislik konstruktsiyalardı kóriwge boladı. Bul ádebiy tildiń normalasıwınıń dáslepki kórinisleri boldı. Ádebiy tildiń awızeki formasında ádebiy shıǵarmalar dóretiw dástúri qaraqalpaq xalqında XIX ásirge shekem dawam etti.
XIX ásirde Orta Aziyada jasawshı barlıq túrkiy xalıqları ushın ortaq bolǵan ádebiy til - Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili de qollanıldı. Orta Aziyada jergilikli tiller ushın baspa sóz, mektep hám medreselerde oqıw, oqıtıw, jazıw isleri usı túrkiy tilde alıp barıldı.
Shıǵıs klassikleri Alisher Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulı shıǵarmaları menen, Xoja Axmed Yassawiy, Sulayman Baqırǵaniy hikmetleri hám kóp sanlı xalıq dástanları usı túrkiy tilde jazılıp, meshit hám medreselerde sabaqlıq sıpatında oqıtılǵan. Qıssaxanlar tárepinen toy, merekelerde atqarılıp keńnen tarqaldı. 50-jılları ayırım ilimpazlar qaraqalpaq jazıwı, ádebiy tili, jazba ádebiyatı bolǵan joq dep tastıyıqladı hám bul pikir qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısında uzaq waqıt ústemlik etti. Filologiya ilimleriniń doktorı N.Dáwqaraev sol jılları-aq biziń ádebiyatımız benen ádebiy tilimiz joq jerden, birden payda bolmay, qanday da bir tiykardan ósip qáliplesti, XIX ásirdiń baslarında kóp sanlı dástanlar qaraqalpaq tiline awdarma jasaldı, revolyutsiyaǵa deyingi shayırlar ózleriniń shıǵarmaların qaǵazǵa jazıp, dúzetiwler júrgizgen hám qaytadan kóshirip bir-birine oqıp bergen. Mine bulardıń barlıǵı qaraqalpaqlar ózleriniń jazba ádebiyatına iye bolmaǵan» degen nadurıs pikirlerdi isenimli túrde biykarlaydı dep kórsetken edi⁴². Biraq, ilimpazdıń bul pikirleri sol waqıtta esapqa alınbay avtordıń ózine hár qıylı sebepsiz ayıplar taǵıldı, milletshilikte ayıplandı. 60-jıllardıń basında qaraqalpaq klassik shayırlarınıń qol jazba nusqaları, kóp sanlı yuridikalıq hújjetlerdiń, tabılıwı bul esteliklerdi ilimpaz H.Hamidovtıń tereń hám hár tárepleme ilimiy talqıǵa salıwı qaraqalpaq ádebiy tili hám jazıwınıń payda bolıwı tuwralı kóz qaraslardıń bir qansha ózgeriwine tásir jasadı. 70-jılları qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń payda bolıwı tuwralı ádebiyatshılar arasında bul másele jáne kóterilip akademik M.K.Nurmuxammedov tariyxıy etnografiyalıq maǵlıwmatlarǵa tiykarlana otırıp qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń saǵaların XIV-XV ásirler noǵaylı dáwiri menen baylanıstırsa, İ.T.Saǵitov qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın Orxon-Enisey jazba esteliklerinen /VII-VIII ásirler/ baslaw zárúrligin aytadı. Solay etip, qaraqalpaq jazıwı, jaz­ba ádebiyatınıń payda bolıwı tuwralı qarama-qarsı eki baǵdar payda boldı. Olardan birinshisi, qaraqalpaq xalqınıń revo­lyutsiyaǵa shekemgi dáwirde jazba ádebiyatı, jazıwı bolǵanlıǵın tán almaydı, ekinshisi-qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń qáliplesiw dereklerin ásirimizdiń VII-VIII ásirlerinen baslawdı usınadı.
Túrkiy xalıqlarına ortaq jazba estelikler tiliniń qaraqalpaq tiline baylanısı, tánhá qaraqalpaqlarǵa tiyisli bolǵan «Qaraqalpaq antları», «Orenburg materialları», XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında jazılǵan rásmiy is qaǵazları, klassik shayırlar Ájiniyaz benen Berdaqtıń qol jazba nusqaların hám XIX ásirde qaraqalpaqlar arasında tarqalǵan arab-parsı, túrkiy tillerinde jazılǵan miynetler menen XX ásirdiń basında jazıp alınǵan qaraqalpaq xalıq dástanlarınıń tilin tereń izertlew tiykarında filologiya ilimleriniń doktorı, akademik H.Hamidov qaraqalpaq jazba ádebiyatı hám ádebiy tili XIX ásirde payda bolǵanın ilimiy túrde dálilledi⁴³
Qaraqalpaq jazba ádebiyatı hám ádebiy tiliniń qáliplesiwi túrkiy jazba ádebiyatı menen tıǵız baylanıslı. Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili bul region da jasaytuǵın túrkiy xalıqlarınıń barlıǵı ushın ortaq boldı. Bul jazba ádebiy tilde túrkiy xalıqlarınıń kóp ásirlik sóz mádeniyatı jámlendi. Hár bir túrkiy xalqında bul tildiń jergilikli variantları qáliplesip, onda sol tilde sóylewshi xalıqtıń sóylew tili birlikleri aylanısqa qosıldı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiliniń qaraqalpaqsha variantı qálipleskenin yuridikalıq hújjetler menen klassik shayırlardıń kol jazba nusqaları, xalıq dástanlarınıń qol jazba kóshirmeleri dálilleydi. Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili arab grafikasında jazılǵan epikalıq shıǵarmalar «Alpamıs», «Er Qoblan», «Edige» tiline az tásir etken bolsa, Ájiniyaz shıǵarmaları hám rásmiy hújjetlerdiń tiline kúshli tásir jasaǵanın kóremiz.
Solay etip, XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap jazba ádebiy til menen qaraqalpaq xalqı sóylew tiliniń jaqınlasıw protsesi baslanıp bunda klassik shayırlar ásirese, ullı qaraqalpaq shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulınıń dóretpeleri baslı orındı iyeleydi hám qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń rawajlanıw baǵdarların belgilep berdi. Berdaq qaraqalpaq xalqınıń turmısında úlken tariyxıy ózgerisler bolıp atırǵan dáwirde ómir súrdi. XIX ásirdiń basında qaraqalpaq xalqı Xorezm oypatına kelip mákan basqan bolsa, 1873-jılı Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵın patsha Rossiyası jawlap alıp Túrkistan general-gubernatorlıǵınıń Ámiwdárya bólimin dúzgeni tariyxtan belgili. Shayırdıń «Alpıs-jetpis jasqa keldim, Jeti-segiz xandı kórdim, ush dáwir zamandı kórdim, Zaman shep aylanǵan eken» dep jazıwında da úlken máni bar. Jámiyetlik ómirde júz bergen bul ózgerisler ruxıy-mádeniy tarawǵa da kúshli tásirin tiygizedi. Basqarıw organlarınıń jańa túrleri payda boldı. Ásirdiń basında dáslepki meshit hám medreseler ashılǵan bolsa, XIX ásirdiń aqırına kelip Qaraqalpaqstan aymaǵında segiz júzge shamalas meshit hám med­reseler boldı⁴⁴. Xalıqtıń otırıqshı turmıs qálpine beyimlesiwi, 1873-jıldan soń Shabbaz, Nókis, Shımbay, Tórtkúl qalalarında emlewxanalardıń payda bolıwı, Tórtkúl, Shoraxan, Shımbay qalalarında jergilikli orıs mektepleriniń ashılıwı, 1880-jılı jergilikli xalıqtıń balaları ushın Tórtkúlde mektep internattıń ashılıwı h.t.b. Jańalıqlar xalıqtıń sanasına hám turmısına tásirin tiygizbey koymadı.
Shayır jasaǵan zamandaǵı mine usınday siyasiy jámiyetlik hám ekonomikalıq ózgerisler qaraqalpaq tiline de tásir etip, bul tásir ásirese tildiń leksika tarawında kózge taslanadı. XIX ásirde qaraqalpaq xalqı Ámiwdáryanıń quyar ayaǵına ornalasqannan keyin bul jerde jasap atırǵan arallı ózbekler hám Xiywa xanlıǵı menen tikkeley qarım-qatnas barısında ózbek tili arqalı xalıqtıń awızeki sóylew tiline kóp sanlı arab-parsı sózleri kelip kirdi. Sonday-aq, arab-parsı sózleriniń kelip kiriwiniń ekinshi deregi Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili boldı.óz ómirin tawısqan ayırım sózler qollanılıwdan shıǵıp qaldı. Solay etip, jámiyetlik ómirdegi ózgerisler tilge de úlken tásir etti. Kórkem ádebiy dóretiwshilik folklorlıq dástúrler úlgisinen endi jazba ádebiyatlıq sıpat alıp Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, ótesh hám basqa da shayırlar óz shıǵarmaların jazba túrde dórete basladı. Kórkem shıǵarmalardıń jazba túrde dóretiliwi menen qaraqalpaq jazba ádebiy tili qáliplese basladı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń tariyxında bul dáwirde tiykarǵı eki baǵdar payda boldı. Birinshi baǵdar-qaraqalpaq xalqında burınnan qáliplesken ulıwma xalıqlıq sóylew tiline tiykarlanıp kórkem shıǵarma dóretiwdiń dástúri, ekinshi baǵdar-bir neshe ásirlerden berli túrkiy xalıqlarınıń mádeniy ómirinde úlken orın iyeleytuǵın Alisher Nawayı tiykarın salǵan Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiliniń úlgisindegi kórkem shıǵarma dóretiw dástúri boldı.
Shayırdıń siyasiy-jámiyetlik kóz qaraslarınıń qáliplesiwine tásir jasaǵan, sol dáwirde xalıq arasında awızeki hám qol jazba túrinde taralǵan ádebiy dóretpelerdiń tiykarǵıları tómendegiler edi. Birinshiden, xalıq awızeki dóretpeleri. Bul toparǵa qaraqalpaq xalqınıń bay awızeki ádebiyatı úlgileri «Alpamıs», «Edige», «Qırıq qız», «Qoblan», «Máspatsha» h.t.b. Epikalıq dástanlar menen ańız-áńgimeler, ertekler, legendalar, tariyxıy qosıqlar, naqıl-maqallar hám taǵı basqa xalıq dóretpeleri kiredi. Ekinshi toparǵa Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, ótesh, Omar, h.t.b. Shayırlardıń shıǵarmaları kiredi. Úshinshi toparǵa, qaraqalpaq tilinde jazılǵan rásmiy hújjetler-jergilikli hámeldar-qazı, atalıq, bolıslardıń qatnas qaǵazları h.t.b. Hújjetler kiredi. Tórtinshiden, túrkiy tilinde jazılǵan dástanlar menen diniy hám kórkem shıǵarmalar. Bul toparǵa Xoja Axmed Yassawiy hám Baqırǵaniydiń hikmetleri, Suwpı Alliyar, «Ǵárip-ashıq», «Sayatxan-Hamra», Yusup-Zulayxa», «Góruǵlı», «Bázergen», «Yusup-Axmed», «Shahnama», «Mıń bir tún» h.t.b. Shıǵarmalar kiredi. Besinshiden, tuwısqan túrkiy xalıqlar ádebiyatınıń iri wákilleriniń poeziyalıq shıǵarmaları. Olardan, Alisher Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulı, Máshrab, Molla Náfás, Andalib, Ogaqiy, Munis hám taǵı basqa shayırlardıń shıǵarmalarınıń úlgileri. Bul ádebiyatlar tili jaǵınan eki toparǵa bólinedi: birinshi toparǵa qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tilin tiykar etip alǵan dóretpeler kiredi. Olarǵa Jiyen, Ájiniyaz, Kúnxoja, ótesh, Omar, Qazı Máwlik shıǵarmaları, awızeki xalıq dóretpeleri kiredi. Bul toparga kiretuǵın dóretpeler tiliniń tazalıǵı, xalıqtıń awızeki sóylew tiline tiykarlanǵanlıǵı jaǵınan birdey emes. Máselen: Jiyen jıraw, Omar shıǵarmaları ádebiy tildiń awızeki forması, yaǵnıy folklorlıq dástúrler úlgisinde dóretilgen bolsa, Kúnxoja hám ótesh shayırdıń shıǵarmalarında jazba ádebiyattıń belgileri tolıq kórinedi, al Ájiniyaz hám Qazı Máwlik qosıqlarında Orta Aziyalıq jazba ádebiy tiliniń tásiri basımıraq bolsa, Berdaq óz dóretiwshiliginde qaraqalpaq xalqınıń sóylew tilin tiykar etip alıp, joqarıda kórsetilgen eki baǵdardıń jetiskenliklerin xalıqtıń kewline qonımlı táreplerin ózlestirip óz shıǵarmaların jazǵanınıń gúwası bolamız. Ol Orta Aziyalıq ádebiy tilde túrkiy xalıqlarınıń kóp ásirlik mádeniy baylıqları jámlengenin, pikirdi kórkemlep jetkeriwdiń kóp ásirlik tájiriybeden ótken úlgileri bar ekenligin bayqadı. Sonlıqtań da usı waqıtqa shekem ayırım ilimpazlardıń kórsetip kelgenindey shayır bul tilden-kitabıy tilden «qashqan joq», qaytama onıń qaraqalpaq xalqınıń uǵımına say jaqların ózlestirip, qayta islep óz shıǵarmalarında qollanǵanın kóremiz. Bul jerde shayırdıń Alisher Nawayı shıǵarmalarınan qanday dárejede úyrenip, onı ózine ustaz sanaǵanın, óziniń shayırlıq sawatınıń haqıyqıy mánisinde ullı Nawayıdan ashılǵanın kórsetip ótiwdiń ózi jetkilikli.
Berdaq Ǵarǵabay ulınıń ádebiy dóretiwshilik xızmeti qaraqalpaq xalqınıń jámiyetlik turmısı, ádebiyatımız benen mádeniyatımızdıń, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qullası, ruxıy ómirimizdiń tariyxında basqa klassik shayırlarǵa salıstırǵanda ayrıqsha orındı iyeleydi. Onıń dóretpelerin izertlegen ilimpazlar menen kórkem sóz sheberleri basqa shayırlarǵa úlgi bolarlıq onıń ózine tán jolı menen baǵdarı bolǵanlıǵın atap kórsetedi. Shayır menen zamanlas ótesh Alshınbay ulı «ótti dúnyadan» qosıǵında:
«Neshe sózler ayttı qorıqpay zalımnan,
Shayırlıqta ótpes Maqtımqulı onnan»,-
Dep jazıp, onıń XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları arasında tutatuǵın ornın joqarı bahalasa, ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı İ.Yusupov:
Men taza qan sap júrekte islengen,
Men-Berdaqtıń jalǵız tamshı qanıman»,
-dep óziniń ullı talant iyesine degen tereń húrmetin bildiredi.
İlimiy ádebiyatlarda belgili bir kórkem sóz sheberin ádebiy tildiń tiykarın salıwshı dep ataw jaǵdayları ushırasadı. Pushkin-orıs ádebiy tiliniń tiykarın salıwshı, Nawayı-eski ózbek ádebiy tiliniń tiykarın salıwshı. Bunıń tiykarǵı sebebi kórkem sóz sheberiniń óz dóretpeleri arqalı xalıqtıń ruxıy mádeniyatın bayıtıwǵa qosqan úlesi, salmaqlı ornı, jańalıǵı bolıwı menen birge xalıqtıń tilin sheberlik penen qayta islep, kórkemlik dárejesin arttırıp, tildiń ádebiy normaǵa túsiwine jasaǵan tásiri, qosqan úlesine de baylanıslı bolsa kerek. Máselen, orıs ádebiyatında Pushkinge shekem de kóplegen kórkem sóz sheberleri Fonvizin, Sumarakov, Radishev hám zamanlasları Lermontov, Gogol h.t.b. Bolǵanlıǵı belgili. Pushkin óz shıǵarmaların jaza baslaǵan waqıtta da rus ádebiy protsesinde qarama-qarsı eki baǵdar N.M.Karamzin hám A.S.Shishkov arasındaǵı tartıs baratır edi. Orıs ádebiyatında barlıq shet tilden kirgen hám shirkewlik-slavyan sózinen waz keshiw hám xalıqtıń awızeki sóylew tilinde gáp hám sóz dizbegi qalay aytılsa sol túrinde jazıw kerek /Karamzin/, yamasa eski slavyan tili menen orıs tili arasındaǵı ayırmashılıqtı biykarlap, olardıń bir til ekenligin tán alıwımız kerek, sonlıqtan da házirgi ádebiy tilimizdiń tiykarı bolǵan shirkew-slavyan sózlerin ádebiy tilimizde keńnen paydalanıwımız zárúr /A.S.Shishkov/ degen máseleler átirapında pikirler tartısı bolıp atır edi. A.S.Pushkin bul eki baǵdardıń da qáte ekenligin ańlap, shirkewlik-slavyan ádebiy tili negizinde kóp ásirlik sóz mádeniyatı jámlengenin, bul ájayıp baylıqtı saqlaw zárúrligin túsindi, sonday-aq Karamzinniń kóz qarasındaǵı barlıq shet tilden kirgen sózlerge hám shirkew-slavyan sózinen waz keshiwge bolǵan shaqırıqtıń da orınsız ekenligin bildi. Shayır óz jolın, óz baǵdarın durıs belgilep orınlı jerinde shirkewlik-slavyan hám shet tilden kirgen sózlerdi de qollanıp, xalıqtıń sóylew tiliniń elementlerin sheberlik penen mánilik jaqtan bayıtıp, óz shıǵarmalarında qollandı, ádebiy tildi xalıqqa jaqınlastırdı, nátiyjede orıs ádebiy tiliniń tiykarın salıwshı ataldı.
Túrkiy mádeniyattıń biyik shınarı, sheriyat múlkiniń sultanı Alisher Nawayıǵa shekem de ádebiy dóretiwshilik eki baǵdarda bolǵanlıǵı málim. Bir tárepten parsı ádebiy tilinde óz shıǵarmaların dóretiw dástúri, ekinshi tárepten túrkiy tilde shıǵarma jazıw dástúri. Orta ásirde parsı tili ádebiy til dárejesine kóteriledi. Bul tilde orta ásirlik kórkem sóz sheberlerinen Firdawsiy, Jámiy, Omar Hayyam, Nizamiy hám taǵı basqa da talant iyeleri óz shıǵarmaların jazǵan. Sonıń menen birge, túrkiy tilinde shıǵarma jazıw dástúri Yusup Xas Hajibten baslanıp, onıń «Qutadgu bilik» shıǵarması /XI ásir/ túrkiy jazba poeziyanıń eń dáslepki úlgisi bolıp tabıladı. Bunnan basqa da Axmed Yassawiydiń hikmetleri, Axmed Yugnakiydiń «Hibat-ul-haqayıq» shıǵarması, Xorezmiydiń «Muhabbatnama» shıǵarması, Lyutfiydiń ǵázzelleri túrkiy tilinde jazılǵan. Alisher Nawayı da ózine shekemgi usı eki baǵdardı basshılıqqa ala otırıp, túrkiy qáwimleriniń awızeki sóylew tilinen sheber paydalanıw arqalı olardı qayta islep, mánilik jaqtan bayıtıp túrkiy tilinde óz shıǵarma­ların jazdı. Bul jaǵday burın hár qıylı variantlılıqqa, jergilikli ózgeshelikke iye bolıp júrgen túrkiy ádebiy tiliniń belgili normalarǵa túsiwine, solay etip túrkiy ádebiy tiliniń qáliplesiwine tiykar saldı.
Berdaq babamızdıń da qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwinde salmaqlı ornı bar. Sebebi Berdaqtıń shıǵarmaları qaraqalpaq ádebiy tilin rawajlandırıwda úlken orın tuttı. Qaraqalpaq xalqınıń házirgi zamanǵı ádebiy ti­li, óziniń qurılısı hám tiykarǵı sózlik fondı jaǵınan Berdaqtıń tilinen ayırması kóp emes.⁴⁵ Ol ádebiy tildi haqıyqat xalıqqa jaqınlastırıp, ádebiyattı xalıq massalarına túsinikli, uǵımlı etiwde kóp miynet sińirdi.⁴⁶ Sonlıqtan da Berdaq shıǵarmaları qaraqalpaq ádebiy tilin qáliplestiriwde hám rawajlandırıwda ayrıqsha orın tutadı. Bul tuwralı professor D.Nasırov Berdaq hám Ájiniyaz shıǵarmalarında kitabıy tilge tán bolǵan sózler ushırasqanı menen, tiykarınan olardıń shıǵarmalarınıń tilin ulıwma xalıqlıq qaraqalpaq sóylew tiliniń sheberlik penen qayta islengen túri dep jazadı hám bul shayırdıń qaraqalpaq jazba ádebiy tiline qosqan úlesin joqarı bahalaydı.⁴⁷ Akademik H.Hamidov «Berdaq shıǵarmalarınıń tili qaraqalpaq ádebiy tilin qáliplestiriwde hám rawajlandırıwda úlken orın tutatuǵının⁴⁸ onıń shıǵarmaları tilinde ádebiy dóretiwshiliktiń jazba dástúrleri menen awızeki túrleriniń sintezi yaǵnıy bir-biri menen jaqınlastırıwǵa umtılıwshılıǵı kórinedi. Usınnan onıń sózlerdi tańlap, qayta islew tiykarında, ádebiy tildiń normaların qáliplestiriwge umtılǵanın kóriwge boladı»,-dep jazadı⁴⁹. Berdaq qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tiline tiykarlana otırıp, Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tildi xalıqtıń ruxıy talaplarına say túrde qayta isledi. Onı qaraqalpaq xalqında burınnan qáliplesken ádebiy tildiń awızeki túri- folklorlıq shıǵarmalardıń tili menen qarıstırıp házirgi ádebiy tilimizdiń qáliplesiwine salmaqlı úlesin qostı. Sonday-aq, shayır shıǵarmalarında qollanǵan sózler aradan bir ásir waqıttıń ótiwine qaramastan búgingi kúnde de sol mánisinde jumsalmaqta. Bul faktorlardıń barlıǵı házirgi qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń negizleri Berdaq jasaǵan dáwirde, onıń shıǵarmalarında qáliplese baslaǵanın kórsetedi. Shayırdıń shıǵarmaları XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq tilinde jazıldı, awızeki sóylew tiline tán bolǵan qásiyetler menen sóylew normaları onda sáwleleniwin taptı. Sonıń menen birge, Berdaq shıǵarmalarında házirgi ádebiy tilimizge salıstırǵanda dawıslı hám dawıssız seslerdiń jumsalıwında, grammatikalıq formalar menen sózlerdiń semantikasında ayırım ózgesheliklerdiń de ushırasıwı tábiyiy qubılıs, bunıń sebebi birinshiden, XIX ásirde qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń jańa qáliplesip atırǵanı, onıń normalanıw jaǵdaylarına baylanıslı sóz hám grammatikalıq formalarda variantlılıq ómir súrgen bolsa, ekinshiden, shayırdıń jeke stillik ózgesheligine baylanıslı sózlerdi jańa mánilerde qollanıwı tiykar boladı.
Álbette, shayırdıń shıǵarmalarınıń tiliniń derekleri nelerden ibarat boldı? -degen soraw tuwıwı zańlı. Qaraqalpaqlardıń uzaq ásirler dawamında túrkiy qáwimler birlespesinen xalıq bolıp qáliplesiwine shekem jetilip kiyatırǵan awızeki sóylew tili, xalqımızdıń bay ruxıy mádeniyatı esaplanǵan ádebiy tildiń awızeki túrinde payda bolıp áwladtan-áwladqa ótiw arqalı xalıqtıń kewil qálibinde ısılıp, kórkemlik jaqtan bayıp, talantlı jıraw, baqsı hám qıssaxanlardıń atqarıwında ózine tán kórkemlikke iye bolǵan bay awızeki xalıq dóretpeleri hám shayır jasaǵan dáwirde Xorezm oypatında qollanıwda bolǵan qıpshaq-oǵuz elementleri basımıraq Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilinde hám onıń qaraqalpaqsha variantında jazılǵan jazba ádebiyat úlgileri-mine bulardıń barlıǵı shayır shıǵarmaları tiliniń derekleri bolıp tabıladı. Berdaq qosıqlarında áne usı úsh derekten óziniń dóretiwshilik maqsetlerine muwapıq zárúrlerin ǵana paydalanǵanın kóremiz. óz dóretpelerinde bay tillik materiallardı qollanıwda xalıqtıń kúndelikli turmısında burınnan qáliplesken dástúr boyınsha jumsaw menen birge ayırım sózlerdi ana tilimizdiń ruxına sáykes mánilik jaqtan bayıtıp, jańa mánide qollanıw jaǵdayları kóplep ushırasadı. Usınıń sebebinen onıń shıǵarmaları tili xalıqtıń qarapayım sóylew tilinde jazılǵan ápiwayı hám túsinikli bolıp kelse, sonıń menen birge, usı «ápiwayılıqta» shayırdıń barlıq jańalıǵı, sıyqırlı sırı, qúdiretli kúshi jasırınıp turadı.
Shayırdıń shıǵarmaları tilin tereńirek úyrenip qaraǵanımızda bul «qarapayım ápiwayılıq» emes, al «quramalı ápiwayılıq» ekenligin kóremiz. Berdaqtıń barlıq ullılıǵı da usı ápiwayılıǵında.
Shayırdıń ádebiy miyrasların izertlegen ilimpazlar onıń shıǵarmalarınıń haqıyqıy mánisinde xalıqshıl shıǵarmalar bolıwınıń tiykarı tiline baylanıslı ekenligin moyınlaydı: «Berdaqtıń poetikalıq tili miynetkeshlerge túsinikli hám jaqın. Ol ápiwayı xalıq tilinde jazdı» /N.Dáwqaraev/, «Berdaqtıń shıǵarmaları kópshilik xalıq massalarına tolıq túsinikli, jaqın hám jeńil xalıq tili menen jazılǵan» /İ.Saǵitov/. «Berdaq shıǵarmalarınıń tili hámmege túsinikli. Onda ótken dáwirdegi kóplegen túrk tilles shayırlarında ushırasatuǵın arab-parsı tiliniń elementleri joqtıń qasında.Dóretiwshiliginiń usı qásiyeti menen ol ózinen burınǵı /Ájiniyaz/ hám ózinen sońǵı /Ayapbergen/ shayırlardan ajıralıp turadı. Berdaqtıń poetikalıq tiliniń óz dáwirindegi sóylew tiline jaqınlıǵı onıń dóretiwshiliginiń eń baslı ózgesheligi». /M.Nurmuxammedov/.
Shayır óziniń qosıqlarında dóretiwshiligine xalıqtıń arasınan shıqqan sózge sheshen, dilwar, kópti kórgen adamlardıń tásiri úlken bolǵanlıǵın, olardan úyrengenligin bildiredi:
Bir ǵarrı aytsa áńgime,
Ol sóz paydalı kimge,

Dep tıńlap otırıp hámme,

Násihatqa qulaq qoydım.
Ǵarrı kempirler qosılsa,
Bardım oǵan jaqınlasa,
Dushpanıma ettim tasa,
óz isime boldım quwnaq. «Aqmaq patsha»

Ol xalqımızdıń bay awızeki ádebiyatın tereń ózlestirip óziniń kópshilik shıǵarmaların folklorlıq dástúrler baǵdarında dóretken. XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları Kúnxoja, Ájiniyaz, ótesh dóretpelerindegidey Berdaq miyraslarında da awızeki ádebiyattıń dástúrleri birinshi orında turadı.⁵⁰

Berdaq folklorǵa tán epikalıq dástanlar /»Aqmaq patsha», «Aydos biy», «Ernazar biy», «Amangeldi»/ dóretiw menen birge tildiń kórkemlew qurallarınan paydalanıwda da, jazıw stilin de de awızeki xalıq dóretpelerinen sheber paydalanǵan. Sonday-aq qosıqlarında xalıq dóretpelerindegi batırlar, kaharmanlardı úlgi tutıp olardı maqtanısh etedi.
Shayır óz shıǵarmalarında xalıqqa túsiniksiz parsı ádebiy tiliniń tásirinde kelip kirgen arab-parsı sózlerin orınsız túrde jiyi qollanıwga qarsı boldı. Qaraqalpaq tiliniń tazalıǵı ushın gúresti. Shayırdıń «Meniń» qosıǵında:
ózim amıy, tilim túrkiy, Joqtı arab-parsı meniń,- dep jazıwı bunıń dálili. Solay bolsa da, Berdaq shayır XIX ásirde qaraqalpaqlar arasında tarqalǵan kórkem shıǵarma dóretiwdegi ádebiy tildiń awızeki túri menen arab-parsı sózleri de jiyi qollanılatuǵın Orta Aziyalıq turkiy ádebiy tiliniń eń qonımlı jaqların paydalana otırıp qosıq hám poemaların jazdı. Meshit hám medreselerde arab-parsı tilinde jazılǵan sabaqlıqlar menen birge /«Shar kitap»/ Orta Aziyalıq túrkiy tilinde jazılǵan shıǵarmalar oqıtılıp, bul ádebiy til shayırǵa úlken tásir jasaǵanı belgili. Orta Aziyalıq túrkiy tilinde jazılǵan shıǵıs klassikleriniń ádebiy dóretpelerin tereń ózlestiriw arqalı ol óz dáwiriniń ullı shayırı dárejesine erisedi. Ol «İzler edim» qosıǵında óziniń shayır bolıp qáliplesiwinde shıǵıs klassikleriniń ornı ayrıqsha ekenligin bildiredi. óziniń «Nawayıdan sawat ashqanlıǵın», «Fizuliydan dúrler shashıp», «Maqtımqulını qayta-qayta oqıǵanın» bildiredi. Shayırdıń ótken dáwirlerdegi Aristotel, Platon, Firdawsiy, Abdiraxman Jámiy, Bedil, Attardıń shıǵarmaları, dúnyanıń jaratılısı tuwralı olardıń filosofiyalıq kóz-qarası menen tanıs bolǵanın tómendegi qatarlar tastıyıqlaydı:
ótken Arastu, Aflatun,
Bedil, Attar, Bediyattı,
Tákirarlap atırdım tańdı,
Firdawsiyday dana barma,
Túsindirer «sharqıy molla»⁵¹
Berdaq Xiywa, Buxara, úrgenish sháhárlerine maǵrifat izlep barǵanlıǵın tómendegi qatarlarda bildiredi:
Kórdim Xorezm, Buxardı
Dańqı shıqqan kóp sháhárdi
Sheshiw ushın pikiri bántin,
Men maǵrifat izler edim.
Bul sháhárlerden ózine dos arttırıp úlken tásir alǵanlıǵın, olardan dóretiwshilik baǵdarında úlgiler alǵanlıǵın ańlatadı:
Kitap kórdim Musannipten,
Sóz eshittim Andalibten («Shejire»)⁵²
Berdaq dóretiwshiligi boyınsha XX ásirdiń 60 jılları júrgizilgen ilim-izertlew jumıslarında shayırdıń qaraqalpaq xalqınıń awızeki dóretpeleri menen xalıqtıń sóylew tilinen nár alǵanlıǵı tiykarǵı dıqqat orayında bolıp, onıń Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilinde jazılǵan kórkem shıǵarmalar menen jazba nusqalardan alǵan tásiri tolıq sáwleleniwin tappadı.
Berdaq shıǵıs klassikleri Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulı, Abdiraxman Jamiy, Bedil, Attar shıǵarmaları menen «tanıs bolǵan», «olardan tereń úyrengen» dep tastıyıqlay otırıp, Berdaqtıń Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilin ózlestiriwi hám bul tilde jazılǵan «Shejire», «Xorezm» poemalarınıń tillik ózgeshelikleri tuwralı pikir aytılmadı. Bul shıǵarma reaktsiyalıq baǵıttaǵı diniy tilde qaraqum iyshannıń májbúrlewi tiykarında jazılǵan dep orınsız tastıyıqlawǵa jol qoyıldı hám qaraqalpaq xalqına túsiniksiz arab-parsizmlerge tolı túrkiy tilinde shıǵarmalar jazbadı dep dálillemekshi boldı.
Sonda Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulı shıǵarmaların shayır qaysı tilde oqıp úyrendi, olardan úlgi aldı degen soraw tuwadı. Áne usı jerde, Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili hám onıń variantları máselesine toqtap ótiwge tuwra keldi.
Orta Aziya hám Volga boylarında X-XVI ásirlerde jazılǵan jazba esteliklerdiń tiline eski uyǵır mámleketinde payda bolıp, Qaraxanid mámleketi tusında óziniń rawajlanıwın tapqan uyǵır-qarluq ádebiy tiliniń tásiri kúshli bolǵanlıǵı ilimpazlar tárepinen anıqlanǵan. Bul tilde Yusup Xas Xajiptiń «Qutadǵu bilik», Axmed Yugnakiydiń «Hibatul-xaqayıq» shıǵarmaları jazılǵanlıǵı málim. Prof. A.K.Borovkov Orta Aziyada taralǵan qurannıń awdarmaları «Tefsir» jazba estelikleri tilin tereń izertlew tiykarında XI-XIV ásirlerde uyǵır-qarluq ádebiy dástúrleriniń bir qansha tásirine ushıraǵan oǵuz-túrkmen ádebiy dástúri bolǵanlıǵın, bul eki dástúr tillik ózgeshelikleri boyınsha bir -birinen ajıralıp parallel ómir súrgenin anıqlaydı.⁵³
Ásirese Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiliniń oǵuz-túrkmen ádebiy traditsiyası túrkmen qáwimleri tıǵız jaylasqan Arqa Xorezmde kúshli saqlanǵan, bul tilde sońǵılıǵında Xiywa medreselerinde oqıǵan Maqtımqulı da óz shıǵarmaların dóretkeni tariyxtan belgili.
Altın Orda mámleketinde qıpshaq - oǵuz ádebiy dóretiwshiligi tiykarǵı orındı iyelep, bul tilde Xorezmiydiń «Muhabbatnama» hám Rabǵuziydiń «Qıssa-sul-ánbiya» shıǵarmaları jazılǵan. Prof. Ámir Nadjip kórsetiwinshe, XV ásirde /Temuriylar dáwirinde/ Orta Aziyada eki ádebiy dástúr qarluq-uyǵır /Qaraxanid/ hám qıpshaq-oǵuz /Altın Orda/ ádebiy dástúri tiykarında, oǵan oǵuz-túrkmen ádebiy dástúriniń bir qansha tásiri nátiyjesinde shaǵatay tili payda boldı.⁵⁴
Shaǵatay tili Nawayı dáwirinde onıń dóretiwshilik úlgisinde óziniń shıńına kóterildi. Tariyxtan belgili, XIV ásirde Xorezm, Altın Orda mámleketiniń qarawında bolıp, keyin ala Temuriylar mámleketine boysındırılǵan edi. Sonlıqtan da Altın Orda dáwirinde jazılǵan «Muhabbatnama», «Xısraw hám Shiyrin», «Gúlistan bit-túrkiy», «Nahj-ul feradis», «Qıssas-ul-ánbiya» sıyaqlı Sırdáryanıń tómengi jaǵısında hám Xorezmde dóretilgen jazba esteliklerdiń tili Qaraxanid mámleketi tusında jazılǵan qarluq-uyǵır elementleri basım bolǵan jazba esteliklerden tili jaǵınan ózgeshe. Bul esteliklerdiń leksika menen grammatikasında qıpshaq hám oǵuz elementleri basım kópshilikti quraydı.
Berdaqtıń jazba túrinde tabılǵan «Shejire» hám «Xorezm» poemalarınıń fonetika-morfologiya hám leksikasın úyreniw shayırdıń bul shıǵarmaları Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiliniń qıpshaq-oǵuz ádebiy dóretiwshilik dástúrinde jazılǵanın kórsetedi.
Ayırım izertlewshiler Berdaq ómiriniń aqırǵı jılları Qaraqum iyshan hám onıń mollaları izine túsip qoymaǵanlıqtan pirge qol berip suwpı bolǵan óziniń dáslepki kóz qaraslarınan bas tartıwǵa májbúr bolǵan dep tastıyıqlaydı. Sonlıqtan da xalıqtıń tilinen alıs, din iyeleriniń tili esaplanǵan arab-parsı elementleri basım túrkiy tilinde qosıq hám poemaların jazıwǵa májbur bolǵan degen sıyaqlı bir tárepleme pikirler aytılıp keldi. Bul pikirlerdiń tiykarsızlıǵın dálillewde E.R.Tenishevtiń «..qırǵızlarda revolyutsiyadan burın ádebiy til bolmadı, ádebiy til dep júrgeni «mollalardıń tili» edi degen pikirdi esitiwge tuwra keledi. Bul pikirdi menińshe, tek unamlı mánide túsindiriw kerek dep oylayman, sebebi eski waqıtları mollalar tek diniy isenimniń xızmetkerleri bolıp qoymastan, al mádeniyat hám aǵartıw xızmetkerleri de boldı, balalarǵa bilim berdi. Olar klassikalıq Shıǵıstıń bir neshe tillerin biletuǵın sawatlı adamlar boldı hám ádebiy tildiń payda bolıwına hám rawajlanıwına tásir jasadı”⁵⁵ -degen pikiri jetkilikli. Berdaq oqıǵan awıllıq meshit hám Qaraqum iyshan medresesinde Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tilinde jazılǵan kórkem dóretpeler diniy-aǵartıwshılıq miynetler menen qatar oqıtılǵan. Sonlıqtan da shayır óziniń «İzler edim» qosıǵında shıǵıs klassikleriniń ózine jasaǵan tásirin joqarı bahalaydı. Akademik V.V.Vinogradov ádebiy til aǵartıwshılıq, tálim-tárbiya isindegi tiykarǵı qural ekenligin kórsetip, ádebiy tildiń tariyxın izertlewdi aǵartıwshılıq, tálim-tárbiya orınlarınıń payda bolıwı tariyxı menen baylanıslı izertlewdiń zárúrliligin kórsetedi.⁵⁶
XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında ulıwma xalıqlıq qaraqalpaq tiliniń tiykarında qaraqalpaq jazba ádebiy tili qáliplese basladı. Bul protsesste qaraqalpaq xalqınıń danıshpan shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı oraylıq tulǵa boldı. Ol ózine shekemgi ádebiy tildiń awızeki túrinde dóretilgen kóp sanlı kórkem ádebiyat úlgileri menen Orta Aziyalıq turkiy ti­linde jazılǵan shıǵıs klassikleri shıǵarmaların tereń ózlestirdi. Onıń qaraqalpaq ádebiy tili tariyxındaǵı xızmeti ádebiy tildi xalıqqa jaqınlastırdı, qaraqalpaqlarda burınnan qáliplesken ádebiy tildiń awızeki túri menen Orta Aziyalıq túrkiy tildiń jetiskenliklerin ózlestirip ulıwma xalıqlıq qaraqalpaq tilinde óziniń kórkemligi joqarı, mazmunı bay shıǵarmaların dóretti. Xalıqtıń sóylew tilin sheberlik penen qayta isledi, mánilik jaqtan bayıttı hám xalıq tilinen qalay paydalanıw zárúrligin kórsetti. Tilimizdiń kórkemlik dárejesin arttırıp onıń rawajlanıw baǵdarların belgilep berdi. Shayırdıń zamanlası ótesh Alshınbay ulınıń «ótti dúnyadan» qosıǵındaǵı «Berdaq edi shayırlardıń danası»degen qosıq qatarı onıń qaraqalpaq xalqı mádeniyatı, jazba ádebiyatı menen birge ádebiy tili tariyxındaǵı ayrıqsha ornın, anıq hám dál sáwlelendiretuǵının kóremiz.