I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Dawıslılarda ushırasatuǵın fonetikalıq sáykeslik

Berdaq shıǵarmalarında házirgi qaraqalpaq tiline salıstırǵanda dawıslı sesler tarawında bir qansha fonetikalıq sáykesliklerdi kóriw múmkin. Olar ashıq hám kısıq dawıslılar, til aldı hám til artı, erinlik hám eziwlik, til aldı, til ortası, ashıq hám qısıq dawıslı sesler sáykeslikleri túrinde ushıraydı:

A/ Ashıq hám qısıq dawıslı sesler sáykesligi: a-u: Aylanurlar neche zaman, Aqsham túnáb yatmaǵuncha, Wáliy aldın tutmaǵuncha, a-ı: Násib awlardın ushlarman, Aradın altı ay kechdi, Atdın tushub baylan ekán, e-i: Baybichedin Mayqı tuwdı, Atası joq kúndin boldı, Xan háziretdin jawab alıb, o-u: Jiyen shunnan bolǵan ekán, Sebebi shul bolǵan ekán, Shunda awqat qılǵan ekán, e-ú: Eltúzár xan, Qutlımırad inaq.
B/ Til aldı hám til artı dawıslı sesler sáykesligi: e-a: úygá kirib salamlashdı, Sádirbek yúzbashı, Sáksanbay.
V/ Erinlik hám eziwlik dawıslı sesler sáykesligi: ı-u: Otuz úch mıń sahabası, Áda qıldı azuqunı, Otuz toquz atnı soydı; i-ú: Yoqdur sózúmniń qatası, Chaq aldınan yúgirúb ótdi, Kórúńlár xalıqnıń shejiresin, u-ı: Baymıradbiy yáne Boranbay, Eltúzár xan, Qutlımırad inaq, ú-i: Xan kiyáwi bolǵan ekán, o-a: Anıń patshası Altun xan, Andın soń aytmaǵan ekán, ı-u : Otuz uǵulnıń ózgási, Altun qaflaǵan tuǵırdı, Alǵur shuńqarnıń pánjesi, Saldı tuyǵun, lashın, suńqar.
G/ Til aldı, til ortası dawıslı sesler sáykesligi: e-á: Haq diydarın kórgán eken, Júmlá arabnıń qábiylesi, Xıtay tonın qıldı jórgák.


B) Dawıssız sesler únlesligi

Túrkiy tillerindegi singarmonizm nızamı dawıslı sesler menen birge dawıssız seslerdiń de únlesip keliwin támiyinleydi. Bul tuwralı akademik A.N.Kononov óziniń «Házirgi túrk ádebiy tiliniń grammatikası» miynetinde: «singarmonizm dawıslı hám dawıssız seslerge tásir etiwi jaǵınan a) dawıslılardıń únlesiw nızamı, b) dawıssızlardıń únlesiw nızamı túrinde kórinedi»-dep jazǵan edi.¹¹⁷ Akademik A.Dáwletov túrkiy tillerinde sońǵı dáwirde payda bolǵan ilimiy jańalıqlarǵa tiykarlana otırıp, «Qaraqalpaq tilinde singarmonizm» miynetinde házirgi qaraqalpaq tili materialların tereń úyreniw arqalı singarmonizm qaraqalpaq tiliniń fonetika tarawındaǵı tiykarǵı nızam ekenligin ol óziniń ishine dawıslı sesler menen birge dawıssız seslerdi de qamtıytuǵınlıǵın anıqladı¹¹⁸.

Shayırdıń shıǵarmalarında dawıssız sesler buwın menen buwınnıń, túbir menen qosımtanıń shegarasında únlesip kelgen. Túbir sózdiń aqırı únsiz dawıssız seske tamamlansa, oǵan únsiz dawıssızlardan baslanǵan, únli yamasa sonor dawıssızǵa tamamlansa, oǵan únli hám sonor dawıssızlardan baslanǵan jalǵawlar jalǵanǵanın kóremiz. Shayırdıń shıǵarmaları ti­linde dawıssızlar únlesligi tómendegi jaǵdaylarda ushırasadı.:
A/ Túbir sózdiń aqırı únsiz dawıssız seske pitken jaǵdayda únsiz dawıssız sesten baslanǵan qosımtalar jalǵanǵan: tórtte, otsız, qaraqalpaqqa, háziretke, qınaptan h.t.b.
B/ Túbir sózdiń aqırı únli dawıssız seske tamamlansa, oǵan únli dawıssız sesten baslanǵan qosımtalar qosılǵan: qızdı, sizden, buzdım, ózge, kózden h.t.b.
V/ Túbir sózdiń aqırı sonor dawıssızǵa tamamlansa oǵan sonor dawıssızdan baslanǵan qosımta qosılǵan: shapannan, qalmadı, kórme, zorlıq h.t.b.
G/ Túbir sózdiń aqırı sonor dawıssızǵa tamamlansa oǵan únli dawıssızdan baslanǵan qosımta qosılıw jaǵdayları ushırasadı: hasıldı, qıldı, gereńdi, tereńdi, shaqırdı h.t.b.
D/ Túbir sózdiń aqırı dawıslı seske tamamlansa oǵan so­nor yamasa únli dawıssızdan baslanǵan qosımta qosıladı: almaǵa, sáhrada, allaǵa, wádede, araǵa, qalaǵa h.t.b.
Keyingi buwınlarda «w» sonorınıń aldında erinlik dawıslılardıń únlesip keliw qubılısı ushırasadı: Bahadıruw-begúw Ahmed, Súyún biyúw, biyúw Allash, úrgánijúw, Xiywa, Shabat.
Shayırdıń shıǵarmaları tilindegi «p», «q», «k» únsiz dawıssız seslerine tamamlanǵan túbir sózlerge tartımnıń úshinshi betiniń jalǵawı jalǵanǵanda kombinatorlıq ózgeriske ushırap «b», «g», «ǵ» únli dawıssız seslerine aynaladı. Bul qubılısta dawıslı seslerdiń únlesiw nızamınıń tiykarında júzege keledi: jaslıǵında, kókiregimde, qulaǵıńda, bas ayaǵı, qınabı, bileginiń.
Shayırdıń shıǵarmalarında keyingi sestiń aldıńǵı seske tásir etiw jaǵdayları da ushırasadı. Bul qubılısqa ayqın mısal retinde «men», «sen» betlew almasıqlarına barıs sepliginiń jalǵanıwın kórsetiwge boladı: Mańa tákállúm til berdi, /mańa-menga/, Mendin sańa sebep boldı, /sańa-senga/. Bul fonetikalıq jaǵdaydı túrkiy tillerinde sózdiń aqırǵı buwınına pát túsetuǵın bolǵanlıqtan, pátli buwınnıń ózinen aldıńǵı buwınǵa, tásir etiwi sıpatında bahalaw múmkin.