I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

III BAP. BERDAQ SHÍǴARMALARÍ TILINIŃ MORFOLOGIYALÍQ QURÍLÍSÍ

Berdaq shıǵarmalarında jumsalǵan sózlerdiń morfemalıq qurılısı, ondaǵı sóz shaqapları, sózlerdiń jasalıw usılların izertlegende biz túrkiy tillerinde qáliplesken dástúriy bayanlaw hám salıstırıw tájiriybelerin basshılıkqa aldıq.

Shayırdıń dóretpeleri tilinde semantika-grammatikalıq qásiyetleri menen bir-birinen ajıralatuǵın tómendegi sóz shaqapları ushırasadı: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ráwish, kómekshi sózler, modal, tańlaq, eliklewish sózler.
Bul sóz shaqapları atqaratuǵın semantika-funktsionallıq mánileri boyınsha eki toparǵa: jeke mánili sózler hám kómekshi sózlerge bólinedi. Jeke mánili sózlerge atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil hám ráwishler, al kómekshi sózlerge tirkewish dáneker, janapaylar kiredi. Jeke mánili sózler gáp aǵzaları xızmetin atqarıp, zattıń atın, sapasın, qásiyetin, sanın, onıń háreketin, jaǵdayın ańlatıp keledi. Kómekshi sózler gáp aǵzaları xızmetinde jumsalmaydı, tek mánili sózler menen dizbeklesip kelip hár qıylı grammatikalıq máni beriw ushın jumsaladı.¹²⁷


ATLÍQ
Berdaq shıǵarmaları tilindegi atlıq sózler san, tartım, seplik, betlik kategoriyalarına iye. Bul grammatikalıq kategoriyalardıń hár biriniń tiyisli affiksleri bolıp, olardıń túbir atlıqlarǵa jalǵawında belgili bir nızamlılıq kórinedi. Túbir yamasa tiykar atlıqtan keyin kóplik, tartım, seplik affiksleri jalǵanadı. Kóplik, tartım, seplik affiksleri atlıq sóz shaqabına tán grammatikalıq kategoriyalar bolıp, basqa sóz shaqaplarındaǵı sózlerge jalǵanǵanda atlıqlasadı /substantivlesedi/ hám gáptiń qurılısında atlıq xızmetinde jumsaladı.¹²⁸


San kategoriyası

Berdaq shıǵarmaları tilinde házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı birlik sandı ańlatıwshı arnawlı morfologiyalıq kórsetkishi joq, birlik máni sózdiń negizgi túbirinen ańlatıladı. Ayırım atlıq sózler birlik sanda turıp, kóplik mánini ańlatıp keledi.¹²⁹ Al kóplik san óziniń arnawlı grammatikalıq formalarına iye. Shayırdıń dóretpelerinde kóplik máni tiykarınan atlıq hám substantivlesken basqa da sózlerge -lar//-ler affiksiniń jalǵanıwı arqalı bildiriledi. Kóplik mánini ańlatıwshı bul eki variantlı affiks sózdiń aqırǵı buwınındaǵı dawıslı sestiń juwan, jińishkeligine qaray jalǵanadı:¹³⁰ kimlerdiń, bizlerge, ketkenlerińe, mallarımız , jaylar, hayallarǵa h.t.b.

Shayırdıń shıǵarmalarında -lar//-ler affiksi jumsalıp kóplik sandı ańlatıp keledi:
Qayırıladı ushqan quslar /38/,
Dushpanlar ot bolıp janǵay /45/,
Kúnler óter árman menen /49/.
Shayırdıń qol jazba túrinde saqlanǵan «Shejire» hám «Xorezm» poemalarında bul affikstiń -lar//-ler sıńarı menen birge -lár forması da jumsalǵanın kóremiz:
Chóllárde gezer jeyranı /143/.
Eranlar, piyrlár mádedkár /147/.
Akad. H.Hamidov XVIII-XIX ásirlerdegi yuridikalıq hújjetlerdiń tilinde -lar//- ler affiksi jiyi jumsalǵanın, -lár affiksi olarǵa salıstırǵanda ónimsiz jumsalǵanın kórsetip ótedi.¹³¹
Prof. D.S.Nasırov qaraqalpaq tiliniń arqa dialektinde bul affikstiń -lar// -ler, -nar// -ner sıńarları, al qubla dialektinde affikstiń -lar// -ler//-lár sıńarları ónimli jumsalatuǵının kórsetedi.¹³² A. Bekbergenov bul affikstiń -lár variantı Ájiniyaz shıǵarmaları tilinde de ónimli qollanılǵanın anıqlaydı¹³³. Ayırım jaǵdaylarda -lar//-ler affiksi kóplikten basqa ayrıqsha belgili bir túsinikti bil-diretuǵın atlıqlarǵa yamasa substantivlesken sózlerge jalǵanǵanda sol túsinikke bolǵan subektivlik qatnastı da bildiredi: Mıń san bále jep miylerin/50/, Shiyrinnen tatlı tilleriń /91/, Shámsi kamardur yúzleri /Shejire/ 146/, Jan alur jaduw kózlári /Shejire 146/, Ketkenlerińe qıynalma /43/,
Shayırdıń dóretpeleri tilinde ayırım sanaq sanlardan keyin kelgen atlıq sózlerge kóplik formalarınıń jalǵanıw faktleri de ushırasadı, al házirgi qaraqalpaq tilinde bul túrinde qollanılmaydı: Jetpis úshtedur jaslarım /151/.
Ayırım konkret mánili atlıqlarǵa jalǵanǵanda ulıwma sol gáptiń mánisin kúsheytiw ushın xızmet atqaradı: Bul awılda ógizlerden bir ózi /35/, Azabınan júreklerim jarıldı /62/, Qalay bolar hallarımız /45/.
-Lar//-ler affiksi ekinshi hám úshinshi bet birlik hám kóplik san formasındaǵı feyil sózlerge jalǵanıp bayanlawısh xızmetinde jumsaladı: Azaptan aqtılar kózimnen jasım /35/, Jarmańızlar endi solǵın júrekti/62/, Jolda dushpan ordı qazıp jatarlar /53/.
Bul affiks ayırım atlıq sózlerge jalǵanǵanda jámlestiriwshi-kóplik máni ańlatıp keledi:¹³⁴ Ne yárlárniń suwın ichdi /150/, Kúnler kóriw qıyın boldı zamanda/53/.
Kóplik mánini ańlatıwshı -lar//-ler affiksiniń túrkiy tillerinde 32 fonetikalıq sıńarı ushırasadı.¹³⁵ Bul affikstiń túrkiy jazba esteliklerinde de jumsalǵanın kóremiz: begler /Ton,36/, ógler /Ktb,49/ ekeler /ktb,49/, erenler /MK,1,116/, ógútlár /MK1.116/.
Berdaq shayırdıń dóretpelerinde kóplik mánini anlatıwda siyrek jumsalatuǵın -at//-t, -an//-en, -lıq//-lik, -laq//-lek, -z affiksleri az sanda ushırasadı, olar qálegen atlıq sózlerge jalǵanbaydı. Akademik V.V.Radlov kóplik mánini ańlatıwda -t//-at affiksi eski forma ekenligin kórsetedi: tarqat-kóplik, tarxan -birlik, apat-kóplik, apa tarxan-birlik.
Berdaq dóretpelerinde de kóplik mánini anlatıwda -at//-t affiksleriniń jumsalǵanın kóremiz: Elatıń siltese ǵayrı elge ketseń /75/, Tabanı tiymey kólatqa /1,258/.
Qashǵariydiń «DLT» miynetinde «tegit-shahzadalar, tegin-shahzada» sózleri jumsalǵan. Qashǵariydiń ózi «tegit» sózi «tegin» sóziniń kóplik forması dep kórsetedi. Akademik A.N.Kononov VII-IX ásirlerdegi túrkiy runalıq esteliklerinde ayırım atlıq sózlerdiń quramında ushırasatuǵın -t//-at formantı joqarı lawazımdı bildirgen degen pikirdi bildiredi: oglut-oǵlan.¹³⁶ N.Poppe «jigit» sóziniń quramında ushırasatuǵın «t» forması kóplik máni ańlatatuǵını tuwralı ayta kelip, bul sóz «jiyen» sózinen kelip shıqqan bolıwı kerek dep boljaydı¹³⁷. H.Hamidov Orxon-Enisey esteliklerinde «t» hám «z» affiksleri kóplik mánini ańlatıw ushın jumsalǵanın kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde adamnıń, haywanlardıń qos músheleriniń atamalarına tiyisli sózlerdiń quramında bul qubılıs saqlanıp qalǵanın anıqlaydı: kóz, múyiz, awız.¹³⁸ B.Serebrennikov hám N.Gadjievalar da usı pikirdi bildiredi: ikiz, tiz, góz, omuz, megez.¹³⁹
Berdaq shıǵarmaları tilinde kóplik mánini ańlatıwshı -an//-án//-en affiksleri tiykarınan «yar» hám «er» sózlerine jalǵanadı, sonlıqtan bul sózlerdiń keynine -lar//-ler af­fiksleri jalǵana beredi: Yarıw-yaran hámdam ǵulpat /151/, Eránlár, piyrlár, mádedkár /Sh,147/, Doslar xızmet eter yaranı ushın /79/, Eránlárdin bolǵan náfás/Sh,158/.
Quramında kóplik mánini ańlatıwshı -an formantı bar «uǵlan» sózi Ájiniyaz dóretpelerinde jiyi qollanılǵanın kóremiz: Atadan ayırıldı ǵulpaqlı uǵlan /«Bozataw» poeması/, ózini bilgán qız-uǵlan /«Yoqtı» qosıǵı/. «Uǵlan» sózi Berdaq shıǵarmalarında tek bir jerde jumsalǵan: Uǵlan bashshe, jigit-qartı, qaraqalpaq, ózbek xalqı /1,134/.
Túrkiy tillerin izertlewshi ilimpazlar «eren», «yaran», «uǵlan» sóziniń quramındaǵı -an//-en kórsetkishi jámlestiriwshilik kóplik máni ańlatıp keletuǵının tastıyıqlaydı.¹⁴⁰ Kóplik máni -lıq//-lik, -laq//-lek affiksleri arqalı da bildiredi:¹⁴¹ Qayǵılıqtan etip afǵan /68/, Geyde ashlıqtan shuwlasıp /186/, Kún sanap gázzaplıq hikmeti artar /81/. Teńiz ashshı suw sorlaq duz /56/.
Berdaq shıǵarmalarında kóplik mánini bildiretuǵın arab-parsı tilinen kirgen sózlerde ushırasadı. Bunday sózler arab-parsı tillerinde kóplik mánini ańlatqanı menen túrkiy tillerine ózlestirilgeninde máni ózgesheligine ushırap kóplik mánini emes, al birlik mánide jumsalıw jaǵdayları ushırasadı. Sonlıqtan da bunday ózlestirilgen sózlerdiń sońında -lar//-ler affiksi jalǵanıwı arqalı kóplik máni bildiredi: hal/birlik/-awhal/kóplik/, haq/ birlik /-huqıq /kóplik/, alım /birlik/-ulama /kóplik/, paqır/birlik/ -puqara /kóplik/, wálad/birlik/-áwlad/kóplik/, mal/birlik/-ámwal/kóplik/, ájep /birlik/ -ájayıp /kóplik/, halika /birlik/ -xalayıq /kóplik/. Mısallar: Puqaraǵa jaz keler me?/56/, Paqırǵa payda qılmasa /86/, Razı bolıń xalıqlarım/150/. Men alımlıq izler edim/117/, Ańla, bul sózdi xalayıq/149/, Berdimurat xaqtıń qulı /Sh,172/.
Arab tilinde juplıqtı ańlatatuǵın forma «Shejire» poemasında bir mısalda qollanǵan: Rásúwlillah buraq múnúb, Qaba qáwseyn barǵan ekán /Sh,140/. Bul mısaldaǵı «qáwsáyn» sózi «eki oq jetirim jer» degendi ańlatıp, «ayn, áyn» kópliktiń forması.¹⁴² Bul forma sonday-aq, qaraqalpaq tilindegi «İskender Zulxarnayn» sózinde ushırasıp «eki shaqlı İskender» degendi ańlatıp keledi.
Berdaq shayırdıń dóretpeleri tilinde san kategoriyasınıń qollanılıwında -lar//-ler//-lár affiksi menen birge túrkiy tileriniń rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde kóplik máni ańlatǵan -t//-at, -an//-en, -z, -lıq//-lik, -laq//-lek affiksleri de ushırasadı.