I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Dawıssızlarda ushırasatuǵın fonetikalıq sáykeslik

Berdaq shıǵarmaları tilinde dawıssız seslerdiń qollanıw jaǵdayları tiykarınan alǵanda házirgi qaraqalpaq tiline sáykes keledi. Biraq sonıń menen birlikte shayır shıǵarmaları tiliniń seslik qurılısın tereńirek úyrenip qaraǵanımızda onıń tilinde spontanlıq ózgerisler, pozitsiya-kombinatorlıq ayrıqshalıǵı jáne basqa da fonetikalıq qubılıslardı kóriw múmkin. Dawıssız sesler tarawındaǵı ushırasatuǵın seslik sáykesliklerdiń tiykarǵıları tómendegilerden ibarat:

B-m. Qos erinlik jabısıńqı «b» dawıssız sesi menen qos erinlik sonor «m»dawıssız sesi sáykesligi: túzmák-dúzbek, mundın-bunnan, munda-bunda;
P-b. Qos erinlik jabısıńqı, únsiz «p» dawıssızı menen qos erinlik, jabısıńqı, únli «b» dawıssız sesi sáykesligi: múnib-minip, aytıshıb-aytısıp, súyráb-súyrep, aytıb-aytıp, talab-talap, násib-nesip, deb-dep, alıb-alıp, asırab-asırap, yúgirib-juwırıp h.t.b.
M-b. Qos erinlik, sonor «m» sesi menen qos erinlik, únli «b» sesi sáykesligi: burchına-múyeshine, burnı-murnı, boynı-moynı h.t.b;
P-m. Qos erinlik, jabısıńqı, únsiz «p» dawıssızı menen qos erinlik, sonor «m» sesi sáykesligi: atma-atpa, kúlmásmán-kúlmespen, aqmasa-aqpasa, bilmásmán-bilmespen, tabmaǵan-tappaǵan, dushman-dushpan, altmıs-alpıs, aytmaǵunsha-aytpaǵansha, ótmedi-ótpedi, tutmadı-tutpadı, etmádi-etpedi, qonıratman-qońıratpan, folatman-folatpan, hasılzatman-hasılzatpan h.t.b.
P-f. Qos erinlik, jabısıńqı, únsiz «p» dawıssız sesi menen únsiz, juwısıńqı «f» dawıssız sesi sáykesligi: qulfaq-qulpaǵ, qalfaq, zayıf, fárzánd-perzent, qaflaǵan-qaplaǵan, faylashdı-paylastı, fáriy-peri, faniy-pániy, háftá-hápte, fanam-panam, tafshurdım-tapsırdım, fuhara-puxara, fatıha-pátiya, farq-parıq, suwfı-suwpı, tulfar-tulpar, táriyfi-táriypi, náfás-nápes, safar -sapar h.t.b.
S-sh. Únsiz, juwısıńqı dawıssız «s» foneması menen únsiz, juwısıńqı «sh» dawıssız sesi sáykesligi: aytıshıb-aytısıp, eshitip-esitip, besh-bes, shunnan-sonnan, ish-is, gumush-gúmis, yaqshı-jaqsı, shul-sol, teshib-tesip, dush-dus, sózláshdi-sóylesti, tıshı-tisi, tashtı-tastı, besh-bes, bashqa-basqa, qısh-qıs, ushlarman-uslarman, bashchı-basshı, qoshulǵan-qosılǵan, pishádi-pisedi, ash-as, qushbegi-qusbegi, shuńqar-suńqar, kishán-kisen h.t.b.
G-k. Únli, jabısıńqı, til artı «g» dawıssızı menen únsiz, jabısıńqı, til artı «k» dawıssız sesi sáykesligi: kenekes-keneges, kumush-gúmis, kezládi-gózledi, tirikińdi-tirigińdi, tilákini-tilegin, Xankeldi-Xangeldi, Esenkeldi-Esengeldi, Kurjistan-Gúrjistan h.t.b.
Sh-ch. Únsiz, jabısıńqı «sh» sesi menen únsiz, affrikat «ch» dawıssız sáykesligi: úch-úsh, bárche-bárshe, kóchúb-kóship, baybiche-báybishe, chól-shól, Aqcholfan-Aqsholpan, nachar-nashar, chıraq-shıraq, ach-ash, chechán-sheshen, qılıch-qılısh, qaraqchı-qaraqshı, chımıldıq-shımıldıq, h.t.b.
Q-ǵ. Únsiz jabısıńqı «ǵ» sesi menen únli, juwısıńqı «g» sesi sáykesligi: sanduqǵa-sandıqqa, aqǵan-aqqan, haqǵa-xaqqa, yurtǵa-jurtǵa, tanıshǵan-tanısqan, sawashǵa-sawashqa, Chıńǵısǵa-Chıńǵısqa, ayralıqǵa-ayralıqqa h.t.b.
Ǵ-q. Únli, juwısıńqı «g» foneması menen únsiz, jabısıńqı «ǵ» sesi sáykesligi: yashlıǵında-jaslıǵında, qulfaq-qulfaq, qarǵısh-ǵarǵıs, qarrı-ǵarrı, taǵdiyr-táǵdir, qarrı ókúz-qarrı ógiz, jarqanat-jarǵanat, qárejet-ǵárejet h.t.b.
J-y. Únli, juwısıńqı, til aldı «j» dawıssız sesi menen sonor, juwısıńqı, til ortası «y» dawıssız sesi sáykesligi: yúzi-júzi, yekke-jekke, yash-jas, yoq-joq, yol-jol, yılqı-jılqı, yurt-jurt, yaqshı-jaqsı, yıl-jıl, yúkli-júkli, yaz-jaz, yetim-jetim, kóz yash-kóz jas, yigit-jigit, yigirma-jigirma, yashıl-jasıl, yúz bashı-júz bası, yaf-jap.
Berdaq shıǵarmaları tilindegi j-y sáykesligi E.D.Polivanovtıń durıs bahalaǵanınday «qaraqalpaq tiliniń fonetikalıq ózgeshelikleri ushın tán jaǵday»¹²¹. Eski túrkiy jazba esteliklerinde de «j» fonemasınıń xızmetin «y» fone­ması atqarǵanlıǵı belgili. Házirgi túrkiy tilleriniń kópshiliginde «j» fonemasına salıstırǵanda «y» fonemasınıń ónimli jumsalatuǵının kóriwge boladı. Sonlıqtan da Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın j-y sáykesliginiń tiykarın «govorlıq» /sóylemlik/ ózgeshelikten yamasa «arab transkriptsiyasınan» izlemewimiz kerek, al prof. S.E.Malovtıń bul qubılıstı «qaraqalpaq tiline anaw yaki mınaw tillerdiń tásir jasawınan emes, al áyyemnen bar, karaqalpaq tiliniń tábiyatına tán konglomeratlıq qubılıs» sıpatında bahalawı shınlıqqa anaǵurlım jaqın keledi.¹²²
W-ǵ. Sonor, juwısıńqı «w» sesi menen únli, juwısıńqı «ǵ» sesi sáykesligi: tuǵup-tuwıp, tuǵrı-tuwrı, aǵzın-awzın, yaǵdı-jawdı, buǵdı-buwdı, tuǵdı-tuwdı, baǵrın-bawrın, daǵ-taw, qoldaǵlı-koldawlı, yúk aǵır-júk awır h.t.b.
Y-ǵ. Sonor, juwısıńqı «y» sesi menen únli, juwısıńqı «ǵ» sesi sáykesligi: baǵladı-bayladı, sıǵır-sıyır, shundaǵ-sonday h.t.b.
Y-h. Sonor, juwısıńqı, til ortası «y» sesi menen únsiz, juwısıńqı, kómekey /faringal/ dawıssız «h» sesi sáykesligi: mehman-miyman, dárgahı-dárgayı, shehid-sheyit, dehqanchılıq-diyxanshılıq h.t.b.
D-n. Únli, jabısıńqı «d» sesi menen sonor, jabısıńqı «n» sesi sáykesligi seplik jalǵawlarında ushırasadı: payǵambarnıń - payǵambardıń, Tomawılnıń - Tomawıldıń, kelinlerniń - kelinlerdiń mısallarında atlıqtıń iyelik sepligi jalǵawlarında, tawlarnı-tawlardı, qıznı-qızdı, jaynı-jaydı, chaynı-shaydı, aynı-aydı, kúnni-kúndi, sırnı-sırdı, Altun xannı-Altın xandı, sandıqnı-sandıqtı, tawnı-tawdı, atawnı-atawdı, otawnı-otawdı, xannı-xandı h.t.b. Mısallarda tabıs sepligi jalǵawlarında qollanılǵanın kóriwge boladı.
N-d. Sonor, jabısıńqı «n» sesi menen únli, jabısıńqı «d» sesi saykesligi atlıqtıń shıǵıs sepligi affikslerinde ushırasadı: aldıdan-aldınan, kúndin-kúnnen, altundın-altınnan, andın-onnan, mendin-mennen, táńdin-tánnen, sendin-sennen, kimdin-kimnen, kúndin-kúnnen, Jayılǵandın-Jayılǵannan h.t.b.
T-d. Únsiz, jabısıńqı, til aldı «t» sesi menen únli, jabısıńqı, til aldı «d» sesi sáykesligi sózdiń barlıq pozitsiyalarında ushırasadı: daǵ-taw, zıyad-ziyat, basdı-bastı, asdı-astı, Baymırad-Baymurat, shehid-sheyit, Qutlımırad-Qutlımurat, etdi-etti, ótdi-ótti, zayıfdın-zayıptan, padsha-patsha, fárzánd-perzent, maqsuwd-maqset, márd-márt, bálánd-bálent, shadır-shatır h.t.b. Mısallardan kórip otırǵanımızday «d-t» sáykesligi atlıq, atlıqtıń shıǵıs sepligi, kelbetlik sózlerde hám feyildiń ótken máhál formalarında ushırasadı.
D-t. Únli jabısıńqı «d» sesiniń ornına shayırdıń dóretpelerinde únsiz, jabısıńqı «t» sesiniń qollanıw jaǵdayları ushırasıp, bul joqarıdaǵı qubılısqa keri sáykeslilikti payda etedi: túzmák-dúzbek, túzátdi-dúzetti, h.t.b.
T-n. Únsiz, jabısıńqı, til aldı «t» sesi menen sonor, jabısıńqı «n» sesi sáykesligi atlıqtıń iyelik hám tabıs sepligi jalǵawlarında ushırasadı: arabnıń-arabtıń, xalıqnıń-xalıqtıń, qazaqnıń-qazaqtıń, Málikniń-Máliktiń, qalfaqnıń-qalpaqtıń, qońıratnıń-qońırattıń, mańǵıtnıń-mańǵıttıń, ayralıqnı-ayralıqtı, atnı-attı h.t.b.
W-f. Sonor, juwısıńqı «w» sesi menen únsiz, juwısıńqı, erinlik-tislik dawıssız «f» sesi sáykesligi ushırasadı: tafıb alıńlar-tawıp alıńlar.
W-b. Sonor, juwısıńqı «w» sesi menen únli, qos erinlik «b» sesi sáykesligi ózlestirilgen sózlerdiń qurılısında ushırasadı: zárwaraq-zerbaraq .
W-g. Sonor, juwısıńqı «w» sesi menen únli, jabısıńqı «g» sesi sáykesligi ushırasadı: yúgirib-juwırıp h.t.b.
N-w. Sonor, jabısıńqı «n» sesi menen sonor, jabısıńqı «w» sesi sáykesligi ushırasadı: buzǵuwshı-buzǵınshı, wásiyat-násiyat.
Y-z. Sonor, juwısıńqı «y» sesi menen únli, juwısıńqı «z» sesi sáykesligi ushırasadı: sózládi-sóyledi. Bul fonetikalıq qubılıs akad.H.Hamidovtıń kórsetiwinshe, «túrkiy tilleriniń dawıssız sesler sistemasındaǵı geypara seslerdiń payda bolıw, qáliplesiw tariyxı menen baylanıslı.¹²³ Akad. A.M.Sherbak bul dawıssız fonemalardıń payda bolıwı hám olardıń evolyutsiyası haqqında ayta kelip, túrkiy tillerinde dáslep «z» fonemasınıń payda bolǵanın, onıń ósip rawajlanıw barısında soń «y» foneması payda boldı dep jazadı.¹²⁴ Bul pikirdiń durıslıǵın orta túrk dáwirinde «azaq» házirgi qaraqalpaq tilindegi «ayaq» sózleri tastıyıqlaydı.
G-y. Únli, jabısıńqı «g» sesi menen sonor, juwısıńqı «y» sesi sáykesligi ushırasadı: diyán-degen.
S-ch. Únsiz, juwısıńqı, til aldı «s» sesiniń ornına únsiz, affrikat «ch» foneması qollanıw jaǵdayları ushırasa­dı: aqlı shachdı-aqlı sastı, achadı-asadı.
Sh-j. Únsiz, juwısıńqı «sh» sesiniń ornına únli, juwısıńqı «j» sesiniń qollanıw jaǵdayları ushırasadı: Urgenj-Urgensh.
B-f. Únli, qos erinlik, jabısıńqı «b» sesi menen únsiz, erinlik-tislik, juwısıńqı «f» sesi sáykesligi ushırasadı: zayıfı-zayıbı.
V-b. Orıs tilinen ózlestirilgen sózlerde únli, juwısıńqı «v» sesiniń ornına únli, jabısıńqı «b» sesi qollanıw jaǵdayları ushırasadı: bolıs-volost.
L-r. Sonor, juwısıńqı «l» sesi menen sonor, dirildewik til aldı «r» sesi sáykesligi ushırasadı: zárár -zálel.
Ǵ-n. Únli_; juwısıńqı «ǵ» sesiniń ornına shayırdıń shıǵarmalarında sonor, jabısıńqı «n» dawıssızı ushırasadı: yanına -jaǵına.
N-l. Sonor, jabısıńqı «n» dawıssızı menen sonor, juwısıńqı «l» dawıssız sesiniń sáykesligi tirkewish sózlerdiń qurılısında ushırasadı: bilán-benen, birlán- benen.
Ń-z. Sonor, jabısıńqı «ń» sesi menen únli, juwısıńqı «z» sesi sáykesligi ushırasadı: óńge-ózge.
D-y. Únli, jabısıńqı «d» sesi menen sonor , juwısıńqı «y» sesi sáykesligi: quyı-qudıq, yastuq-dastıq. A.M.Sherbak kórsetiwinshe, «y» dawıssızı «d» dawıssız fonemasınıń rawajlanıw barısında payda bolǵan.¹²⁵ H.Hamidov ta qaraqalpaq tilindegi «y» fonemasınıń payda bolıwı tuwralı ayta kelip, bul fonema «d», «z» «y» baǵdarında rawajlanǵan /budun-buzun, boy-el, jurt mánisindegi sóz/ degen pikirdi bildiredi.¹²⁶
«H» kómekey /faringal/, juwısıńqı, únsiz dawıssızınıń anlaut pozitsiyada kópshilik jaǵdaylarda túsip qalıwı: asıl-hasıl, ámir-hámir, ayat-hayat, aslı-haslı, ásilik-hásilik, inlaut pozitsiyada birde saqlanıwı, birde túsip qalıwı: hámirxanı - amerikanı, háhlewinde - qálewinde, cháháryar - sháriyar, auslaut pozitsiyada saqlanıw jaǵdayları: padshah - patsha, allah - alla h.t.b.ushırasadı.