I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Dawıssız sesler de ushırasatuǵın fonetikalıq qubılıslar

Berdaq shayırdıń shıǵarmaları tilinde kombinatorlıq sıpatqa iye fonetikalıq qubılıslar óz-ara uqsas bolǵan sózlerdiń óz-ara uqsas bolmaǵan basqa sózlerge ózgeriwi-dissimilyatsiya, seslerdiń túsip qalıwı-eliziya, tolıq bir buwınnıń túsip qalıwı-gaplologiya, sózdiń anlaut, inlaut, auslaut pozitsiyalarında seslerdiń qosılıwı proteza, epente­za, epiteza qubılısı, seslerdiń orın almasıwı metateza, sózdiń qurılısındaǵı dawıssız sestiń qosarlanıp keliwi-geminatsiya qubılısı h.t.b. Fonetikalıq qubılıslarda ushırasadı.

Dissimilyatsiya. Túbir menen qosımtanıń, buwın menen buwınnıń shegarasında qatar kelgen eki dawıssız sestiń jasalıw usılı, ya jasalıw ornı jaǵınan yamasa dawıs penen shawqımnıń qatnası jaǵınan uqsas belgileriniń joyılıwı-dissimilyatsiya qubılısı bolıp, bul qubılıs shayırdıń shıǵarmalarında da bayqaladı: dushman-dushpan, qońıratman-qońıratpan, folatman-polatpan, kúlmásmán-kúlmespen, basdı-bastı, asdı-astı, tań atdı-tań attı, haqǵa haqqa, aytǵan-aytqan, Chıńǵısqa-Chıńǵısǵa, ayralıqǵa-ayralıqqa, aytıshıb-aytısıp, kóchúb-kóship, kób-kóp, teshib-tesip, sózláshti-sóylesti h.t.b. Mısallardan kórinip turǵanınday buwın yamasa túbir sózdiń aqırında «t», «s», «k» únsiz dawıssız sesleri ózinen soń únsiz dawıssız sesti talap etip keliwine qaramastan únli dawıssız ya sonor dawıssız sesler /m, b, g, ǵ/ jalǵanıp tur.
E l i z i ya. Sózdiń qurılısındaǵı bir dawıssız sestiń túsirilip qaldırılǵan jaǵdayları da shayırdıń shıǵarmalarında ushırasadı: ótirdim-ótkerdim, aydı-ayttı, bu-bul, yashlıqında-jaslıǵında, etdi-jetti, názer etmás-názer jetpes, xuda-quday, bolıs -volost, asl-hasıl, ayal-hayal, ásilik-hásilik, mór-móhir, bosın- bolsın.
G a p l o l o g i ya. Sózdiń qurılısındaǵı bir buwınnıń túsip qalıw qubılısı da shayırdıń shıǵarmalarında az sanda bolsa da ushırasadı: naǵıp-ne qılıp, waq-waqıt, pushman-pushayman, belli-belgili, baq-baxıt, em-edim, bop-bolıp, bási-bahası, bolay-bolayın, tuwdım-tuwıldım, otqan-otırǵan, apardı- alıp bardı, tartıp ap-tartıp alıp.
P r o t e z a. Dawıslı sesten baslanǵan seslerdiń aldına dawıssız sestiń qosılıp jazılıwı shayırdıń shıǵarmalarında ushırasadı: hámirxanı-amerikanı, wágár-eger, hesabım-esabım h.t.b. Túrkiy tillerinde protetikalıq dawıssızlar ilimpazlardıń dálillewinshe «v», «y», «h, «s» dawıssız sesleri esaplanadı, qaraqalpaq tilindegi wo, wó, ye jalǵan diftongı túrinde qollanılıwı prof. A.M.Sherbaktıń kórsetiwinshe protetikalıq qubılıs bolıp, w-v baǵdarında rawajlanǵanınan derek beredi. «V» foneması házirgi túrkiy tilleriniń ishinde chuvash, azerbayjan, túrk tillerinde, ózbek tiliniń djush govorında protetikalıq qollanadı.¹¹⁹
Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında «y» hám «h» dawıssız fonemaları dawıslı seslerdiń aldına qosılıw jaǵdayları ushırap otıradı: yıǵla-aǵla, yetdi-etti, hámirxanı h.t.b. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde eki sózde «h» foneması protetikalıq qollanǵan: hata, hana.
E p e n t e z a. İnlaut pozitsiyaǵa dawıssız seslerdıń qosılıwı da jiyi ushırasıp otıradı: altmısh-alpıs, diyni-dini, uǵurlabdur-urlaptı, uǵırlıq-urlıq, maqbul-maqul, taqdiyr-táǵdir, máshhuwr-mashqur, aqıyrı-aqırı, móhmiyin-mómin, háxlewinde-qálewinde, mehter-meter, olturmaq-otırmaq, hóner-óner h.t.b.
E p i t e z a. Túbir sózdiń aqırına yaǵnıy auslaut pozitsiyaǵa dawıssız seslerdiń qosılıw qubılısı da ushırap otıra­dı: Aydost-Aydos, taxt-tax, dost-dos, barman-barma, qast-qas, padshah-patsha, nekah-neke, allah-alla h.t.b.
G e m i n a ts i ya. Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında túbir sózdiń qurılısındaǵı dawıssız sestiń qosarlanıp keliwi geminatsiya qubılısı da ushırasıp otıradı: ekki-eki, yetti-jeti, toqqız-toǵız, jetti-jeti, haqqımǵa-haqıma, áwwal-áwel, yekke-jeke, neshshá-neshe, haqqı ushın-haqı ushın h.t.b. Kórip otırǵanımızday, geminatsiya qubılısı «k», «t», «q», «sh» fonemaları menen «w» sonor dawıssız seslerinde bayqaladı. Akad. A.Dáwletov házirgi qaraqalpaq tilindegi ayırım sózlerdiń qurılısında da bul qubılıstıń saqlanıp qalǵanın atap kórsetedi.¹²⁰ Bul qubılısqa qosımsha mısal retinde «ǵarrı», «hárre» sózlerinde keltiriw múmkin.
M e t a t e z a. Sózdiń qurılısındaǵı seslerdiń orın almasıp qollanıw qubılısı da ushırasadı: aylan-aynal, zárer-zálel, nadan-ladan, musurman-musılman, soraw-sawal, kewnime-kewlime h.t.b.