I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Shıǵıs sepligi
Shayırdıń shıǵarmalarında shıǵıs sepliginiń házirgi tilimizde jumsalatuǵın -dan//-den, -tan//-ten, -nan//-nen affiksleri hám házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın -dán//-tán, -dın//din, -tın//-tin formaları ushırasadı.
Shayırdıń shıǵarmalarında hám házirgi tilimizde teńdey qollanılatuǵın shıǵıs sepligi sebepti, hárekettiń baslanǵan ornın hám waqtın ańlatıp keledi.
A) Hárekettiń baslanǵan ornın bildiredi: Jamanlar qasınan qońsı kóshirer/1,80/, Ketsem bul mannan Kabaǵa/116/, Kózlerińnen jastı tógip/1,90/, Atasınan jaman bolsa/1,84/, Tillerinen pal tambasa/1,86/, Kindikten qan tamıp tuwǵan jer ushın/1,82/, Jáyxun dáryadan yaf aldı/233/.
B) Sebepti bildiredi: Zaman qısmetinen sarǵaydım azdım/1,82/, Kúyikten aǵardı shashım/1,22/, Jekkelikten kóp yıǵladım/1,124/, Shundın chúllik bolǵan ekán/168/.
V) Hárekettiń baslanıw waqtın bildiredi: Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp/1,83/, Tań azannan erte tursam, Suwıq suwǵa dáret alsam/1,130/, Jasıńnan ókpeń ezilip/91/, Usı bastan etip talap, Kisi ushın júrme nalıp/1,91/.
G) Basqa zat penen salıstırǵanda salıstırılatuǵın zat shıǵıs sepliginiń jalǵawın qabıllaydı: Soymaǵa bir eshki maldan jaqsıraq/1956,15/, Zaman, zaman boldı zaman, Kúnnen kúnge boldı jaman/1,118/, Júzden júyrik, mıńnan tulpar /1,125/, Mıńnan emes júzden ozdım/187/.
D) Zattıń qanday materialdan islengenligin bildirip keledi: Altundın qaflaǵan ekán/145/, Burınjdın saflaǵan ekán/161/, Ayaq bawın bezep jezden/A.P.213/.
Shayırdıń shıǵarmaları tilinde házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde joq, shıǵıs sepliginiń -dán//-tán, -dın//-din, -tın//-tin jalǵawları jumsalǵan. Shayırdıń qosıqlarında bul affikstiń -dın//-din forması basqa sıńarlarına salıstırǵanda ónimli ushırasadı. Aqırı dawıslı hám únli dawıssız seslerge tamamlanǵan sózlerge -dan//-dán, -dın//-din formaları, únsiz dawıssızlarǵa tamamlanǵan sózlerge -tan// -ten, -tın//-tin formaları jalǵanǵan.
E.R.Tenishev eski uyǵır tilinde jazılǵan esteliklerde shıǵıs sepliginiń -tın//-tin sıńarı ónimli jumsalǵanın kórsetedi¹⁵⁴. Sonıń menen birge bul izbe-izliktiń bárqulla turaqlı saqlanbaǵanın kóriwge boladı. Mısallar: Más bolıp xushtin ketmege/1,151/, Baybichedin Mayqı tuwdı/144/, Násib awlardın ushlarman/Sh,147/, Biykádán tuǵdı úch batır/Sh,158/, Chıńǵıs aslı kimdin boldı, Atası yoq kúndin boldı/Sh,152/, Názer etmes daǵdın dashǵa/Sh,153/.
Shayırdıń dóretpelerinde shıǵıs sepliginiń mánisi ataw sepligi arqalı ańlatılıw jaǵdayları ushırasadı: On tórt uruw suw ótmádi, Násiyhátini tutmadı/Sh,164/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde -dan//-den, -dın//-din, -tan//-ten affiksleri jumsalǵan: óńden-aldınan/Ton,11/, yirdan-arqa tárepten/Ton,11/, beriden-túslik tárepten/Ton,11/.
Qashǵariydiń sózliginde shıǵıs sepliginiń -dan//-den, -tan//-ten, -dın//-din, -tın//-tin affiksleri qollanǵanın kóriwge boladı: sózdán/1,431/, suvdan/11,79/, túńlúktán/2,25/, attan/1,120/, evdin-úyden/11,25/, kiyiktin-kiyikten, jabayı eshkiden /1,182/.
Eski túrkiy tilinde jumsalǵan qural hám sheriklik sepliginiń formaları da ushırasadı, biraq olar ráwishlik hám kómekshi sóz mánisine ótken: Tańla jawnıń yeter kúni, Hesabım shul bolǵan ekán/Sh,164/, Bolsa iymanı yoldashı, Tańla yawmil qiyameti/Xorezm/, Xuda birlán raz aytıshıb/140/.
Bul grammatikalıq forma Berdaqtıń zamanlası, qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulınıń (1824-1878) shıǵarmalarında da ushırasadı. Yáne hám bir túrli kelinlár kelár, Búkún kelsá, tańla ellárni gezár/38/, Búkún kelse tańla ahalap kúlár/38/, Ya shu kún, ya tańla kárwanıń kóshár/62/¹⁵⁵.
Orxon-Enisey jazba esteliklerinde qural sepliginiń
-ın//-in,-n,-la//-le affiksleri jumsalǵan: qıshın/Mog,2/, kólúkin /Ton,15/, yazın/Mog,2/, birle/ktb,17/.
Qashǵariydiń miynetinde «Biligin uluǵlıqqa tágdim», yaǵnıy «Bilim menen mártebege eristim», «Ol anı bichákin sanchdı» - «Ol onı pıshaq penen shanıshtı» usaǵan mısallarda jumsalıp, qural sepliginde qollanǵan sóz is-hárekettiń orınlanıwı ushın qural xızmetin atqarǵanın kóremiz. Rabǵuziydiń «Qıssa-sul-anbiya» miynetinde «Zinhar erklig qılmań, yumshaqın sózláń»/85-b/ mısalında jumsalǵanın kóriwge boladı.
ózbek ilimpazları Ǵ.Abdurahmanov, Sh.Shukurov bul formanıń eski ózbek tilinde XV ásirge shekem seplik kategoriyası sıpatında jumsalǵanın, bunnan keyingi dáwirlerde ráwishleskenin yamasa kómekshi sózlerdiń qurılısında saqlanǵanın anıqlaydı¹⁵⁶.
Tyurkolog ilimpazlar túrkiy tilleriniń rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde qural hám sheriklik sepligi bolǵanlıǵın eski hám orta túrk dáwiri jazba estelikleri tiykarında anıqlaydı¹⁵⁷. Qural sepliginiń -ın//-in affiksi
/«qısın-jazın» kibi sózlerde/, sheriklik sepliginiń -la//
-lá, -lan// -lán, -lı//-li affiksleri bolǵanın kórsetedi.