I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Tabıs sepligi
Shayır dóretpeleri tilinde tabıs sepliginiń -dı//-di, -tı//-ti, -nı//-ni//-n affiksleri qollanılıp, is hárekettiń tikkeley obektin ańlatadı. Sintaksislik xızmeti jaǵınan tuwra tolıqlawısh bolıp keledi.
A) Aqırı dawıssız seske tamamlanǵan sózlerge -dı//-di, -tı//-ti affiksleri jalǵanadı: Kóz jasımdı kórmey-aq qoy/1,41/, Bul sózimdi tıńlańızlar/1,43/, Álamattı kórdi kózim/1,46/, Jarmańızlar endi solǵın júrekti/1,62/.
B) Tabıs sepliginiń -nı//-ni affiksi menen jasalǵan túri túbir sózdiń aqırı qanday seske tamamlanǵanına qaramastan házirgi tilimizdegige salıstırǵanda ónimli jumsalǵanın kóriwge boladı. XVIII-XIX ásirdegi yuridikalıq hújjetlerdiń tilinde tabıs sepliginiń tek -nı//-ni, -n affiksi ónimli jumsalǵan edi¹⁵⁰. Bul jaǵday Orta Aziyalıq túrkiy jazba ádebiy tiliniń tásirinde júzege kelgen qubılıs bolıp tabıladı: Almalı kórúkli der atını/Sh,144/, Ullı tawlarnı jayladı/Sh,142/, Namazını fasıd etdi/Sh,142/, İsendim dúnyanı izledim, /Sh,151/, Sanduqnı dáryaǵa atdı/Sh,145/, Chıńǵısnı tafıb alıńlar/Sh,149/, Gezdi neche bálend tawnı/Sh,150/. Bul forma házirgi qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde saqlanǵan: qızını, sıyırını¹⁵¹.
V) Tabıs sepliginiń -n affiksi tartımnıń úshinshi betinen keyin jalǵanadı: Qazanın asıb et saldı/Sh,151/, Tawshan - kiyik tawın gózlep/1,48/, Ashlıqtıń azabın kórdiler elim/160/, Aytqan sózin paldan sheker etedi/1,76/, Xalıqtıń qanın sorǵan gileń biyiyman/1,84/. Betlew almasıqları tabıs sepliginde házirgi tilimizdegi formaları menen birge, anı, bizni túrinde de ushırasadı: Haq bizni yarattı insan, Anı jaqsı dep kim aytar?/184/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde tabıs sepliginiń -nı// -ni, -ı//-i, -ıǵ//-ig, -ǵ//-g, -ıń//-iń//-n affiksleri jumsalǵan: biziń /Ton,20/, anı /Mog,23/, isig-isti, jumıstı /Ton,9/ budınıǵ-xalıqtı/Mog,29/, súsin-áskerin/Ktb,47/, ilin-elin /ktb,46/. Eski túrkiy jazba esteliklerinde jumsalǵan tabıs sepliginiń -ıǵ//-ig//-g affiksi túrkiy tillerinde saqlanbaǵan, tek monǵol tillerinde ushırasadı¹⁵². Qashǵariydiń sózliginde tabıs sepligi -ıǵ//-ig, -ıń//-iń, -uǵ//-úǵ, -nı//ni, -n, -ı//-i affiksleriniń járdeminde jasalǵan, bul affikslerdiń -nı//-ni affiksi ónimli jumsalǵan: evin-úydi /1,254/, atnı-attı/1,320/, begni-bekti /11,17/, kishini-kisini /3,108/.
D) Shayırdıń qosıqlarında tabıs sepliginiń birde ashıq,birde jasırın túrde jalǵanıw jaǵdayları ushırasadı. Ashıq túrde qollanılǵanda konkret obektti ańlatsa, jasırın qollanǵanda ulıwma usı túrdegi obektlerdi bildiredi. Tabıs sepliginiń bunday qollanıwı zattıń anıqlıq hám anıqsızlıq mánilerine baylanıslı: Tayaq ursam ashıw menen dóndirip /1,35/, Nama tapsa ırǵaq tappay/1,149/, Atlarına mine qashtı, Alalmadı sulıw uslap/1,200/, Súyseń miyriń qanıp - ol intizarıń/1,83/.