I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Barıs sepligi
Shayır dóretpeleri tilinde barıs sepligi -qa//-ke// -ká, -ǵa//-ge//gá, -na//-ná, -a//-á affiksleri menen jasalıp, gáptegi is-hárekettiń baǵdarlanǵan obektin, onıń ornın, sońǵı punktin bildirip keledi:
A) -ǵa//-ge//-gá affiksi menen barıs sepliginiń jasalǵan túri ónimli jumsalǵan. Bul affikstiń -ǵa//-ge//-gá forması shayırdıń qosıqlarında dawıslı, únli, sonor dawıssız seske tamamlanǵan sózlerge jalǵanǵan: Ǵamgún bolma ǵáriplerge qol bergil/1,78/, Qaynaǵaǵa basıńdı iyip/1,90/, Jiyángá haq názer chaldı/Sh,143/, Múytánge uran bolǵan ekán/Sh,143/, Kúngá háwes bolǵan ekán/Sh,144/.
B) Bu affikstiń -qa//-ke//-ká forması tiykarınan únsiz dawıssız seslerge tamamlanǵan sózler menen qollanǵanı menen bul izbe-izliktiń saqlanıwı turaqlı emesligi kórinedi: Kókke jeter kóp nalası/1,40/, Jeterseń muratqa xızmetler etseń/1,75/, Er jigitke namıs penen ar kerek/1,83/, Xiyatǵa uran bolǵan eken/Sh,143/, Ayralıqǵa bel bayladı/Sh,147/, Bu sóz yurtǵa maqul boldı/Sh,149/.
V) Barıs sepliginiń -a//-e//-á affiksi menen jasalǵan túri shayırdıń dóretpeleri tilinde ushırasıp, bul forma XIX ásirdegi klassik shayırlar tilinde, ásirese Ájiniyaz dóretpelerinde de ónimli jumsalǵanın kóriwge boladı. Bul jaǵdaydı qıpshaq-oǵuz elementleri basım Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tiliniń Xorezmde qáliplesken variantınıń shayırǵa tiygizgen tásiri sıpatında bahalaw bizińshe shınlıqqa tuwra keledi. Mısallar: Etti dushmanǵa ǵayratı /X,16/, Ne sawdalar basha túshti/Sh,150/, Quwat bergey alla názik bellere, Medet bergey taza ashılǵan gúllerge, Baxıt kelermeken biziń ellere/1,78/, Náwbáhár qızıw-jáwana, Kóp boldı háwesim meniń/1,50/.
Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde bul qubılıs saqlanǵan: úyá, ońa, arqa, úyge, oǵan¹⁴⁹.
G) Ayırım jaǵdaylarda shayırdıń qosıqlarında barıs sepligi jasırın formada jumsalǵan: Alpıs-jetpis keldi jasım/1,22/, Jigirma toǵız hám otız, Kelgen kelgendi ómirim/1,145/.
D) Betlew almasıqlarınıń barıs sepliginde házirgi tilimizde bar, maǵan, saǵan, oǵan almasıqları menen birge «mańa, sańa, ońa, ańa» formaları da ushırasadı: Qoldan kelse ańa dáwran súrdirmes /1,76/, Mendin sańa sebep boldı /Sh,148/, Mańa tákállúm til berdi /Sh,170/.
E) -na//-ne affiksi tómendegi mısallarda ushırasadı: Padshah qızına jay saldı/Sh,144/, Kisi yarına sóz salma/1,87/, Yańa dáryasına yetdi/Sh,164/, Bilip darına ilmese/1,85/.
J) Shayırdıń dóretpeleri tilinde túrkiy tillerindegi barıs sepliginiń eń eski formalarınıń biri -geri//-keri, -qarı//-ǵarı, -ra//-rá affiksleri qollanıw jaǵdayları ushırasadı. Bul affiksler házirgi tilimizde ózleriniń grammatikalıq mánilerin joǵaltıp, sóz tiykarına birigip kópshilik jaǵdayda ráwish hám kómekshi sózlerge aylanǵan: Joqarıdan alǵıl orın /1,109/, Áwel berermen dep sońıra bermegen /1,83/, ózin hámmeden ilgeri, Esaplaǵan Kálan usta /1,102/, Andın sońra Mánibayǵa/1,170/, Haq bergeyler mádet ilgeri bolıp/1,56/, Andın sońra tisim tústi/1,143/.
Z) Shayırdıń shıǵarmalarında barıs sepliginiń mánisi ataw sepligi arqalı ańlatılǵanın kóriwge boladı: Kóz salaman endi qayaq, Biz sorlıǵa jaz keler me?/1956,42/.
Barıs sepliginiń eski forması -ra//re, -ru//rú variantı «Shejire» poemasında tek bir jerde jumsalǵanın kóremiz: Sáhra xalqı kechub gezmák, Kántli erúr watan túzmák/Sh,141/, yaǵnıy kántli, qalalı jerge qonıs basıw mánisinde jumsalǵan.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde barıs sepliginiń -qa// -ke, -ǵa//-ge, -ǵaru//-geru, -a//-e, -ru//-rú, -ya//-ye affiksleri jumsalǵan: Taǵqa /Ton,47/, ebka /Ton,30/, kunchuyımǵa-qanshayımǵa /Ee,7/, ebgerú-úyge /Ton,30/, oǵuzǵaru-oǵuzǵa /ktb,48/, qanıńa /Mch,24/, subıńaru-suwıńa /Mog,40/, yıraya-arqaǵa /ktm,1/, qurıya-keyinge, batıs tárepke /ktb,52/.
Qashǵariydiń miynetinde de barıs sepliginiń tiykarınan tómendegi formaları jumsalǵan: oǵlıma/1,179/, evga/11,12/, bashra/11,222/, tashra/1,400/, yaǵıqaru-jawǵa/11688/.