I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Sanaq san
Sanaq sanlar qurılısı jaǵınan dara hám qospa sanlıqlar túrinde ushırasadı. Shayırdıń dóretpelerinde tómendegi dara sanaq sanlar jumsalǵan: bir: Jamalıń bir saat miyman kórindi 63/, eki, ekki: Ánes, Málik ekki kishi/41/, qıbchaq, Xıtay eki uruw/14/, úsh, úch: Tomawılnıń úch uǵlı bar/146/, Berdimurat úshke shıqtıń/143/, tórt: Osman Áliy tórt cháháryar/140/, bes, besh: Húkimi yúrip besh qaladan/160/, Bes kún miyman adam ulı/48/, altı: Bári altı urıw qaraqalpaq/Sh,143/, yeti, yetti, jeti, jetti: Yeti ıqlım sahıbqıran/161/, Qalıńı yetti san boldı/Sh,143/, Suńqar eken jeti pushtı/44/, Hisap etsem jetti, segiz/44/, segiz, sákkiz: Yeti-segiz xannı kórdim/171/, Sákkiz teńgemizdi qaqqan/103/, toǵız, toqqız;Toǵız batpan qızıl tarı/37/, Keldi endi otız toqqız/146/, on: Bir jasım on jasqa tatır kórindi/61/, yigirma, jigirma; jiyirma: Yasadı yigirma bir tabaq/151/, Jigirmada darday bolıp/144/, Jiyirma beske kelgenshe /150/, otız, otuz: Keldik endi otız jasqa/146/, Otuz uǵulnıń atası/153/, qırq, qırıq: Jónsiz qırıq kún qayǵı-uwayım shekkennen/82/, Otız toǵız, keldiń be qırıq?/146/, eliw, elli: Qırıq-ám ótti keldi eliw/146/, Yashap tursań Berdimurat qırq-elli/62/, alpıs, altmısh: Keldim endi alpısıma/147/, Altmısh jola at shaptırıp/105/, jetpis, yetmish, jetmish: Jetpis úshtedur jaslarım/151/, Yetmish-sáksan yashda ózim/171/, Jetmish-seksen yashqa kirdim/172/, seksen, sáksan, seksan: Yetmish-sáksan yashda ózim/172/,Jetmish-seksen yashqa kirdim /305/,toqsan: ómirim yetmás toqsan-yúzge/148/, júz-yúz: Jaqınlaptı jasıń júzge/158/, ómirim yetmás toqsan-yúzgá/148/, mıń: Bárchá qaralfaq úch mıń úy/164/.
Shayırdıń dóretpelerinde «bir» sanlıǵı mánisinde «jekke», «jalǵız», «yalǵız», «taq», «dara» sózleri, «eki» sanlıǵı mánisinde «jup», «qos», «egiz» sózleri qollanılǵan. Bul sózlerdiń semantikası sanlıq sózlerge salıstırǵanda bir qansha tar, olarda sapalıq máni basım bolıp keledi: Keneges, mańǵıt-jup, Teke-taq /Sh,143/, Xan tabaǵın dara qoydı/Sh,151/, Joyılıptı jalǵız tonıń/42/, Ne kórmedi yalǵız basım/138/, ózbek yekke bolǵan ekán /Sh,141/, Qıyqanlıqqa bolıp egiz/145/, Tamǵası qos bolǵan ekán/Sh,154/.
Shayırdıń dóretpelerinde arab-parsı tillerinen kirgen «duw»/ekki/, «char», «shar», «cháhár» /tórt/, hápte/jeti/, pánj /bes/,chihil/qırq/ sanlıqları qollanılǵan¹⁶⁹: Xuda berdi duw jahannı/Sh,161/, Achnı chara-chara qoydı/Sh,154/, Shar tárepten hár elattan/126/, Háftáda bir dáryanı kór/Sh,147/, Alǵur shuńqarnıń pánjesi/Sh,160/.
Shayırdıń dóretpelerinde 2,7,8,9,50 sanlıqlarında geminatsiya qubılısı-inlaut pozitsiyada sestiń qosarlanıp qollanıw jaǵdayı gezlesedi: ekki, yetti, sákkiz, toqqız, elli. 60 sanınıń qurılısında házirgi tilimizge salıstırǵanda epenteza qubılısı yaǵnıy «t» sesiniń qosılıp qollanıwı ushırasadı: úch yúz altmısh kishi óldi/Sh,161/, Altmısh jola at shaptırıp/105/. Negizinde bul qubılıs túrkiy tillerine tán bolıp tabıladı. Túrkiy tillerinen qazaq, qaraqalpaq, noǵay tillerinde «altmısh» sóziniń qurılısındaǵı «t» sesi túsip (alpıs), uyǵır hám chuvash tillerinde bul sózdiń qurılısındaǵı «l» sesi eliziyaǵa ushırap «atmısh» túrinde jumsaladı, al basqa túrkiy tillerinde «altmısh» forması ayırım seslik ózgerisler menen saqlanǵan¹⁷⁰. Demek, «altmısh» túrkiy tillerinde eski forma bolıp, bul forma shayırdıń qosıqlarında da saqlanǵanın kóremiz. İlimpazlar túrkiy tillerinde oǵada úlken muǵdardaǵı sandı ańlatıw ushın «lek» parsı sóziniń jumsalatuǵının kórsetedi¹⁷¹. Bul «lek» sanlıǵı jazba esteliklerden Zahiriddin Muhammad Babırdıń «Baburnama» esteliginde qollanılǵan: Bir lak afǵan yıǵılıbdur¹⁷². Berdaqtıń shıǵarmalarında bul sóz eki jerde jumsalǵanın kóremiz: Jám bolıptı adam lek-lek/106/, Dúnya degen bayda lek-lek/158/.
Shayırdıń dóretpelerinde qospa sanlıqlarda kóbinese úlken san aldın, kishi san keyininen keliw orın tártibinde ushırasadı: Jazdım bir jıl – on eki ay/182/. Úch yúz altmısh kishi óldi/Sh,161/, On tórtte otaw iyesi/159/. Qospa sanaq sanlardıń sıńarları baylanıstırıwshı dánekerler arqalı baylanısıp keliw faktleri ushırasadı: Mıń da besh júz zayıp keldi/105/, Júz mıń da bir bále jetti/50/. Berdaqtıń shıǵarmalarında multiplikativ qospa sanlıqtıń quramındaǵı «mıń» sanınıń aldındaǵı «bir» sanlıǵınıń túsip qalıwı ushırasadı: Mıń da besh júz zayıp keldi/105/. Eski túrkiy jazba esteliklerindegi sıyaqlı kishi sannıń úlken sanlardan aldın qollanıwı da gezlesedi: Bir on yeti batır ótdi/162/. Bulardan basqa da tómendegi qospa sanlıqlar jumsalǵan otuz úch mıń /140/, on besh /144/, otuz toquz /150/, on altı /144/, on jeti /144/, on segiz /144/, on toǵız /144/, jigirma tórt /145/, jigirma altı /145/, jigirma segiz /145/, jigirma toǵız /145/, otız altı /146/, otız jeti /146/, otız sákkiz /146/, otız toqquz /146/, bes júz /105/, qırıq mıń /105/, on segiz mıń /140/, altmısh besh/142/.
Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan bir sanı házirgi qaraqalpaq tilindegidey basqa sózlerge salıstırǵanda óziniń kóp mániligi menen ajıraladı¹⁷³.
A) «bir» sanı sanaq san túrinde qollanıladı: Bir nacharı bolǵan ekán/144/, Jazdım bir jıl on eki ay/182/.
B) «bir» sanı waqıtlıq mánidegi sózler menen dizbeklesip waqıttıń anıq ekenligin bildiredi: Aqırı bir kún kórermen/110/, Bir kún kórdi aq otawnı/150/.
V) «ne, neshe» almasıqları menen dizbeklesip belgisizlik almasıǵın payda etedi: Ne bir icke qıynalarsań/69/, Bir nesheniń buǵan aqılı jetpedi/55/.
G) «bir» sózi sóz dizbeginiń qurılısında kelip, kelbetlik hám ráwishlerdi payda etedi: Bir shappat nan boldı sózimniń bási/60/, ótken ómir bir pul shelli kóriner/60/, Bir kúnshe joqdur ómirim/142/, ózi bir tentek biymaza/Sh,157/.
D) -lik affiksi arqalı atlıq jasaladı: Birlik jaqsıdur tayar bol/70/, Onlıq hámel saǵan jetken/88/.
E) «bir» sózi shárt dánekeriniń xızmetinde jumsaladı: Kewlim xoshdur turqıńa bir qarasam/36/.
K) «bir» sózine barıs sepliginiń affiksi jalǵanıp dekorrelyatsiya qubılısına ushırap ráwish mánisinde jumsaladı: Uzaǵına birge júrgen ermegim/36/.