I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

KELBETLIK
Shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan kelbetlik sózler túrkiy tillerindegi¹⁶² hám qaraqalpaq jazba esteliklerindegi¹⁶³ sıyaqlı mánileri, grammatikalıq ózgesheliklerine qaray sapalıq hám qatnaslıq kelbetlikler bolıp bólinedi.
1. Sapalıq kelbetlikler shayırdıń shıǵarmalarında házirgi qaraqalpaq tilindegi kibi zattıń túrin, kólemin, reńin, dámin, mólsherin hám sapasın ańlatıp, túbir kelbetlikler túrinde ushırasadı, affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalmaydı¹⁶⁴.
A) Adam, haywan hám basqa da zatlardıń túr-túsin bildiretuǵın kelbetlikler: Aǵıw, qızıl, sarı jipek, Ayaq bawına órgeniń/44/, Torı at múnúb Mayqı keldi/Sh,149/, Qońır atlı jigit kim dedi?/149/, Ataqlı, qarıwlı qara ógizim/35/, Ishqısında qızıl gúldiń, Sayrasa dármanı bolmas/47/, Qızıl shadır, yashıl shadır/Sh,165/.
B) Zattıń dámin, mazasın bildiretuǵın kelbetlik sózler: Shiyrinnen tatlı tilleriń/91/, Sóziń shiyrin, tiliń palday/90/.
V) Adam, haywan hám basqa da zatlardıń kólemine, sırtqı kórinisine baylanıslı sıpattı bildiretuǵın kelbetlikler: Mańlayında eki náhán shaqı bar/35/, Tereń aqıl kerek sózdi dizbege/83/, Ullı yurtlar bar musılman/144/, Gezdi necha bálánd tawnı/Sh,150/.
G) Tábiyiy belgiler, minez-qulıq hám hal-jaǵdayǵa baylanıslı belgilerdi bildiretuǵın kelbetlikler: Azan menen erte tursam, Suwıq suwǵa dáret alsam/130/, Qıysıqtı jolǵa salmasa/86/, Qasıń qara, beliń názik/89/, Átteń, jarlı, ash Ernazar/71/, Birazlar ash, birazlar toq, Toq adamnıń qayǵısı joq 133/, Álimbayıń sıqmar eken 100/, Tınıq qıyal kerek bárin sezbege 83/, Jaqsı adam dushpanların kúldirmes/76/, Múyten tuxımı tentek boldı/143/.
2) Qatnaslıq kelbetlik atawısh hám feyil sózlerge kelbetlik jasawshı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalıp, zattıń túr-túsin, kólemin, shamasın, kelbetin h.t.b. Zatlarǵa qatnasın bildiredi: Mazalı eken dediń be?/99/, Ataqlı qarıwlı qara ógizim/35/, Bizler shıqqan bul wapasız zamanda/61/.
Berdaq dóretpeleri tilinde de XVIII-XIX ásirlerdegi jazba esteliklerdiń tilindegi sıyaqlı arab-parsı tillerinen ózlestirilgen kelbetlik mánisin ańlatatuǵın sózler ushırasadı: Jan alur jaduw kózlári/50/, Táwbekári suwfı boldım/Sh,172/, Mańa tákállum til berdi/Sh,170/, Xuda taqdiyr etkán ishti, Tábdil etmák yalǵan ekán/Sh,172/, Chını qońırat hasıl zatpan/Sh,165/.