I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Dawıssız sesler /konsonantizm/

Berdaq shıǵarmalarında jumsalǵan dawıssız fonemalar- dıń quramı 23 birlikten ibarat. Eski túrkiy jazba estelikleri tilinde 18 dawıssız fonema⁷¹, Qashǵariydiń «Devonu-luǵat-it turk» miynetinde 22 dawıssız fonema⁷², XIX ásirdegi Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili - chagatay tilinde 23 dawıssız fo­nema qollanılǵanı belgili⁷³. Berdaq shıǵarmala- rındaǵı dawıssız seslerdi bul esteliklerdegi dawıssızlar sistemasına salıstırıp qaraǵanımızda olardıń tiykarınan sáykes keletuǵının hám túrkiy tillerindegi bul seslerdiń rawajlanıp barıw evolyutsiyasın kóriwge boladı.

Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tiliniń konsonantizmi dáslebinde tolıq qáliplesken 14 dawıssız fonemadan ibarat bolǵanlıǵın kórsetedi.⁷⁴ Orxon -Enisey jazba esteliklerinde «j», «w», «f», «x», «h» fonemaları jumsalmaǵan. Al Qashǵariydiń «DLT» miynetlerinde házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalatuǵın arab-parsı sózleriniń quramında kelip kirgen “f” foneması ushıraspaydı..
Berdaq shıǵarmaları tilindegi dawıssız sesler lingvistikalıq sıpatlaması, xızmeti jaǵınan házirgi tilimizdegi dawıssız seslerge sáykes keledi. Bunnan XIX ásirge kelip qaraqalpaq tilindegi dawıssız seslerdiń tolıq qálipleskenin kóriwge boladı.
Shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan dawıssız fonemalardıń pozitsiyalıq kollanıw jaǵdayları tómendegishe:
«B» foneması. Únli, erinlik, jabısıńqı dawıssız «b» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında qollanǵanın kóriwge boladı: sózdiń basında: Bedil, Bidayat, bilek, sózdiń ortasında: sıbızǵı, toqsaba, ata-babam, sózdiń sońında: kób, kóchúb. Berdaqtıń qol jazba túrinde kelip jetken shıǵarmalarında auslaut pozitsiyada «b» foneması jiyi ushırasadı, al awızeki túrde kelip jetken shıǵarmalarında sózdiń aqırında házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi sıyaqlı «b» únli dawıssız fonemasınıń ornında «p» únsiz dawıssız foneması qollanılǵanın kóriwge boladı.
Orxon-Enisey estelikleri menen Qashǵariydiń sózliginde de bul fonema barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: beńu-máńgi /Mog, 15/, buń-mıń/ Tq, 16/, qorqurbiz-qorqamız /Tq, 39/, sub-suw/ Mog, 35/, ben/ 1,67/, besh/ 1,386/, chabaq/ 1,361/, qobuz-qobız/ 1,346/
«G» foneması. Únli, til artı, jabısıńqı «g» foneması sózdiń basında hám ortasında jumsalǵan: sózdiń basında: giyne, gúman, gúmbezli, geji, sózdiń ortasında: jórgek, keneges, qusbegi. Sózdiń auslaut pozitsiyasında «g» foneması sanawlı sózlerde ushırasadı. Máselen, begler begi. Bul mısalda «g» auslaut pozitsiyada qollanǵan. Ayırım jaǵdaylarda túbir sózdiń aqırı «k» únsiz dawıssız sesine pitken sózlerge dawıslı sesten baslanǵan qosımta qosılsa yamasa tartımnıń úshinshi betiniń jalǵawı jalǵansa únsiz «k» sesiniń únli «g» fonemasına ózgeriw qubılısı ushırasadı. Túrkiy tilleriniń qıpshaq toparına kiretuǵın tillerde «k», «q» únsiz dawıssız sesleri qollanǵan orınlarda, oǵuz tillerinde «g», «ǵ» sesleri qollanılatuǵını belgili. Qıpshaq-noǵay shaqapshası ishindegi qazaq tilinen qaraqalpaq tiliniń ózgeshelikleriniń biri qazaq tilinde «k» «q» fonemaları jumsalatuǵın orınlarda qaraqalpaq tilinde «g», «ǵ» únli dawıssızları jumsaladı. Prof. S.E.Malovtıń pikirinshe, bul kombinatorlıq qubılıs emes, al qaraqalpaq xalqın hám tilin qáliplestiriwde salmaqlı ornı bar, pecheneg qáwimleri tiliniń izi bolıwı múmkin.⁷⁵ İlimpaz D.Saytov «g» fonemasınıń klassik shayırlar tilinde qollanıwına toqtay otırıp, Jiyen jıraw, Kúnxoja, Berdaq shıǵarmalarında bul fonema házirgi qaraqalpaq tilindegige sáykes keledi, al Ájiniyaz dóretpelerinde sóz ortasında, barıs sepliginde «g» sesi eliziyaga ushıraydı, bul Ájiniyazdıń túrkmenler menen medresede oqıwına, Maqtımqulını ustaz tutıwına baylanıslı oǵuz tilleriniń tásiri bolıwı tiyis degen juwmaqqa keledi.
Orxon-Enisey esteliklerinde bul fonema tiykarınan sóz ortasında hám aqırında jumsalǵan: bilge-bilgir, dana /qtm,6/, edgu-iygi, jaqsı /qtm,6/, chig-xalıq /Mog,26/ kisig-kisi /qtm,6/, begilik-bekkemlik/qtb,32/. Qashǵariydiń “DLT” miynetinde «g» foneması kópshilik jaǵdayda sózdiń basında hám ortasında qollanılǵan: gúp-suw quyıp qoyatuǵın ıdıs,-gúbi /3,264/, gúń-shorı /3,370/, chigit-shigit /1,337/, yigne-iyne /3,42/, tigirman /3,285/.
«Ǵ» foneması. Únli, kishkene tillik /uvulyar/ «ǵ» dawıssız foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵanın kóremiz: ǵayrı, ǵárip-qáser, ǵayrat, ǵayıp, sózdiń ortasında: Daǵıstan, aǵalar, jawunǵur, sózdiń sońında: baǵ, shámshıraǵ, daǵ.
Shayırdıń shıǵarmalarında «ǵ» foneması anlaut, inlaut pozitsiyalarda ónimli qollanǵan, al auslaut pozitsiyada júdá siyrek qollanılǵanın kóremiz. Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tilindegi «ǵ» únli dawıssız fonemasın arab-parsı tillerinen sózlerdiń ózlestiriliwi menen sońǵı waqıtları differensatsiya jasalıp óz aldına fonemalıq mánige iye bolǵan degen pikirdi bildiredi. İlimpazdıń ne ushın bul pikirdi bildirgeni túsiniksiz. Sebebi «ǵ» foneması túrkiy tillerinde eski dáwirlerden bar, eń dáslepki konsonant sestiń biri ekenligi anıq. Eski túrkiy jazba esteliklerde bul fonemanıń ónimli jumsalǵanın kóriwge boladı: oǵuz, bayraǵ-bayraq, tabǵash, sabıǵ-sózdi, uyǵır, oǵuz, Temir qapuǵ, qomursǵa, taǵ, tamǵalıq, qutluǵ-qutlı, baxıtlı, tonlıǵ, bashlıǵ, uluǵ. Qashǵariydiń sózliginde de «ǵ» únli dawıssız foneması kópshilik jaǵdayda inlaut, auslaut pozitsiyada jumsalǵan: ayǵır, yıǵach, ırǵaldı, sút saǵıldı, uluǵ, qırǵuy, saǵ-oń, orǵaq, tarǵaq, aǵız, ayıǵ, arıǵ-arıw, taza, daǵ h.t.b.
«Ǵ» únli dawıssız fonemasınıń eski túrkiy jazba esteliklerinde, XI ásirge tiyisli Qashǵariydiń «DLT» miynetinde hám Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında, ásirese qol jazba túrinde saqlanǵan nusqalarında tek arab-parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerde ǵana ushıraspay, al túpkilikli túrkiy sózlerinde qollanılıwı bul fonemanıń qaraqalpaq tilinde burınnan bar fonema ekenligin tastıyıqlaydı. İlimpaz D.Saytovtıń «geypara jaǵdaylarda «ǵ» sesiniń sózdiń ortasında, aqırında artıq qollanıw faktleri de gezlesedi /uǵıl, uǵrı, ulıǵ, muńlıǵ/ degen pikiri menen de kelisiw qıyın.⁷⁶ Sebebi bul sózlerdiń qurılısında «ǵ» foneması Orxon-Enisey jazba esteliklerinde de, Qashǵariydiń sózliginde de, házirgi oǵuz toparına kiretuǵın tillerde de ushırasadı. Sonlıqtan da bul fonetikalıq jaǵdaydı házirgi qaraqalpaq tilinde inlaut hám auslaut pozitsiyalarda ayırım jaǵdaylarda «ǵ» fonemasınıń eliziyaǵa ushırawı dep túsindiriw, dálillew bizińshe maqsetke muwapıq. Bunı Berdaq shayırdıń shıǵarmalarındaǵı mısallar da tastıyıqlaydı.
«D» foneması. Únli, til aldı, jabısıńqı dawıssız «d» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında qollanǵan. Sózdiń basında: dárya, dárgah, dáwran, sózdiń ortasında: sanduq, qádem, sardar, sózdiń sońında: márd, abad. «D» foneması túpkilikli túrkiy sózlerde sóz ortasında ónimli qollanılǵan, sóz basında hám aqırında kópshilik jaǵdaylarda arab-parsı tillerinen kirgen sózlerde jumsalǵanın kóremiz.
Bul fonema Orxon-Enisey jazba esteliklerinde sózdiń ba­sında hám ortasında jumsalǵanın kóremiz: adaq-ayaq/Mog,30/, budun-xalıq /qtm,2/, qudruq-quyrıq /QT,77/, adǵır-ayǵır /qtb,52/, udusqum-uyqım /TQ,22/. Sózdiń aqırında júdá az sózlerde kórinedi: shad-ataq/Mog,9/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de únli «d» dawıssız foneması sóz basında hám ortasında jumsalǵan: baldız /3,13/, daǵ /2,369/, xanda - qayda /3,238/, qarındas - tuwısqan /1,386/, burunduq - murınlıq /1,460/, toǵraldı - tuwraldı /2,266/, boyunduruq - moyıntırıq /3,194/ hám t.b.
Túrkiy tilleriniń qıpshaq toparındaǵı tillerde «d» únli dawıssız fonemaǵa salıstırǵanda únsiz «t» foneması ónimli qollanılatuǵını belgili. Qıpshaq-noǵay shaqapshasına kiretuǵın qazaq tilinde «t» foneması jumsalǵan sózlerde qaraqalpaq tilinde «d» foneması jumsaladı. Bul qubılıstı prof.S.E.Malovtıń durıs kórsetkenindey, oǵuz tilleriniń qaraqalpaq tiline tiygizgen tásiri sıpatında bahalamay, al qaraqalpak tiliniń qáliplesiwinde qatnasqan pecheneg hám basqa da túrli til ortalıǵınıń izi ekenligin kórsetip ótken maqul.⁷⁷
«J» foneması. Únli, til aldı, juwısıńqı dawıssız «j» foneması Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń basında hám ortasında jumsalǵan, al shayırdıń qol jazba nusqalarında sóz basında «j» fonemasınıń ornına «y» foneması jumsalǵanın kóremiz: sózdiń basında: joǵımnan, jolbarıs, júrek, jaqtılı jol, jábiri japa, sózdiń ortasında: pánje, genje, shejire, ájel, xanjıǵalı h.t.b. Sózdiń basında: «j» fonemasınıń ornına «y» fonemasınıń jumsalıwına mısallar: yol, yıl, yurt.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde «j» foneması ushıraspaydı. Maxmud Qashǵariydiń «DLT» miynetinde «j» foneması qollanǵan. Kópshilik sózlerde sózdiń basında hám ortasında, al jekke siyrek sózlerde auslaut pozitsiyada da jumsalǵanın kóremiz: ajun-dúnya/1,106/, tájik-tájik/1,168/, aǵuj-uwız, aq uwız/1,88/, jalań yár-taqır jer/3,382/, jundum-juwındım/2,364/, jetti/2,364/ hám t.b. Qashǵariy bul sesti oǵuzlar menen qıpshaq dialektlerine tán dep kórsetedi. Bul tillik faktler yaǵnıy eski túrkiy jazba esteliklerinde bul fonemanıń ushıraspawı, «DLT» miynetinde tek eki dialektte qollanıwı bul fonemanıń orta túrk dáwirinde qáliplese baslaǵanın kórsetedi. İlimpazlardan S.E.Malov hám qazaq ilimpazı Á.Qurıshjanovlarda usı pikirde⁷⁸. İlimpaz R.Sızdıqova Abay shıǵarmaları tilinde sózdiń anlaut pozitsiyasında «j» sesiniń ornına «y» sesi ónimlirek qollanılǵanın anıqlaydı. Abay shıǵarmaları tilindegi «j» sesiniń ornına «y» sesiniń jumsalıwın XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basındaǵı arab transkriptsiyası menen shıqqan kóplegen kitaplarǵa tán bolǵan dástúr dep bahalaydı.⁷⁹ Bul qubılıstı prof. S.E.Malovtıń durıs bahalaǵanınday, qaraqalpaq tilindegi «j» fonemasınıń «y» fonemasına almasıwı qońsı otırǵan ózbek, túrkmen tilleriniń tásirinen /yamasa arab grafikasınan emes/, al qaraqalpaq tiliniń qáliplesiwine qatnasqan eski túrkiy qáwimleriniń tiliniń faktleri sıpatında bahalaw hám bul fonemalardıń rawajlanıw evolyutsiyasınan qarastırıw kerek.⁸⁰
«Z» foneması. Únli, til aldı, juwısıńqı dawıssız «z» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında ónimli jumsalǵan. Sózdiń basında: zaman, ziban, zer, sóz ortasında: mırza,qazuq, qazaq, sóz sońında: dońız jılı, qız, otız, Shabbaz.
Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında «z» foneması túpkilikli túrkiy sózlerinde sózdiń ortasında hám aqırında jiyi qollanılǵan, al sózdiń basında tek arab hám parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerde jumsalǵanın kóremiz. Házirgi qaraqalpaq tilinde de «z» foneması anlaut pozitsiyada tek ózlestirilgen sózlerdiń quramında qatnasadı. Bul qubılıs ulıwma túrkiy tillerine de tán qubılıs bolıp tabıladı.
Orxon-Enisey jazba esteliklerinde «z» foneması sózlerdiń ortasında hám sońında qollanılǵanın kóremiz: qırqız-qırǵız/Mog,26/,yúz-úz/Mog,37/,toquz/Ton,44/,uzun/Ton, 34/,ókúz/TQ,56/, laǵzın-dońız/Mog,10/, sákiz/Ee,49/, buńsız-muńsız/Mog,12/.
Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de «z» foneması sóz basında ushıraspaydı, kópshilik jaǵdayda inlaut hám auslaut pozitsiyada jumsalǵan: azaq-ayaq/2,249/, azrıq-ajırıq/1,124/, uzaq/1,97/, bilázúk/3,222/, tizgin/1,400/, saǵızxan-sawısqan/ 1,473/, kóz/1,181/, aǵız/1,78/.
«Y» foneması. Sonor, til ortası, juwısıńqı dawıssız «y» foneması shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń barlıq pozitsiyalarında jiyi qollanılǵan. «Y» foneması házirgi qaraqalpaq tilinde jazıwda sóz hám buwınnıń aqırında jazıladı.⁸¹ Berdaqtıń qol jazba túrinde kelip jetken nusqalarında anlaut pozitsiyada «j» fonemasınıń ornına «y» fonemasınıń qollanıw jaǵdayları ushırasadı. İlimpaz D.Saytovtıń kórsetiwinshe, «XVIII-XIX ásirlerdegi qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarında «j» fonemasınıń ornına anlaut pozi­tsiyada «y» fonemasınıń qollanıwı birinshiden, sóylemlik /govorlıq/ ózgesheliklerge baylanıslı bolsa, ekinshiden, olardıń birazınıń eski ádebiy til normaların saqlap, qol jazba túrinde kelip jetkeni menen baylanıslı».⁸² «Y» fonema­sı sózdiń basında tómendegi mısallarda kórinedi: yigirma, yashında, yurt, yıl, yol, sózdiń ortasında: bayraq, dárya quyar, biyǵayrat, biyaqıl, sharayna, Aydos, sózdiń sońında: biy, Naǵaday, úy, ay.
«Y» foneması házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde sózdiń basında siyrek jumsaladı. Al qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde bul fonema anlaut pozitsiyada da ónimli jumsalatuǵını belgili.
Orxon-Enisey esteliklerinde «y» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: uyǵır /Mog,37/, turuna-tırna /TQ,94/, yúz /Ee,82/, yaratmısh /Mog,13/, bayraǵ /Mog,33/, yoq /Ee,22/, yir-jer /qtb,32/, yaraqlıǵ-jaraqlı /qtb,32/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de sózdiń úsh pozitsiyasında jumsalǵanın kóremiz: yer-jer/1,105/, yıǵash-aǵash/1,250/, yemish-jemis /2,19/, ayǵır/3,134/, qoy /2,21/, yamaq-jamaw /2,29/, yarmaq-teńge /2,97/.
«K» foneması. Únsiz, til artı, jabısıńqı «k» foneması Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń barlıq pozitsiyalarında ushırasadı. Sózdiń basında: Kaba, keshe-kúndiz, kúshli, kún, sózdiń ortasında: húkim etti, ótkermegil, hikmeti, eki, sózdiń sońında: bólek-bólek, namıs kerek, ar kerek, júzik h.t.b.
Eski túrkiy jazba estelikleri tilinde «k» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jiyi ushırasadı: túrk /TQ,1/, kelin/Ee,19,/,eki/Mog,25/,kúmúsh/qtb,52/, ókúz/Gq,38/, kúshúg berúr-kúshin berer/. Qashǵariydiń sózliginde de bul fonema anlaut, inlaut hám auslaut pozitsiyalarda jumsalǵan: ekin/1,107/, erúk/1,99/, yiken/3,29/, etak/1,98/, etúk/2,98/, kerpich/3,131/, kiyiz/3,277/,pichek/3,277/, kókerchgún-kógershin/3,425/, emgak-miynet,eńbek/1,134/,
«Q» foneması. Únsiz, kishkene tillik, jabısıńqı «q» foneması shayırdıń shıǵarmaları tilinde sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan. Sózdiń basında jumsalıwına mısallar: qoyan, qaraqalpaq, qarshıǵa, sózdiń ortasında jumsalıwına mısallar: es-aqıl, jaqsı, taqat, mashqala, sózdiń sońında tómendegi mısallarda jumsalǵan: xalıq, qurǵaq, urpaq, haq.
Orxon-Enisey estelikleri hám Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de «q» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında ónimli jumsalǵanın kóremiz: qul /qtb,20/, tamqalıq yılqı-tamǵalı jılqı /Ee,49/, qudruq-quyrıq/GK,77/, qız/Ee,84/, azuq /qtb,39/, qaǵun/3,117/, ayaq-ıdıs/1,112/, taquq/3,20/, qapuǵ /3,65/, qoruǵchı/3,260/,orǵaq /3,282/, yudruq-judırıq /3,127/, qulaq /1,79/, quduq-qudıq /Z,134/.
«L» foneması. Sonor, til aldı, juwısıńqı «l» dawıssız foneması tiykarınan alǵanda sózdiń ortasında hám aqırında ushırasadı. Anlaut pozitsiyada arab-parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerde qollanıladı. «L» fonemasınıń anlaut pozitsiyada qollanbawı ulıwma túrkiy tillerine xarakterli belgi bolıp tabıladı.⁸³ Túrk, azerbayjan, túrkmen, ózbek, uyǵır, tatar,bashqurt tillerinde arab-parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerdiń anlaut pozitsiyasında qollansa, qaraqalpaq, qazaq, noǵay tillerinde ózlestirilgen ayırım sózlerde proteza qubılısı ushırasadı, yaǵnıy sózdiń absolyut basında «l» fonemasınıń qollanıwı biziń tillerimiz ushın tán bolmaǵanlıqtan onıń aldına «ı», «i» dawıslı sesleri qosılıw jaǵdayları ushırasadı: layuq-ılayıq, lay-ılay, las-ılas, laqa-ılaqa, layim- iláyim h.t.b. Biraq bul qubılıs turaqlı sıpatqa iye bolmay, shayırdıń shıǵarmalarındaǵı kópshilik sózlerde arab-parsı tillerindegi túp nusqası túrinde qollanılǵanın kóremiz. «L» fonemasınıń sózdiń ba­sında qollanıw jaǵdayları: láylátúl, lashın, láshker, ladan, sózdiń ortasında: ullı, altun, hámile, sózdiń sońında qollanıw jaǵdaylarına mısallar: táwekel, qızıl, yashıl, mal, yol.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde de «l» foneması tiykarınan sóz ortasında hám aqırında qollanılǵanın kóremiz: oǵlı /Mog,16/, buńlı-muńlı /TK,34/, alp-alp, batır /TK,39/, qulun /TK,36/, kelin /Ee, 19/, yılqı /Ee,84/, Qultegin /ktb,45/. Orxon-Enisey jazba esteliklerinde tek úsh sózde «l» foneması anlaut pozitsiyada qollanılǵanın kóremiz: Eki sóz tabǵashlı /qıtaylı/ adam atları /Lúsin Tay, İsiyi Likend/, úshinshi sóz: laǵzın /dońız/ /Mog,10/.⁸⁴ Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de «l» foneması tiykarınan sóz ortasında hám aqırında qollanılǵan: túrlúk chechek yarıldı-túrli gúller ashıldı /1,141/, kerildi /1,141/, yalu-jelle, kishi arqan /3,32/, yálim-jelim /3,27/, túńlik /3,132/, yelin-jelin /3,30/, til /1,131/, saqal-saqal/1,109/, qulaqım-qulaǵım /1,79/.
«M» foneması. Sonor, murınlıq, qos erinlik /bilabial/, jabısıńqı «m» dawıssız foneması shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń barlıq pozitsiyalarında jiyi ushırasadı. Sózdiń basında: mashqala, máyxana, miynet, duman, ómir, jaman, jigirma úsh, jumırbas, sózdiń sońında: adam, kim, kórdim, bir yarım ay, t.b. Sózlerde jumsalǵanın kóremiz.
İzertlewshiler túpkilikli túrkiy sózlerinde sonor dawıssızlardıń ishinde «m» foneması anlaut pozitsiyada eń ónimli, «n» foneması sózlerde siyrek qollanılǵan, al qalǵan sonor dawıssızlar qollanılmadı dep kórsetedi.⁸⁵ Eski túrkiy jazba esteliklerinde «m» foneması sóz ortası hám aqırında jiyi ushırasadı, al anlaut pozitsiyada siyrek qollanılǵanın kóremiz. Orxon-Enisey jazba esteliklerinde «m» , «b» sáykesligi orın alıp, kópshilik sózlerde «b» foneması qollanılǵan: binip-minip, báńkú-máńgi, bańa-maǵan, ben-men, beni-meni, binmek-minbek, buń-muń h.t.b. Eski túrkiy jazba estelikle­rinde «m» foneması tómendegi mısallarda jumsalǵan: oǵlum-ulım /Mog,9/, inim /ktb,30/, semiz /Gk,1OO/, yılqım-jılqım /Ee,84/, miń-mıń /Gk,49/, túmen-oń mıń /Ktb, 31/, sińlim-qarındasım /ktb,20/, tamqa /Ee,49/.
Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tilinde, ulıwma túrkiy tillerinde «m» foneması «b» fonemasına salıstırǵanda keyinirek payda boldı degen pikirdi bildiredi.⁸⁶ Túrkiy tillerindegi m-b sáykesligi tuwralı ayta kelip P.M.Melioranskiy bul qubılıstı l, n, r sonor dawıssızları- nıń tásirinde júzege kelgen jaǵday sıpatında bahalaydı.⁸⁷ Prof. N.K.Dmitriev óziniń «Bashqurt tiliniń grammatikası» miynetinde «m-b» sáykesligin sózdiń quramındaǵı erinlik dawıslı seslerdiń óz-ara tásirinen payda bolǵan qubılıs ekenligin kórsetip ótedi⁸⁸. Qashǵariydiń sózliginde de «m» foneması sózdiń barlıq orınlarında jumsalǵanın kóriwge boladı: úzim-júzim /1,115/, yem-jem /3,158/, yelim-jelim /3,27/, emchi-táwip /1,74/, tigirman-digirman /3,282/,bayram /3,191/, múńúz-múyiz /3,159/.
«N» foneması. Sonor, murınlıq, til aldı, jabısıńqı «n» dawıssız foneması shayırdıń shıǵarmalarında sóz basında siyrek ushırasadı. Sóz basında kópshilik jaǵdaylarda arab-parsı tillerinen kirgen sózlerde qollanılǵanın kóremiz, al anlaut hám auslaut pozitsiyalarda túpkilikli túrkiy sózlerinde ónimli qollanılǵan: sózdiń basında jumsalıwına mısallar: nachar, nesip, nadan. Anlaut pozitsiyada «n» fonemasınıń túpkilikli túrkiy sózlerinde siyrek qollanıwı bul ulıwma túrkiy tillerine tán qubılıs bolıp tabıladı.⁸⁹ Sózdiń ortasında: Amangeldi, ǵáziyne, ana, góne, sózdiń sońında: múyten, Asan, arıslan, xan, xojayın h.t.b. Sózlerde jumsalǵan.
Orxon-Enisey esteliklerinde de,shayırdıń shıǵarmala- rındaǵı sıyaqlı «n» foneması sózdiń anlaut pozitsiyasında az ushırasadı, tek tórt sózde jumsalǵanın kóremiz: ne-ne, neke-nege, nenche-neshe, neng-zat, buyım.⁹⁰ Sózdiń orta­sında hám aqırında jiyi ushırasadı: sanchdı-shanıshtı /TK,28/, qudruqın-quyrıǵın /TK,77/, sebin-súyin /Mog,2/, ótún-ótin /Gk,83/ budun-xalıq /Ktb,29/, kúntúz-kúndiz /ktb,27/, kún-kún/GK,36/ h.t.b. Qashǵariydiń “DLT” miynetinde de «n» foneması sóz ortasında hám aqırında ónimli qollanılǵan: neń-zat /3,369/, arslan/2,152/, ben /1,325/, boynıń /2,9/, burın-murın /1,470/, qanat /1,333/, ketmen /1,416/, tizgin /1,400/, ne-ne /1,212/ h.t.b.
«Ń» foneması. Sonor, murınlıq, kishkene tillik /uvulyar/, jabısıńqı dawıssız «ń» foneması shayırdıń shıǵarmalarında házirgi qaraqalpaq tilindegi kibi inlaut hám auslaut pozitsiyada jumsalǵan. «Ń» fonemasınıń anlaut pozitsiyada jumsalmawı barlıq túrkiy tillerine tán qubılıs bolıp tabıladı. Bul fonema ayırım túrkiy tillerinde anlaut pozi­tsiyada bir qansha sózlerde ushırasadı, máselen, xakas tilinde ńińje-jińishke, ńajax-náreste, bópe, ńitke-eńse h.t.b. Sózlerde sóz basında qollanıw jaǵdayları ushırasadı.
Shayırdıń dóretpelerinde tómendegi mısallarda «ń» foneması jumsalǵan. Sózdiń ortasında: Qońırat, kóńli, mańǵıt, qańlı, sózdiń sońında tómendegi mısallarda jumsalǵan:soń, jalań, tań, muń.
Orxon-Enisey esteliklerinde «ń» foneması wń hám ńw qosarlı dawıssız sesin ańlatqan.⁹¹ Tiykarınan sóz ortasında hám sóz sońında jumsalǵan: buń-muń /Mog,12/, tań-tan /Gk,39/, beńu-máńgi /Mog,15/, táńri-táńiri /Ktb,12/, sabıńa-sózińe /ktm,6/, buńadup-muńayıp /GK,2b/, súńúg-nayza /ktb,46/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de «ń» fo­neması inlaut hám auslaut pozitsiyalarda ushırasadı: múńúz-múyiz /3,159/, mániń-meniń /2,97/, mańa-maǵan /2,94/, jalań yár-taqır jer /3,382/, súńgi-nayza /3,379/, qoń et-qoń et /3,370/, ań-ań /1,7b/, suńqar /3,392/, qalıń berse qız alır-qalıń berse qız alar /3,384/ h.t.b.
N.N.Poppeniń kórsetiwinshe, túrkiy tilleriniń barlıǵında da «ń» foneması sóz ortasında hám sońında eki dawıssız sestiń aralıǵında hám dawıslı sesten keyin qollanıladı, al dawıssız sesten keyin qollanıw jaǵdayları ata tilde de /prayazık/ ushıraspaydı.⁹²
«P» foneması. Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında únsiz, qos erinlik /bilabial/, jabısıńqı «p» dawıssız sesi sóz ortasında hám sońında jiyi qollanılǵanın kóriw múmkin. «P» foneması túpkilikli túrkiy sózlerinde anlaut pozitsiyada siyrek ushırasadı, kópshilik jaǵdaylarda basqa tillerden kirgen sózlerde qollanılǵan. Prof. N. A. Baskakov qaraqalpaq tilinde «p» foneması sóz basında siyrek qollanadı dep atap kórsetedi.⁹³ İlimpaz G.Ubaydullaev ta usı pikirdi qollap quwatlaydı.⁹⁴
Shayırdıń shıǵarmalarında «p» foneması sózdiń basında tómendegi mısallarda qollanǵan: payǵambar, palwan, patsha, para, sózdiń ortasında: qaraqalpaq, qıpshaq, qaqpash, shıpta, sózdiń sońında: ala jip, ǵárip, h.t.b. Sózlerde jumsalǵan. Joqarıdaǵı mısallardaǵı «p» foneması sózdiń absolyut ba­sında jumsalǵan «payǵamávaar, padshah, pahlavan, para» sózleriniń barlıǵı da arab hám parsı tillerinen kelip kirgen sózler bolıp tabıladı.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde anlaut pozitsiyada tek bir sózde «Purum-Shıǵıs Rim, Rum» toponiminde «p» foneması qollanılǵanın kóremiz.⁹⁵ Basqa jaǵdaylarda túpkilikli túrkiy sózlerde sóz basında «p» únsiz dawıssız foneması ushıraspaydı, al inlaut hám auslaut pozitsiyalarda jiyi ushırasadı: alıp-alıp, tıńlap /ktm,7/ ,bolup-bolıp /Ee,26/, esidip-esitip /TK,22/, qapıǵ-qapı /ktb,2/, Apa tarxan-áskeriy ataq /TK,34/, alp-alp, batır /Ee,47/, órpende sońúshdúm-órpeńde urıstım /Mog,26/ hám.t.b. Qashǵariydiń sózliginde de «p» foneması sóz ortasında hám aqırında jiyi ushırasadı, al sóz basında túpkilikli turkiy sózlerinde siyrek qollanılǵanın kóriw múmkin: qapuǵ /1,160/, kerpich kebi-gerbish qálibi /3,131/, gúp-gúbi, suw quyıp qoyatuǵın ıdıs /E,159/, pichek-pıshaq /3,171/,tepe-tóbe /3,336/, yabaqı-jabaǵı jún /3,8/ qúl táńrige tapdı- qul táńirine tabındı /2,9/ h.t.b. B.A.Serebrennikov túrkiy tillerindegi «p,t,k» únsiz dawıssız fonemalarınıń intervokal pozitsiyada únli dawıssız sesler «b», «d» «g» seslerine ózgeretuǵının atap kórsetedi. Bul qubılıs altay, ugro-fin tilleri ushın da xarakterli degen pikirdi bildiredi.⁹⁶
«R» foneması. Sonor, dirildewik «r» dawıssız foneması shayırdıń shıǵarmalarında, túrkiy tillerinde túpkilikli túrkiy sózlerinde anlaut pozitsiyada qollanılmaydı⁹⁷. Sózdiń basında arab-parsı tillerinen kirgen sózlerde jumsalǵanın kóriw múmkin: ráhát, rayatı, Rústem. Sóz ortasında túpkilikli túrkiy sózlerinde jiyi qollanılǵan: shıraq, búrkit, torǵay, urpaq, sózdiń sońında tómendegi mısallarda jumsalǵan: tor, jumır bas, bir, ar-namıs h.t.b.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde «r» foneması anlaut pozitsiyada jumsalmaǵan, tek sózdiń ortasında hám aqırında ushırasadı: túrq /Mog,30/, yir-jer /Ktb,22/, qırqız /Mog,26/, ichreki-ishki /Mog,30/, turunaya-tırna /TQ,94/, bir /qtb,52/, turur-turar /Gk,24/, bolur-bolar /Gk,89/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de «r» foneması sóz ortasında hám aqırında jumsalǵan: yarmaq-teńge /2,97/, aǵırdı-awırdı /1,171/, ayǵır /3,134/, er-er, erkek /3,270/, kuresh-jarıs, urıs/1,439/, charuq-sharıq, ayaq kiyim /1,362/, tarıǵ-egin /3,268/, túrlúg-túrli /1,141/ h.t.b.
Prof. S.E.Malov eski túrkiy jazba estelikleri tilinde tek bir sózde anlaut pozitsiyada «r» fonemasınıń jumsalǵanın kórsetedi: «rmla-jabayı haywan atı».⁹⁸
«S» foneması. Únsiz, til aldı, juwısıńqı «s» dawıssız foneması házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan. Sózdiń basında: sıbızǵı, sahra, sózdiń ortasında: qasıń qara, kisi, dásme-dás, sózdiń sońında: qonıs, joldas, as, bolǵan emes h.t.b. Sózlerde jumsalǵan.
Orxon-Enisey esteliklerinde «s» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵanın kóremiz: sab-sóz /ktm,7/, sú-ásker /Ee,26/, kisig-kisi /ktm,6/, sub-suw /Mog,35/, qomursǵa-qumırsqa /Gk,56/, bas /GK,26/, sach-shash /Ee,49/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de «s» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: suńqar-suńqar /3,392/, saǵ-oń/1,102/, saǵızxan-sawısqan /1,473/, arslan-arıslan /2,159/, yazsun-jaysın /1,80/ h.t.b.
Berdaqtıń qol jazba túrinde saqlanǵan shıǵarmalarında házirgi qaraqalpaq tilindegi «s» foneması qollanılatuǵın orınlarda «sh» foneması qollanıw faktleri jiyi ushırasıp otıradı. Bul fonemalardıń sáykesligin bir neshe jaǵdaylarǵa baylanıslı túsindiriw múmkin. Birinshiden, ilimpaz D.Saytovtıń kórsetip ótkenindey, «qaraqalpaqlardıń erte waqıtlarda ózbekler menen qońsı otırıwına baylanıslı olardıń tilinde «s» nıń sóz aqırında «sh» sesine ótiw fakti gezlesse, yaki Ájiniyaz shıǵarmalarında «s» nıń «sh» ǵa ótiwin Orta Aziyalıq jazba ádebiy tildiń dástúri arqalı júzege kelgen qubılıs» dep qarawımızǵa boladı. Ekinshiden, bunı tek ózbek tiliniń tásiri sıpatında bahalaw bir qansha qáte bolar edi. Sebebi qaraqalpaq, qazaq, noǵay tillerinen basqa barlıq túrkiy tillerinde, ásirese qıpshaq toparına kiretuǵın tatar, bashqurt tillerinde de «sh» foneması qaraqalpaq tilinde «s» foneması qollanǵan sózlerde jumsalıw faktleri de ushırasadı.
Sonlıqtan, klassik shayırlarımız Berdaq, Ájiniyaz shıǵarmalarında házirgi tilimizde «s» foneması jumsalatuǵın orınlarda «sh» fonemasınıń qollanılıwın tariyxıy protsess sıpatında bahalap eski túrkiy tillerinen Orta Aziyalıq túrkiy jazba ádebiy til-chaǵatay tiline dástúriy ótken hám XIX ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tilinde saqlanǵan úlgileri sıpatında bahalawǵa boladı. Sebebi, qaraqalpaq tili dialektleriniń materialları da bunı tastıyıqlaydı: salı-shalı, serik-sherik, súyel-shúyel, bas-bash, alpıs-altmısh, saǵal-shaǵal, sorpa-shorpa, as-ash, basqa-bashqa, esit-eshit.⁹⁹
N.N.Poppe túrkiy tillerindegi «sh» foneması «s» fonemasınıń rawajlanıw barısında payda bolǵan degen pikirdi aytadı.¹⁰⁰
«T» foneması. Únsiz, til aldı, jabısıńqı dawıssız «t» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan. Sózdiń basında: teńge, toqsaba, tutqın, ton, sózdiń ortasında: Asan atalıq, patsha, tatlı, miynetkesh, sózdiń sońında: tórt, jurt, márt, murat h.t.b. Sózlerde jumsalǵanın kóremiz.
Bul fonema eski túrkiy jazba esteliklerinde de sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: túrk-túrk /TQ,1/, Tońuquq-Tonıkók, turunaya-tırna /Gk,94/, túmen-on mıń /ktb,52/, altu-altı /TQ16/ at-at /TQ,77/ Temir qapuǵ-Temir qapı /qtb,2/, Túbút –Tibet /Ee,57/, altun-altın /TQ,32/,tórt-tórt /Gk,32/, h.t.b. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de «t» únsiz dawıssız foneması sózdiń basında, ortasında hám aqırında jiyi qollanılǵan: butaq-putaq /1,49/, ot-ot, shóp /2,105/, tarıǵ-egin /3,268/, et-et, gósh /3,32/, tigirman-digirman /3,282/, tópe-tóbe /3,336/, iyt-iyt /1,123/, atan-pishtirilgen túye /1,105/, at tuyaǵı-at tuyaǵı /3,180/, yut-jut /3,156/ h.t.b.
Házirgi túrkiy tillerinde de «t» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında qollanıladı.¹⁰¹
«W» foneması. Sonor, qos erinlik /bilabial/, juwısıńqı «w» foneması anlaut pozitsiyada siyrek, al inlaut hám auslaut pozitsiyalarda shayırdıń shıǵarmalarında jiyi qollanılǵan. Sózdiń basında: wázir, wáliy, sózdiń ortasında: Tomawıl, sózdiń aqırında: urıw, suw h.t.b. Sózlerinde jumsalǵan.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde sonor «w» dawıssız foneması ushıraspaydı. XI ásirge tiyisli Qashǵariydiń sózliginde bul fonema sóz ortası hám aqırında qollanılǵan. Sózdiń basında jumsalmaǵan. Bul fonema túrkiy tilleriniń rawajlanıwınıń orta túrk dáwirine kelip óz aldına fonema sıpatında qáliplesken: ew-úy /2,143/, tewe-túye/3,153/, suw /2,148/, awat-awa, maqullaw /1,84/, awchı-awshı, ańshı /2,94/, tawar /2,92/ h.t.b.
«F» foneması. Únsiz, erinlik-tislik /labiodental/, juwısıńqı «f» dawıssız foneması túrkiy tillerine, sonıń ishinde, qaraqalpaq tiline de basqa tillerden sózlerdi ózlestiriw nátiyjesinde kelip kirgen fonema bolıp tabıladı.¹⁰² Qaraqalpaq tiline bul fonema parsı ádebiy tilinen Orta Aziyalıq turkiy ádebiy tili arqalı kelip kirgeni málim. Arab-parsı tilinen kirgen sózlerdiń quramında qollanılǵan bul fonema Berdaq shayırdıń qol jazba túrinde saqlanǵan shıǵarmalarında ushırasadı. Shayırdıń awızeki túrde kelip jetken shıǵarmalarında qaraqalpaq tiliniń seslik nızamlılıqlarına sáykes ózlestirilgen arab-parsı sózlerindegi «f» fonemasınıń ornına «p» únsiz dawıssızı qollanılǵanın kóriwge boladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde de bul fonema tek ózlestirilgen sózlerdiń quramında ushırasadı.
«F» foneması sózdiń basında: fárzánd, farız, sózdiń ortasında: hafta, dáftar, yafraǵ, sózdiń sońında: yaf sózlerinde jumsalǵan.
Eski turkiy jazba estelikleriniń tilinde hám Qashǵariydiń «DLT» miynetinde bul fonema jumsalmaǵan.
«X» foneması. Únsiz, kishkene tillik /uvulyar/, juwısıńqı «x» dawıssız foneması arab-parsı tillerinen ózlestirilgen bir qansha sózlerdiń qurılısında jumsalǵan. Sózdiń basında: xat, xalqı, sózdiń ortasında: taxt, nusxa sozlerinde jumsalǵan. Shayırdıń dóretpelerinde auslaut pozitsiyada «x» foneması ushıraspaydı.
Orxon-Enisey jazba esteliklerinde «x» foneması qollanbaǵan. Prof. A.M.Sherbak «x» foneması túrkiy tillerinde orta túrk dáwirine kelgende jazba esteliklerdiń tilinde qollanılatuǵının kóriwge boladı dep jazadı.¹⁰³
Qashǵariydiń «DLT» miynetinde bul fonema jumsalǵan: xan /2,9/, xanda-qáyerde /3,233/, xizim-qızım /2,218/. Qashǵariy bul ses oǵuz hám qıpshaq dialektleri ushın tán ses ekenligin atap kórsetedi.¹⁰⁴
«H» foneması. Shayırdıń shıǵarmalarında únsiz, kómekey /faringal/, juwısıńqı «h» dawıssız foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde bul fonema auslaut pozitsiyada tek tańlaq sózlerdiń qurılısında qollanıladı. Sózdiń basında: hámilá, Hajıgeldi, sózdiń ortasında: sahabası, pahlawan, sózdiń aqırında: padshah, rasúwlilah, dárgah h.t.b. Sózlerde jumsalǵan.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde «h» únsiz dawıssız sesi ushıraspaydı.Qashǵariydiń sózliginde bul fonema siyrek bolsa da qollanılǵanın kóremiz.Qashgariydiń ózi bul ses túrkiy qáwimleri tilinde júdá az jumsalatuǵının kórsete kelip «hana»-ana, «hata»- ata sózlerinde qollanılatuǵının jazǵan hám bul ses tek kenjek, xotan qáwimleriniń tilinde bar, basqa qáwimlerde ushıraspaydı dep atap kórsetedi.¹⁰⁵
Qaraqalpaq tilinde «h» sesiniń fonema sıpatında qáliplesiwi tuwralı ayta kelip prof. N.A. Baskakov «h» dawıssız sesiniń fonemalıq máni ózgesheligi arab hám parsı tillerinen sózlerdi ózlestiriw nátiyjesinde payda boldı. Házirgi waqıtta túpkilikli sózlerde tiykarınan tańlaq sózlerde qollanıladı-, dep atap kórsetedi.¹⁰⁶
Túrkiy tilleriniń seslik qurılısın izertlewshi ilimpazlar arasında bul fonemanıń payda bolıwı tuwralı, máselen, M.Ryasyanen tiykar tildegi /prayazık/ «n» sesinen «h» sesine qaray rawajlanıw boldı degen pikirdi aytsa, N.K.Dmitriev, M.Sh.Shiralievler kavkaz substratınıń tásirinde kelip kirgen bolıwı tiyis degen boljawdı bildiredi.¹⁰⁷
«Ch» foneması. Únsiz, til aldı /dorsal/, jabısıńqı-affrikat dawıssız «ch» foneması Berdaq shayırdıń shıǵarmalarında sózdiń barlıq pozitsiyalarında jiyi ushırasadı. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde bul fonema tek ózlestirilgen sózlerde qollanıladı. Sózdiń basında: chól, chaljuwıt, sózdiń ortasında: qıbchaq, ochaq, sózdiń aqırında: qılıch, úch, ach-áptada h.t.b. Sózlerde jumsalǵan.
Eski túrkiy jazba estelikleri tilinde de affrikat «ch» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: chig-xalıq /Mog,26/, chıǵay-jarlı /TQ ,45/, kúch-kúsh /ktb,8/, toǵunch ay-toǵızınshı ay /ktb,53/, úchún-ushın /Ee,43/, ichrá-ishinde /ktm,2/, sach-shash /Ee,49/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de affrikat «ch» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan: chıbıq-shıbıq /2,9/, charuq-sharıq-ayaq kiyim /1,362/, qamchı-qamshı /3,364/, kechá-tún, aqsham /2,38/, balchıq-balshıq, ılay /1,434/, barchın-jipek /3,25/, kerpich-gerbish /3,131/, qoruǵchı-qorıǵshı /3,260/ h.t.b. Sózler.
Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde «ch» foneması tupkilikli túrkiy sózleriniń qurılısında kollanıw jaǵdayları ushırasadı: shapan-chapan, shaqqan-chaqqan, qayshı-qaychı, kishkene-kichkiná, shaqqı-chaqqı h.t.b.¹⁰⁸
Qaraqalpaq, qazaq, noǵay tillerinen basqa házirgi túrkiy tilleriniń bárinde «ch» foneması túpkilikli túrkiy sózlerinde jumsaladı.
«Sh» foneması. Únsiz, til aldı, juwısıńqı «sh» dawıssız foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında qollanılǵan: shúyit, shoshqa, shikás, sózdiń ortasında: yaqshılar, qarshıǵa, ashlıq, sózdiń sońında: yash,besh, yoldash h.t.b. Sózlerde jumsalǵan.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde hám Qashǵariydiń sózliginde de shayırdıń shıǵarmalarındaǵı sıyaqlı «sh» únsiz, dawıssız foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında jiyi qollanılǵanın kóriwge boladı: tash-tas /Mog,15/, qush-qus /GQ, 94/, kúmúsh-gúmis /Mog,II/, shad-áskeriy ataq /Mog,9/, sóńúshti-soǵıstı, urıstı /Mog,28/, yarash-jaras /Mog,11/ hám.t.b.
Qashǵariydiń sózliginde de «sh» foneması barlıq pozitsiyalarda jumsalǵan: shayan /3,378/, eshak-eshek /1,134/, ash-as, azıq-awqat /1,105/.