I ma’ruza mashg‘ulotlari

PHP dasturlash tili. PHP (Hypertext PreProcessor) – HTMLni qayta ishlovchi, Web dasturlashda keng foydalaniladigan dasturlash tili.
1994-yili PHP tilinig yaratuvchisi Rasmus Lerdorf o‘zinig saytiga mehmonlar kirishini hisoblash uchun Perl dasturlash tilida mahsus qobiq yozib amalda qo‘llagan. Ko‘p o‘tmay qobiqni ishlash unumdorligi juda past va sekinligi aniqlanganidan so‘ng, dasturlarni yangidan “C” tilida yozib chiqishga to‘g‘ri keladi. Keyin, dastlabki dastur kodlari muallif tarafidan barchaga ko‘rish uchun serverga nashr qilingan. Server foydalanuvchilari kodlar bilan qiziqib, uni ishlatish muhlislari ham paydo bo‘lgan. Ko‘p vaqt o‘tmay bu dasturlar alohida loyihaga aylanib, 1995 yilning iyun oyida dasturiy mahsulot PHP (Personal Home Page) nomi bilan birinchi nashri chiqarildi. Imkoniyatlari oddiy va sodda bo‘lib: bir necha buyruqlarni tushunadigan kod analizatori (tekshiruvchisi), mehmonlar hisoblagichini, kitobini, chatini yaratish uchun foydali dasturlar to‘plamidan iborat bo‘lgan.
1996 yil aprel oyida dasturlar jiddiy qayta ishlanganidan so‘ng, PHP/FI (Personal Home Page / Forms Interpreter) nomi bilan mahsulotning ikkinchi nashri paydo bo‘ldi. Bu mahsulot html-kod ichiga yozilib, html-formalarni qayta ishlab, hozirgi PHP dasturlash tilining tayanch imkoniytlarini ichiga olgan. PHP/FI kod yozilishi Perl tiliga juda oxshagan, lekin soddaroq bo‘lgan. 1997 yili PHP/FI 2.0 nashri chiqdi. O‘sha paytda bu mahsulotdan dunyo bo‘yicha bir necha ming odam foydalanib, Internetning 1%ini tashkil qildi. 1997 yilda Yendi Gutmans va Ziv Suraski PHP/FI kodini boshqatdan yozib chiqishdi, chunki yeski kod ular ishlatayotgan yelektron tijorat tizimlari uchun yaroqsiz yedi. Yeski kodning mualliflaridan yordam olish uchun ular birlashishni taklif yetib, PHP3 nomli loyihani PHP/FI ning rasmiy vorisi deb eʼlon qilishdi. Yangi loyiha uyushgandan keyin PHP/FI loyihasi ishlab chiqarilishi to‘xtatilgan.
PHP 3.0 ning yeng kuchli taraflaridan biri uning kengaytirala olinadigan yadrosi (tizimning bosharuv qismi) bo‘lib, bundan tashqari, maʼlumot jamg‘armalar bilan, turli protokollar va interfeyslar bilan birgalikda ishlash keng imkoniyatlari yaratildi. Muvaffaqiyatga yerishishga ancha ahamiyatli fakt bu yangi tilni boyligi va ob’ektlarga mo‘ljallangan dasturlashni ko‘lla olishi. Yangi loyiha bilan birga nafaqat tilni tashqi, ichki tuzilishi o‘zgardi, balki o‘zini nomi ham. Yendi PHP qisqartmasi “PHP: Hypertext Preprocessor” maʼnosini anglatishi bildirildi. 1998 yilning oxirida PHP foydalanuvchilarning soni o‘n minglardan oshdi. Yuz mingdan oshiq web-saytlar bu tilni qo‘llashini eʼlon qilishdi. Taxminan Internetning 10% serverlarida PHP 3.0 o‘rnatilgan yedi. 1998 yilning iyun oyda PHP 3.0 to‘qqiz oy ommaviy tekshiruvidan keyin rasman eʼlon qilindi. Shu yilning qishida Yendi Gutmans va Ziv Suraski PHP yadrosini qaytadan ishlab chiqarishni boshlashgan. Ularning asosiy vazifasi PHP tiziminig unumdorligini ko‘tarish va kodning modullarini yaxshilash yedi. 1999 yilning o‘rtalarida birinchi marta taqdim qilingan yangi yadro “ “Zend Engine”” deb nomlangan (“Zend”: mualliflar “Zeev” va “Andi” ismlardan tashkil topgan). Uni asosida tuzilgan yangi til PHP4 2000 yilning may oyida rasman chiqarilgan. Unumdorlik yaxshilangandan tashqari, PHP 4.0 muhim yangiliklarga ega bo‘lib, sessiyalarni ko‘llash, buferli chiqarish, kiritilgan maʼlumotlarni xavfsiz qayta ishlash va yana bir necha yangi til tuzuvchilarini paydo bo‘lishidan iborat.
Hozirgi kunlarda “Zend Engine” qayta yaxshilanib PHP5 tili ishlab chiqarildi. Asosiy o‘zgarishlar obektlarga mo‘ljallangan dasturlash modelida bo‘lib, tilning imkoniyatlari yana-da kengaytirdi. Hozirda PHP tilidan yuz minglab dasturchilar foydalanadi, ular tomonidan bir necha million saytlar yaratilib, Internetning 20% domenlarini tashkil yetmoqda. Ushbu tilning imkoniyatlaridan tarmoq qurilmalari va terminallarini sozlash oynalarini yaratish uchun keng qo‘llaniladi.