İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________ 379
ARPANET layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən iş paketlərin kommutasiyası
ilə şəbəkələrin yaradılmasına əsaslanır. Bu şəbəkə növündə informasiya (məsələn,
xəbər) böyük olmayan paketlərə bölünür, həmin paketlər təyin olunmuş yerə
çatana qədər səmərəli marşrut seçərək
bir-birindən asılı olmayaraq müxtəlif
şəbəkələrdə yerini dəyişir. Sonda bütün
paketlər lazımı yerə çataraq yenidən
birləşərək
ilkin
formanı
alır.
Kompüterlərin eyni hüquqlu olması
informasiyanın konkret bir kompüterdən
asılılığını
aradan
qaldırır.
Bu
texnologiyaya
əsasən
əgər
kommunikasiya xəttinin bir hissəsi
sıradan çıxarsa, böyük olmayan paketlər
digər işləyən xətlərə ötürülə bilər.
ARPANET sistemi uzaq məsafədə olan
kompüter mərkəzləri ilə əlaqələri
yaradırdı. Bu sistem elektron poçtunun
göndərilməsi və informasiya mübadiləsi
üçün istifadə olunurdu. Sistem inkişaf
edərək, 1983-cü ildə iki şəbəkəyə:
Leonard Kleynrok
ARPANET və MILNET şəbəkələrinə bölünür. MILNET səbəkəsi hərbi məqsədlər,
ARPANET şəbəkəsi isə elmi tədqiqatlar məqsədi üçün nəzərdə tutulur. Son
nəticədə iki şəbəkə arasında informasiya mübadiləsi imkanı yaranır və bu birləşmə
İnternet adı ilə dünyada tanınır.
İnternet qlobal şəbəkədə birləşmiş kompüterləri, proqramları, verilənlər
bazalarını, faylları və nəhayət insanları birləşdirən şəbəkələrdən ibarət şəbəkə
sistemidir.
Statistik hesablamalara əsaslanaraq demək olar ki, İnternet sistemi ilə
dünyada çoxlu sayda ölkələrin bir neçə yüz milyonlarla istifadəçisi bir-biri ilə sıx
informasiya mübadiləsi edirlər. Göstəricilər zaman keçdikcə artmaqdadır. Təxmini
alınmış hesablamalardan məlum olur ki, İnternetdə hər ay istifadəçilərin sayı 2
milyona qədər çoxalır (bəlkədə daha çox), hər dəqiqədə isə sistemə təxminən 46
yeni istifadəçi (bəlkə daha da çox) qoşulur. Hər yeni qoşulan istifadəçiyə
İnternetdə yeni ünvan verilir.
İnternet şəbəkəsi hazırda dünyada ən böyük informasiya resurslarına malik
olan qlobal bir şəbəkədir. İnternet şəbəkəsi istifadəçiyə praktiki olaraq hüdudsuz
informasiya resursları təqdim edir. Uyğun tətbiqi proqram təminatı və sadə qrafiki
interfeys istənilən istifadəçiyə İnternet xidmətindən istifadə etmək imkanı verir.
İnternet ümumdünya informasiya - kompüter şəbəkəsidir. İnternetdə
informasiya serverlərdə saxlanılır. Serverlərin öz ünvanları olur və onlar
İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________
380
xüsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar. Onların köməyi ilə poçtu və
faylları göndərmək, verilənlər bazasında informasiya axtarışını aparmaq və s.
həyata keçirmək mümkündür.
İnternet serverlərinə müraciət edə bilmək üçün istifadəçinin kompüteri bu
qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır. Ayrı-ayrı istifadəçilərin İnternetin informasiya
resurslarına daxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ
şəbəkələr vasitəsilə həyata keçirilir. Provayder kimi kliyentlərlə əlaqə saxlaya bilən
və ümumdünya şəbəkəsinə çıxışı olan hər hansı bir təşkilat iştirak edə bilər.
İnternetin əsas halqası lokal hesablama şəbəkəsidir. Şəbəkə vasitəsi ilə
İnternet təkcə ayrı-ayrı kompüterlər arasında əlaqəni deyil, həmçinin daha bir
qrup kompüterlərin birləşməsini də həyata keçirir. Əgər bir neçə lokal şəbəkə
ardıcıl olaraq İnternetə qoşularsa, onda bu şəbəkələrin hər bir işçi stansiyasıda
İnternetə qoşulmalıdır. Bundan əlavə istifadəçinin kompüteri də sərbəst formada
İnternetə qoşula bilər. Onda bu kompüterlər
host
kompüterlər (aparıcı əsas
kompüter) adlanır və istifadə orada mövcud olan müştəri – proqramlar vasitəsi ilə
lazımi serverlərə müraciət etməklə həyata keçirilir.
Məlumatların ötürülməsinin yüksək sürətli magistralı kimi xüsusi ayrılmış
telefon xətlərindən, optik lifli kabellərdən və peyk rabitə kanallarından istifadə
oluna bilər. İnternetə qoşulmaq istəyən təşkilat xüsusi kompüterdən istifadə edir
ki, buna
şlüz
deyilir. Şlüz, məlumatların lazımi ötürmə marşrutlarını seçməklə
bərabər, şəbəkənin ayrı-ayrı hissələrində nasazlıqlar baş verən halda
məlumatların ötürülmə marşrutlarını təshih (korrektə) etmək üçün daha böyük
şəbəkəyə qoşulan altşəbəkələrin parametrləri haqqında məlumata malik olmalıdır.
Burada yerləşdirilmiş proqram təminatı vasitəsilə şlüzdən keçən bütün məlumatlar
işlənir. Hər bir şlüzün öz İnternet protokol ünvanı olur.
Əgər şlüzün qoşulduğu lokal şəbəkəyə ünvanlaşdırılmış məlumat daxil
olubsa, həmin məlumat bu lokal şəbəkəyə ötürülmüş olacaq. Əgər məlumat digər
bir şəbəkəyə aid olarsa, o zaman həmin məlumat növbəti şlüzə ötürüləcək. Hər
bir şlüz bütün yerdə qalan şlüz və şəbəkələr haqqında geniş informasiyaya malik
olur. Hər bir məlumat lokal şəbəkədən şlüz vasitəsilə İnternetə ötürülürsə, bu
halda ən „
tez“
yol seçilir. Şlüzlər protokol vasitəsilə bir-biri ilə marşrutlar və
şəbəkənin vəziyyəti haqqında informasiya mübadiləsini aparırlar.
Bəzi şirkətlər provayder rolunda çıxış edə bilir. Provayder İnternetdə öz
şlüzünə malik olur və digər şirkətlərə və ayrı-ayrı istifadəçilərə bu şlüz vasitəsilə
şəbəkəyə daxil olmağa icazə verir.
İNTERNETİN XİDMƏTLƏRİNDƏN İSTİFADƏ
İMKANLARI
Müasir dövrdə İnternetin istifadəçilərə təklif etdiyi xidmətlər onun
nüfuzunun gündən-günə artmasına səbəb olur. İnternetin xidmətləri sayca
nisbətən çox olsa da, onlardan daha geniş tələbata malik olanları aşağıda qeyd