I o’quvchilarni jismoniy tarbiyalashda xalq o’yinlardan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari I

Tezkorlikni tarbiyalovchi o’yinlar. Tezkorlikni tarbiyalash uchun mashqlar maksimal suratda bajarilishi lozim. Signalga binoan tezlikda javob berilishini muayyan vaqt birligi ichida ko’pgina harakatlar bajarilishini hamda butun tana yoki uning bir qismini fazoda tezlik bilan harakat qilishini talab qilinadigan o’yinlar o’quvchilarda tezkorlik sifatini rivojlantiradi.

Bunda ko’proq ikki guruhning faol musobaqalashishiga olib keladigan o’yinlar o’tkazishga e’tibor qaratish lozim. Harakatdagi ob’ektga nisbatan bo’lgan reaksiyani tarbiyalovchi o’yinlar bu o’rinda yaxshi natija beradi. Bunday o’yinlarga “Do’ppi kiyishda kim g’olib?”, “To’rt muyush”, “Bo’sh joy”, “Kim tez o’ynaydi” kabilarni kiritish mumkin.
Masalan, “Do’ppi kiyishda kim g’olib” o’yini qadimgi o’zbek xalqining milliy o’yinlaridan hisoblanib, bolalarni tezkorlikka, chaqqonlikka o’rgatadi. O’yinda o’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. 30 metr masofani ikkita do’ppi bilan belgilash kerak. Har ikkala guruhdan ikki bola Shu masofaga yugurib borib kelishi va o’yinni bajarishi-do’ppi boshidan tushmasligi kerak. O’yin guruhdagi bolalarning hammasi boshiga do’ppi kiygizulgunga qadar davom etadi. qaysi guruh shartni tez bajarsa, o’sha g’olib sanaladi.

2. 
   Kuchni rivojlantiruvchi o’yinlar. Bunda o’qituvchi kerakli mushak guruhlarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan o’yinlarni tanlashi lozim. Kuchni rivojlantiruvchi o’yinlarda o’quvchilar o’z tana og’irligini, bironta tashqi og’irlikni yoki raqib og’irligini (qarshiligini) yengadi. Kuchni rivojlantirish uchun quyidagi o’yinlar tavsiya etiladi: “Xo’roz-xo’roz” o’yini, “Uloq”, “Otdan ag’darish”, “Oqsoq bo’ri va qo’ylar”, “CHuqurga tushir” kabilar.
   

“Xo’roz-xo’roz” o’yinida bolalar soni qancha ko’p bo’lsa, o’yin Shuncha qiziqarli bo’ladi. Bu o’yinda asosan o’g’il bolalar qatnashadi. Bolalar ikkiga bo’linib o’ynaydilar. Ikki tomonda guruh sardorlari saylanadi. O’qituvchi sinf o’quvchilarini ikki jamoaga bo’ladi. Ular bir-birlariga yuzma-yuz qarab turadilar. Ular qo’llarini orqaga tutib bir oyoqlab sakrashib, yelkalari bilan bir-birlarini itara boshlaydilar. Bunda birorta bola oldin oyog’ini yerga qo’yishi yoki orqasidagi qo’lini bo’shatib, o’ynashi mumkin emas. O’yinning asosiy maqsadi, o’quvchilarning kuchini sinash, chidamlilikni oshirishdan iborat.
Bu o’yinning yana bir boshqacha ko’rinishi ham bor. Bunda ikkita o’g’il bola qatnashadi.dastlab yerga doira shakli chiziladi. Shu doira ichida har ikki bola ham qo’llari orqasida, bir oyog’ini ko’tarib, ikkinchi oyog’ida sakrab-sakrab bir-birini yelkasi bilan turtib, doira ichidan chiqib ketgan yoki ko’tarilgan oyog’ini yerga qo’ygan bola yutqazgan hisoblanadi.
Tezkorlik va kuchni rivojlantiruvchi o’yinlar ma’lum bir vazifani hal etishda katta yordam beradi.
3. Chaqqonlikni tarbiyalovchi o’yinlar. Aniq harakat qilish zarur bo’lgan, bajarish sharoitlari o’zgaruvchan milliy o’yinlarda chaqqonlik yaxshi rivojlangan bo’lishi kerak. Shunga tayangan holda chaqqonlikni tarbiyalash uchun “Almash qadamlar”, “Tiriltirishma”, “Urdi-qochdi”, “Olacha tovuq”, “Kim chaqqon” kabi o’yinlarni tavsiya etdik.
Misol uchun “Almash qadamlar” o’yinini ko’rib o’tish mumkin. o’yinni butun sinf o’quvchilari ikkiga bo’lib o’ynashi mumkin. O’yinning qoidasi: bolalar uzunasiga saflanadilar, so’ngra tartib bilan tortilgach, chiziq ustidan qadamlarini chillak qilib (ketma-ket) qo’yib o’tadilar. O’yinning uch xilidan foydalanish mumkin:
1.Chiziq ustidan qo’llarini yon tomonga uzatgan holda.
2.Qo’llarni orqaga qilgan holda.
3.Qo’llar bilan boshning orqasini ushlagan holda.
Kim shu o’yinni chaqqon va xatosiz bajarsa, o’sha g’olib sanaladi. CHiziq ustidan yurish harakatda kim muvozanatni buzsa, xato qilgan hisoblanadi va o’yindan chiqadi. O’yin Shu zaylda davom etadi.
O’yinni dars vaqtida ham, tanaffusda ham bajarish mumkin. Bu o’yinning tarbiyaviy ahamiyati Shundaki, u bolani ruhan sezgirlikka chaqiradi. Jismoniy jihatdan chaqqonlikni (o’yin ma’lum muddatda bajarilishi ya’ni qaysi guruh chiziqni tezda birinchi bo’lib bosib o’tishi kerakligi bunda bolalar o’yinlarining ruhi, tabiati, xarkteri, ishtirokchilarning hatti-harakatlari v.h. kabi tomonlariga e’tibor berish kerakligi nazarga tutilyapti) tarbiyalaydi, qomatni tik to’g’ri tutishga o’rgatadi. Bu o’yinni guruhlarga bo’lib o’ynash bolada jismoniy madaniyatga bo’lgan qiziqishni oshiradi. Bu o’yindan qadimda ota-bobolarimiz juda ko’p foydalanishgan.
4. Chidamlilikni tarbiyalovchi o’yinlar. Ko’pchilik milliy xalq o’yinlarida nihoyatda jadal bajariladigan mashqlar tufayli tezkorlik va chidamlilik kabi jismoniy sifatlar tarbiyalanadi. Bunday o’yinlarda jismoniy yuk (nagruzka) ham asta-sekin oshirib boriladi. Masalan, maydonni kattalashtirish; maydonni kichraytirmay turib o’yinchilarning sonini kamaytirish; o’yin jihozlari sonini ko’paytirish (tayoqcha, ro’molcha, do’ppi, chopon, to’p v.h.) yugurish masofasini uzaytirish; to’siqlar sonini oshirish; murakkab mashqlarni qo’llash va ularning sonini ko’paytirish va hakazo.
Ko’rsatilgan bu metodik usullar izchillik bilan qo’llanilganda maqsadga tezroq erishiladi. Mazkur jismoniy sifatni tarbiyalovchi o’yinlarga “Oqsoq qarg’a”, “Lanka”, “Podachi” kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin. masalan, “Oqsoq qarg’a”-estafeta tarzidagi harakatli o’yin. O’yinchilarning miqdori teng bo’ladi, ikkita jamoa bir-biriga ro’para turib, saf tortadi. O’ynovchilardan har biri navbat bilan o’zining bitta oyog’i bog’ich (ro’molcha yoki tasma) bilan boldiridan sonigacha bog’laydi.
Har ikkala komandaning o’yinchilari “Tayyorlan-Bajar!” buyrug’i berilishi bilan qarshi jamoaning chizig’iga qadar bir oyoqlab irg’ishlab boradilar, undan keyin esa oyoqlaridagi bog’ichni yechib olib, orqalariga qarab yuguradilar va uni o’z jamoalaridagi navbatdagi o’yinchiga beradilar. O’yin bog’ichini o’qituvchiga keltirib beradigan so’nggi o’yinchiga qadar Shu tariqa davom ettiriladi. Bog’ichni birinchi bo’lib o’qituvchiga keltirib bnrgan jamoa g’olib bo’ladi.