Игтисадијјат илә сијасәтин бир-бири илә әлагәли олмасына сәбәб олан амилләрдән бири дә, истеһсал олунмуш малларын вә ја мәнфәә
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÜÇÜNCÜ FӘSİL SİYASİ COĞRAFİYA VӘ GEOPOLİTOLOGİYA
97 8. Rəsul Cəfəriyan, “İslamın hicrətin 4-cü ilinədək siyasi tarixi”, 2-ci cild, İslam mədəniyyət mərkəzi nəşriyyatı, 2-ci çap, 1369-cu hicri şəmsi ili (1990) payız; 9. Ustad Abbasəli Әmid Zəncani, “İslamın siyasi ideologiyasının əsasları”, İslam mədəni və ideoloji təhqiqatlar nəşriyyatı, 1-ci çap, 1374-cü hicri şəmsi ili (1995); 10. Şeyx Taifə Cəfər Məhəmməd ibni Әli Tusi, "Təhzibul Әhkam", Әli Әkbər Ğəffarinin düzəliş və əlavələri ilə, 6-cı cild, Şabək nəşriyyatı, 1-ci çap, 1372-ci hicri şəmsi ili (1997); 11. Cavad Mənsuri, “İslam İnqilabına qarşı aparılan mədəni müharibə”, Astan Quds Rəzəvi nəşriyyatı, 2-ci çap, 1372-ci hicri şəmsi ili (1991); 12. “Qurani-kərim”; 13. “Nəhcül Bəlağə”, Doktor Sübhi Saleh, Beyrut çapı, 1378-ci hicri şəmsi ili (1999), İran çapı 1359-cu hicri şəmsi ili (1980); 14. “İran İslam Respublikasının Konstiusiyası”, Dövlət orqanı nəşriyyatı, 1368-ci hicri şəmsi ili (1991). 152, 153, 154 və 155-ci maddələr; 15. “İslam və Әrəb svilizasiyası”, tərcümə edən Fəxr Dai Gilani; 16. “İbni Hişamın Sirəsi”, 4-cü cild, Әbdül Məlik, Sirətun-nəbəviyyə, Darul əhya turasul ərəbiyyə nəşriyyatı, (tarixsiz); 17. Surinsen; 18. İbn Səd, Təbəqat, Həmidulla nəql edərək, Siratut-təbəqat ul- kubra, Beyrut çapı, 1959-cu il; 19. “Nəhcül Bəlağə”, tərcümə edən Mohsen Farsi; 20. “Təfsiri-nümunə”, 6, 2, 13, 9, 3, 22 və 21-ci cildlər; 21. “Ruh ul-yəqin”, tərcümə edən Әli Әkbər Muhtədi; 22. “İslamda qununvericilik fəlsəfəsi”, Sübhi Məhməsani, tərcümə edən Gülüstani, Tehran, Әmir Kəbir nəşriyyatı 1358 (1979); 23. Bizans tarixi, 1-ci fəsl; 24. Məkatiburrəsul, Әli Әhməd Miyanəci, 1-ci cild, 104, 117, 118, 121, 133, 134 və 169-cu səhifələr; 25. Sivilizasiya tarixi, Vil Dorant; 26. Hicrətin 4-cü ilində İslamın svilizasiya tarixi, Müəllif Adam Metz, tərcümə edəni Әlirza Zəkavəti, 1-ci cild, 1 və 2-ci fəsllər; 98 27. İslamın Osanlı imperatorluğu dövründə beynəlmiləl əlaqələri (məqalə N.12); 28. Dünyada yazılmış ilk konstitusiya; 29. Afrika hərəkatları, müəllif Petros Qali, tərcümə edən Doktor Fərəculla Nasiri; 30. Svilizasiya tarixi, Corci Zeydan, Әrəb qəbilələri haqda söhbət açılan fəsil; 31. Cəlinin Sirəsi, 1-ci cild və "Məsnəd" Әhməd İbni Hənbəlin 1-ci cild; 32. İslamın siyasi tarixi, 1-ci cild. 99 ÜÇÜNCÜ FӘSİL SİYASİ COĞRAFİYA VӘ GEOPOLİTOLOGİYA 100 ÖN SÖZ Coğrafiya elmində atmosfera (ərazi) və yer kürəsinin üst səthinin quruluş və xüsusiyyətləri haqda söhbət açılır. Müxtəlif şaxələrə bölünən coğrafiya elminin bir qolunu da, siyasi coğrafiya təşkil edir. Siyasi coğrafiya 1 (geopolitologiya) insanın fəza, ətraf mühit və oradakı ünsürlərlə qarşılıqlı siyasi münasibətlərinə deyilir. Bir əsrlik tarixə malik olan siyasi coğrafiya müstəqil elm halında yalnız 1897-ci ildən fəaliyyət göstərərək, ali elm ocaqlarında müzakirə olunmağa başlanmışdır. Məşhur alman coğrafiyaşünası Fridrik Ratzel (1844-1904) ilk dəfə olaraq təlif etdiyi kitabı "Siyasi coğrafiya" adı altında nəşr etmişdir. Elmin bu şaxəsi ilə əlaqəli olan mövzular qədim zamanlardan bəri ictimai və siyasi filosof və mütəfəkkirlərin əsərlərində dəfələrlə öz əksini tapmışdır. Belə ki siyasi coğrafiyanı tarixi baxımdan, siyasət və coğrafiya elmləri ilə eyni dövrə aid etmək olar və bütün bunları nəzərə alaraq, Aristoteli (e.ə - 322-381) ilk siyasi coğrafişünas hesab etməliyik. O, özünün “Siyasət” adlı kitabında böyük cəmiyyət və əraziyə malik və müəyyən hədəfi olan nümunəvi bir dövlətə işarə etmişdir. Orada nümunənin cəmiyyət, ərazi və dövlətin qüdrət və zəifliyi ilə əlaqəli olan rabitəsini açıqlayır. Həmçinin dövlətin cəmiyyətlə ərazi arasında olan qarşılıqlı əlaqəyə işarə edərək asiya, avropa və yunanlıların siyasi davranışlarına təsir göstərən siyasi və psixoloji xüsusiyyətləri tərif etmişdir. Təqribən üç əsr sonra rum-yunan coğrafiyaşünası Strabon (miladi - 24-63) özünün on yeddi cildlik kitabında siyasi coğrafiya məsələlərini araşdırmış və Rum imperatorluğu kimi böyük siyasi qurumu idarə etmək üçün lazım olan alimlərə işarə etmişdir. O da Aristotel kimi qatı milliyyətçi olduğu üçün öz ölkəsinin abu-həvasını və mövcud şəraiti hakimiyyət üçün hər şeydən daha münasib hesab edirdi. İslam zühur etdikdən sonra bəzi müsəlman alim və coğrafiyaşünasları da siyasi coğrafiya məsələləri ətrafında geniş araşdırmalar aparmışlar. Onların arasında daha çox şöhrət tapmış 1 Political Geography 101 İbni Xəldun, təbii mühit ilə siyasi rəftarlar arasında əlaqə yaratmış və özünün dövlət barədə irəli sürdüyü məşhur nəzəriyyəsini onu üzərində qurmuşdur. İbni Xəldun "Әsəbiyyət" 1 (və ya təəssübkeşlik) xüsusiyyətini dövlət və siyasi qurumu meydana gətirən hərəkətəgətirici qüvvə və səhra həyatından mütəəssir olduğunu hesab edir. O, belə bir əqidədə olmuşdur ki: "Hər bir dövlət təəssübkeşlik əsasında meydana gəlir və mövcud olduğu dövrdə bu beş mərhələni keçməli olur: 1-Yaranış və zəfər; 2-Qüdrətin mərkəzləşdirilməsi; 3-Asudəlik (maddi məsələlərə diqqət və onların inkişafı); 4-Yüksək həyat tərzi və ondan razılıq hissi; 5-İsraf, hərc-mərclik və dövlətin süqutu; İbni Xəldundan sonra Baden, Monteskyu (1689-1755) kimi avropa alimləri də coğrafi amillərin insanın siyasi rəftar və davranışlarına və dövlətin qüdrət və qəbul etdiyi qərarlara təsir göstərdiyinə işarə etmişlər. XİX əsrin ortalarında Berlin universitetinin coğrafiya müəllimlərindən biri olan Karl Reyter İbni Xəldunun irəli sürdüyü nəzəriyyəyə oxşar (bəlkədə ondan mütəəsir olaraq) “Dövlətin əsası” nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Fridrix Ratzel özünün “Siyasi coğrafiya” adlı məşhur əsərini təlif edib bu elmin bünövrəsini qoyanadək, XİX əsrin son illərinə qədər bu kimi pərakəndə nəzəriyyələrin verilməsi davam etmişdir. Məhz bu səbəbdən o, Siyasi coğrafiya elminin əsas banisi hesab olunur. Ratzel "Qanuni dövlət" 2 nəzəriyyəsini irəli sürməklə, ölkənin qüdrətinin nədən ibarət olduğunu, mövqeiyyətlə mühit və dövlət ünsürləri arasında olan əlaqəni tərif etmişdir. Ratzeldən daha sonra Siyasi coğrafiyada, bir çox hallarda təbii amillərin, coğrafi mühit və mövqeyyətin dövlətlərin qüdrətinə qoyduğu təsir, habelə hökmüranlıq və hegemonluq barədə söhbət açılmağa başlamışdır. Avropa dövlətləri, coğrafiyaşünas və siyasətçilər xüsusi olaraq siyasi coğrafiyaya bu istiqamətdən nəzər 1 Ibni Xəldun əsəbiyyət (və ya təsübkeşlik) dedikdə, əsl nəcabətə qarşı sadiq qalıb qəbilə təəssübkeşliyinə malik olmağı nəzərdə tutur. 2 Organic Goverment Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|