Ii fəSİl tarix tariX
Yüklə 1,63 Mb.
|
| 222 Təfsilən bax: W. Eberhard, Tobaların Hayvancılığı, s. 485-494; yenə onun: Toba’larda Ziraat, s. 81-95. 223 Çin geniş ailə sistemi qarşısında dəyişən kiçik tabğaç ailəsi, bax: W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 163. 224 Təfsilən O. Franke, həmin əsər, II, s. 228-250; W. Eberhard, Das Toba-Reich Nordchinas, 1949; bax: H. Franke, Oriens, III, 1, s. 136-139. 225 Bu türk bölümü üçün "kök-türk" deyimi ilk dəfə W. Bang tərəfindən işlədilmişdir. Bax: TP. VII, 1896, s. 325 və ardı. 226 "Kök-türk", bax: I kitabə=Kül Təgin, şərq cəbhəsi, sətir. 3. Həmin ibarə, II kitabə= Bilgə kağan, şərq, sətir 4. Bax: H. N. Orkun, ETY, I, s. 31. 227 "İdi-oksız Kök-türküt (=müstəqil Göytürk), Kitabələr, həmin yer. Ayrıca bax: aş. Kültür: Eldə istiqlal. 228 Bax: Inscriptions de l’Orkhon..., s. 238 (qutsal göyün /səma/ rəngindən dolayı); yenə onun: Turcica, s. 18 və ardı. Ayrıca bax: R. Giraud, L’Empire des Turcs celestes, s. 15. 229 Bax: Liu, Die chinesischen Nachrichten ntr Geschichte der Ost-türkən (T’u-küe), I, s. 127 və ardı; II, s. 654, 656, 658-659, 663. 230 Bax: Ögel, Belleten, sayı 33, s. 82. 231 Bax: K. Czeglédy, Nomád népek..., s. 103,107 və ardı. 232 Liu, həmin əsər, s. 127, 354; W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, indeks, s. 278; Ed. Chavannes, Documents..., s. 94. Tie-loların türk oğur qrupuna mənsub ting-linglərlə eyni olduğu haqqındakı görüş (bax: K. Czeglédy, həmin əsər, s. 18, 22, 49,160), m.ö. əsrlər üçün doğru ola bilər. Daxili Asiyada vu-sunların qərbindəki kimlikləri yaxşı təsbit edilə bilməyən tinq-linqlər (bax: Eberhard, həmin əsər, s.70 və ardı, 73) də hər halda töleslərdən idilər. 233 Çincədəki tie-lo şəklinin türkcə əsli təgrəg = yuvarlaq, təkərlək olabilər. Bax: J. Hamilton, Toquz-Oguz..., s. 26. Bəlkə daha doğrusu türkcə töles, teles, teleç=kök, özdür (teleç bulğar türkcəsindəki şəkil). Bax: L. Bazin, Les Calendriers... s. 661,667. 234 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 87, n. 2; 220, qeyd 3; Fr. Hirth, Nachwortezur Inschrift des Tonjukuk, ATİM, s. 37-43; B. Ögel, Doğu Gök-Turkleri Hakkında Vesikalar və Notlar, s. 96 və ardı. 235 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 87, qeyd 2. 236 Burada sir-tarduş olaraq keçən və Bilgə kitabəsində (1 dəfə) "sir tokuz oğuz" və Tonyukuk kitabəsində “türk sir bodun" şəklində (5 dəfə) işlənən sir (və ya sır=sıra, şir?) deyimi (indiyə qədər verilən müxtəlif mənalar: yaxşı, əsalətli, qərb, sülalə, birləşik) arasında ən isabətlisi "birləşik" olmalıdır. Bu məna dövlət quruluşu ilə açıqlana bilər (bax: sir-yabğu). K. Czeglédyə görə (Ğogay-quzı..., s. 65 və ardı), hsieh yen-to adı "sir" və "yen-to" deyə anılan iki türk qrupunun meydana gətirdiyi birliyi göstərməkdədir. Tarduşlar ayrı bir türk qrupu olaraq varlığını davam etdirmiş, fəqət sirlər VIII əsrin ikinci rübündə göytürk kütlələri ilə qarışmışlar (buna qarşı bax: P.A.Boodberg, ThreeNotes..., s. 4-7). L. Bazinə görə, (Les Calendriers..., s. 266), şərqdəki töleslərə müqabil qərbdəkı qrup: tarduş. 237 Ed. Chavannes, Documents..., s. 95; Liu, həmin əsər, I. s. 354 və ardı. 238 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 21, 27, və ardı., 34, 269-273; V. Thomsen, Turcica, s. 5-8; Liu,həmin əsər, I, s. 258. Qərbi Göytürk xaqanı tərəfindən 635-ci ildə ölkə iki idari bölgəyə ayrılmışdı. Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 27,55. 239 Bax: J. R. Hamilton, Les Ouighours a lepoque de Cinq dynasties..., s. 135; W. Eberhard, Conquerors, s. 89 və ardı; W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 215-218, 231; yenə onun: Şato Türklerinin Kültür Tarihine Dair, s. 15-26; yenə onun: The Foundation of Sha-t’o Power in North-China, s. 1-13. 240 Kitabələr, II, şərq, sətir 25. 241 Bax: Eİ, Türks. 242 Chou-shu, Sui-shu, T’anq-shuda, bax: Liu, həmin əsər, I, s. 5, 181; W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 86, 90 və ardı. 243 Bax: Liu, həmin əsər I, s. 5 və ardı, 40. 244 W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 91-104. 245 P. A. Boodberg, The Language..., s. 182. 246 Təfsilən bax: B. Ögel, Türk Mitolojisi, s. 18-28. 247 W. Eberhard, Türk Kavimleri Hakkında ÇinceVesikalar, II, s. 158, III, s. 232. 248 Liu, həmin əsər, I, s. 40; W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 97, 197; yenə onun: Çin Tarihi, s. 153,172; B. Ögel, Doğu Gök-Türkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar, s. 91-95; A. v. Gabain, Hunnisch-Türkische Beziehungen, s. 18. 249 Göytürk mənşə əfsanəsində So və ya Sou ölkəsi, bax: Liu. həmin əsər. I, s. 5; B. Ögel, Türk Mitolojisi, s. 27. Türklərin xaqanı Şu ilə ilgili xatirə, bax: DLT, III, s. 415 və ardı. 250 Hsi-hai=Qərb dənizi=Etsin- göl bataqlıqları: Turfan (Kao-chang) yaxınlarında. Bax: S.G. Kljaštorny-V. A. Livšič, The Sogdian İnscription of Bugut, s. 71, qeyd 2. 251 Liu, həmin əsər, s. 40, qeyd 209; yenə onun: Kutscha..., s. 165 və ardı. 252 Ed. Chavannes, Documents, s. 49, 220, qeyd 3; Liu, Diechinesischen.., I, s. 9, 59, 181; Üç Tuğlu Türk Bodun=II Göytürk xaqanlığı? bax: Kitabə, Şine-usu, şimal, sətir 8. 253 Bax: Liu, həmin əsər, I, s. 6. 254 Liu, həmin əsər, I, s. 6 və ardı. 255 Liu, həmin əsər, I, s. 52, II, s. 528. 256 İl-kağan (=el xaqan) və ya İ-li khağan (bax: Liu, həmin əsər, I, s. 7, 41) = ilig~elig kağan (bax: A.v. Gabain, DTCF Dergisi, II, 5, s. 687) = ellig (illig) kağan (bax: A. Bombacı, Eltäbär, s. 47). 257 Orxon çayının qərbində, 47-ciparalel -101-ci meridianda, bax: R. Giraud, L’Emp. d. Turcs célestes, s. 172, bax: aş. qeyd 335. 258 Göytürklərin başlanğıcı və Bumın dövrü üçün təfsilən bax: B. Ögel, Doğu Gök-Türkleri.., s. 81-137. 259 Məğlub olan son juan-juan hökmdarı A-na-huainin oğlu An-lo-çen də Wei paytaxtı Çanq-an önündə qüvvələri ilə birlikdə məhv edilmişdi. Bax: W. Samolin, East Turkistan..., s. 55. Təfsilən bax: A. Kollautz, həmin əsər, I, s. 135 və ardı. 260 Liu, həmin əsər, I, s. 15, 20, 449, 466 və ardı; H. Ecsedy, Trade and War Relations between the Turks and China..., s. 133 və ardı. 261 Ed. Chavannes, Documents..., s. 266, 242; el-Mesudi, Muruc, I, s. 265, 270. 262 Bax: K. Czegtedy, Nomád népek...: s. 114. 263 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 228. 264 Mavəraünnəhr bölgəsi. Buradakı Chao-wu qrupları haqqında bax: W. Eberhard, Orta və Doğu Asya Halkları, s. 146 və ardı. 265 Bax: K. Czegtedy, Nomád népek..., s. 112 və ardı. 266 İpəyin Bizansda iqtisadi və siyasi əhəmiyyəti üçün bax: K. Hannestad, Les Relations de Byzance avec ta Transcaucasieet l’Asie centrate aux 5e et 6e siecles, s. 421-430. 267 Bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 234. 268 Bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 235; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 237; Orxon hərfləriylə türkçə, bax: A. Kollautz, həmin əsər, I, s. 144, qeyd 13. 269 Bizans qaynaqlarında (Menandros) "Ek-tağ" deyə keçir (A. Magyarok elöderöl., s. 45). Türklərdə altın xaqanlara məxsus bir əlamət olduğu üçün (bax: B. Ögel, Türk Mitolojisi, s. 211) ehtimal ki,xaqanın bulunduğu yer olaraq Ağ dağa Alundağ da deyirdilər. Yeri üçün bax: R. Giraud, l’Empire des Turcs..., s. 181 və ardı. 270 Hadisələrə çağdaş Çin salnaməsi Sui-shuada "yabgu", bax: A. Kollautz, həmin əsər, I, s. 146; Bizans qaynaqlarında: Stemb(v)is, Silzibulos, Sizavulos, Sizavolos, və s. bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc., II,. 234, 246. İslam qaynağı ət-Təbərinin əsərində: Sincibu. Bu şəkillər "sir/qərb?/yabğu” ünvanından təhrif edilmiş ola bilər, bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 288, qeyd. 6. Yəni Sil~Sir (Silis=Jaxartes=Sir-dərya, bax: S.G. Kljaštorniy, Türk Dili Araşdırmaları, IV, 1954, s. 70 və ardı.) + yabğu (cabğu) bax: H.W. Haussig, Byzantion, 23 /l 953/, s. 374. Və ya "sincebu" şəklinin erməni tarixçisi Sebeosdakı /VII əsr/ "Chenestan Chepetukh" - Çinistan çepetux (Çin yabğusu) təbirindən çıxmış olması mühtəməldir, bax: D. M. Dunlop, The Jewish Khazars, s. 31 və ardı. Sir (qərb?) sözü üçün bax: yux. və R. Giraud, həmin yer. Daha qüvvətli bir ehtimal ilə türkcə "sir" = birləşmiş (boyların birləşmiş olması, bax: Tonyukuk, kitabə, sətir 3, 11, 60-62) = confederation, (bax: ETY, IV, s. 98; O. N. Tuna, Orhon Yazıtlarında Açıklamalar, s. 64) mənasına gəlir: Sir-yabğu = birləşmiş boylar yabğusu? Və ya sir bir türk qrupunun adı olabilər, bax: K. Czeglédy, Čogay-quzı..., s. 66, bax: yux. qeyd 236. Türkcə (Silzibulos=silzi boyla?) "İstəmi" adının açıqlama təcrübələri üçün bax: P. A. Boodberg, Three Notes..., s. 7-11. 271 Bizans tarixçiləri Menandros (VI əsrin sonu) və Th. Simokattesin (VII əsrin ilk yarısı) əsərlərindən nəqlən: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 233-238, 246-252; K. Dieterich, Byzantinische Quellen zur Laender und Völkerkunde, II, s. 17-22; L. Ligeti, Az ismeretlen Belsö Azsia, s. 54-69, türk. tərc. Bilinmiyen İç Asiya. s. 59-73; A Magyarok elödeiröl és a honfoglalásról s. 44-50. 272 Menandrosdan bax: A Magyarok elödeiröl, s. 48. Ayrıca bax: H. W. Haussig, Byzantion, XIII, s. 374, qeyd 38. Ehtimal ki, Ed. Chavannesdə (Documents..., s. 134) sadalanan Buxara, Xarəzm, Daşkənt və s. kimi 8 şahzadəlik. Bu münasibətlə Menandrosda keçən “türklərin dörd idarə olaraq bir araya gəldikləri" ifadəsi türklərdəki "4 bulunq" düşüncəsi ilə ilgili ola bilər (bax: Hökmranlıq). Ehtimal ki, idari təqsimatdır, bax: Wang Huan, s . 131. 273 K. Czeglédy, A koral Kazar törtinelem forrasainak kritikajahoz, s. 125. 274 Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s 276: yeni "şad" ünvanını daşıyan türk şahzadəsi, bax: A. Bombaci, On Ancient Turkish Title Sad, s. 168. Təfsilən, Ed. Chavannes, Documents..., s. 239-242. 275 Uar-Khunlar, bax: aş. Avar xaqanlığı. 276 Menandrosdan, bax: A Magyarok elödeiröl.., s. 49. 277 Bax: K. Czeglédy, həmin yer. 278 Təfsilən bax: A. A. Vasiliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, s. 251 və ardı. 279 A. A. Vasiliev, həmin əsər, s 252; Kuran, Suret’ur-Rum, bax: H. B. Çantay, Kuran-ı Hakim..., II, s. 686. 280 Çin mənbələrinə görə, xaqanlığın genişliyi şərqdən qərbə 10 min li, şimaldan cənuba isə 5-6 min li idi (bax: Liu, həmin əsər, I, s. 8) ki, bu da 10.5 milyon km civarındadır. 281 Kitabələr, I, şərq, sətir 2-3. 282 Çin, Tibet, Apar=Avar (Avropa avarları). Apurım (Porom), Qırğız, Bökliçölüg el (Qərbi Korya?, bax: R. Giraud, L’Empirə des Turcs, s. 186 və ardı, Bükli çöl=Koreya. bax: K. Czeglédy, Čogay-quzı..., s. 65 və ardı), Üç kurıkan, otuz-tatar, kitan, tatabı qövmləri; bax: Kitabələr, l, şərq, sətir 4, II, şərq, sətir 5. 283 Bax: B.Ögel, Göytürk Yazıtlar ının Apurumları, s. 70,76,79 və ardı; müq.et: Byz. tərc. II, s. 80; G. Clauson, Asia Major,N.S.VIII, I, s. 122. 284 Liu, həmin əsər, I. s. 43. 285 Hui-lin və Jnagoupta, bax: Liu, həmin əsər,, I. s. 36-39,43,461 və ardı. 286 S. G. Kljaštorny - A. V. Livšič, The Sogdian Inscription of Bugut, s. 78; Liu, həmin əsər, I, s. 43. 287 Liu, həmin əsər, I, s. 33; H. Ecsedy, həmin əsər, s. 135. 288 Onun yabancı qaynaqlarda zikr edilən "yabğu" ünvanı haqda bax: yux. qeyd. 270; ayrıca, özünə bağlı qərb göytürk xalqı "yabğu qəbilələri, yabğu türkləri" adı ilə də anılırıdı. Bax: Ed. Chavannes. həmin əsər, s. 21,95,qeyd 3; Liu, həmin əsər, II, s. 722. 289 Bax: Ed. Chavannes, Documents..., s. 38,219; W. Huan, s. 143-151. 290 Th. Simokattesdə (VII əsrin ortaları) : Stembis khagan, bax: Byz. turc. II, s. 234; Ed. Chavannes, həmin əsər s. 38. Ehtimal ki, əsli yabğu kağandır. 291 Bax: yux. qeyd. 275; A. Magyarok elödeiröl..., s. 49. Daha bax: A. Donuk, "On Dilli" Bizans, s. 1-4. 292 Bu xüsusa 726-cı ildə Asiyada səyahət edən çinli buddist rahib Huei-chaonun qeydlərində də toxunulmuşdur. Bax: B. Ögel, Belleten, sayı 33, s. 87. 293 Çincədə Ta-tou. Bizans qaynağında Tardu, bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 252. Əslində bir ünvan, bax: W. Eberhard, Birkaç Eski Türk Ünvanı Hakkında, s. 325. 294 Liu, həmin əsər, I. s. 43 və ardı. 295 Liu, həmin yer. 296 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 49, qeyd 5, 220. 297 Təfsilən: O.Franke, həmin əsər, II, s.308-349. Qərb xaqanlığını Apanın (Ta-lo-pien) qurduğu və burada İstəmi soyunun 611-ci ildən etibarən başladığı, bax: W. Huan. s.143-151. 298 Bax: Liu, həmin əsər, I, s. 45-52, 66 və ardı, 81, 101,449. 299 Liu, həmin əsər, I, s. 52 və ardı, II, 528 və ardı. 300 Liu, I, s. 52 və ardı. 301 Liu, l, s. 54 və ardı, II, qeyd 534. 302 Liu, II, s. 545, n. 461. 303 Liu, həmin əsər, I, s. 87; W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 195; B. Ögel, Belleten, sayı 33, s. 76. 304 Bax: Liu, həmin əsər, 1,87. 305 Liu, həmin əsər. I, s. 71; O. Franke, həmin əsər, II, s. 337 və ardı. 306 Liu, həmin əsər, I, s. 83, II, s. 446. 307 Liu, həmin əsər, I, s. 129-133, 359 və ardı; O. Franke, həmin əsər, 11, s. 344 və ardı; W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 191-197,204. 308 Liu, həmin əsər, I, s. 158 və ardı., 199 və ardı. 309 Bax: Ed. Chavannes, Documents... s. 74, qeyd 3,281. 310 Liu, həmin əsər, s. 148,203. 311 Liu, həmin əsər, I. s. 106 və ardı, 447; Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 50 , qeyd 312. 312 el-Mesudi, Muruc.... I, 132; ibn ül-Esir, el-Kamil..., I, s. 277. Bu münasibətlə ət-Təbəri, əs-Salibi kimi digər islam qaynaqlarında da “türklərin böyük xaqanı" olaraq keçən "Şaba (Saba, Saya) adının əslində göytürk xanədanının adı (Aşina ) ola bilər. 313 Təfsilat üçün: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 242-250; K. Czeglédy, Nomàd nѐpek..., s, 44. 314 Th. Simokatiesdən nəqlən. Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 246 və ardı, 249; R. Grousset, L’Empire des Steppes, s. 134; J. Hamilton, Taquz-Oguz et On-Uygur, s. 36; Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 344. Tardunun məktubu haqqında təfsilat üçün bax: K. Czeglédy, Nomàd nѐpek..., s. 101-117 315 Ed.Chavannes, həmin əsər, s. 50 m, 249 və ardı; Liu, həmin əsər, I, s. 59, II, s. 551. 316 Liu, həmin əsər, I, s. 108, II, B. 558; A. Kollautz, həmin əsər, I, s. 297. 317 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 22,52 və ardı; Liu, həmin əsər, 1, s. 358. 318 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 49, qeyd 52. 319 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 263. 320 Hiuen-tsanqın bu səyahət notlarının və tələbələri tərəfindən yazılan həyat hekayəsinin tərcümələri: St. Julien, Məmories sur les contrees occiaentales par Hiouen-Tsang, Paris, 1857-1858, St. Julien, Histoire de la vie de Hiouen-Tsang, Paris, 1863; S. Beal, Si-yu-ki, Buddhist Recoras of the Western World, London, 1884; On Yuan Chwangs Travelin İndia 629-645, A.D. London, 1904; S. Beal, The Life of Hiouen-Tsang, London, 1911; T.W. Davids Ruys-S.W. Bushell tərəflərindən təkrar (New Dehli, 1961). Səyahət qeydləri ilk olaraq X əsrin ilk yarısında uyğur türkcəsinə çevrilmişdi. O tərcümədən almancaya: A.V. Gabain, Die uigurische Übersetzung der biographie Hüen-tsangs, SPAW, VII, 1935, s. 151-180 (bax: R. Arat, TM, V, s. 333-339), Briefe der uigurischen Hüen-tsang-Biographie, SPAW XXXIX, 1938, s. 371-414 (son olaraq təkrar nəşr, Leipzig, 1972). Türk. tərc. İslam Tetkikatları Enstitüsü Dergisi, IV, 1-2, s. 21-64. Səyahətnamədən özətlər: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 193-197; L. Ligeti, Bilinmiyen İç Asya, s. 69-86. 321 Bu kağanlar sırası ilə: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 69-86. 322 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 59-67. 323 Kitabələr, I, şərq, sətir 7, II, şərq, sətir 7. 324 Kitabələr, I, şərq, sətir, 9, II, şərq, sətir 9. 325 Kitabələr, I, şərq, sətir 3,5-6-7, II, şərq, 3-5,6-7. 326 Kitabələr, I, cənub, sətir 8-10, şərqi, 23-24; II, şimal, sətir 6-8, şərqi, 19-20. 328 Kitabələr, I, cənub, sətir 5-7; II, şimal, sətir 4-6. 329 Kitabələr, I, şərq, sətir 6-8; II, şərq, sətir 7-9. 330 Kitabələr, I, şərq, sətir 10; II, şərq, sətir 9. 331 Bax: Liu, həmin əsər, I, s. 247, 249. 332 Tonyukuk kitabəsi, sətir 5. Tonyukuk adı /Ton+yü-ku(k)/ haqqında bax: K. Czəglədy, Cogay quzı..., s. 65. 333 Liu, həmin əsər, I, s. 306. 334 Tonyukuk, sətir 7, bax: R. Giraud, L’Empire des Turcscѐlestes, s. 171 və ardı. Xəritə 1; G. Causon,... Turkish, s. 412 b, Eski Uygur Sözlüğü, s. 66. Bu iki mövqenin yeri haqqında bax: K. Gzegledy, Čogay-quzı, Qaraqum, Kok-öng, s. 55-69. Karakum hunlar zamanında qurbanlı ilkbahar toyunun düzənləndiyi və Çin salnamələrində Lunq-çenq deyə keçən şəhər olmalıdır (bax: aş. Kültür: Dövlət Məclisi, Din). 335 "Ötükən-yış" (=Ötükən qoruğu) strateji və iqtisadi önəmi: Kitabələr, I, cənub, sətir, 3-4, 8; II, sətir 3, 6; coğrafi mövqeyi: B. Ögel, Türk Mitolojisi, s. 80 və ardı; 47-ci paralel, 98-ci meridian, J. Schubert, Zum Begriff..., s. 213-218. 336 A. v. Gabain, Kök-Türklerin Tarihine Bir Bakış, s. 687. 337 Tonyukuk, sətir 10-15. Bu kitabənin sətir 15-dəki "İngək kölkə Toğlada oğuz kəlti" ibarəsinin " oğuzlar yük heyvanları və inəkləri ilə (!) gəldilər" şəklində çevrilməsi hər halda qəribə və xətalıdır. Doğrusu "Toğladan İnəklər gölünə gəldilər" olmalıdır. Bax: R. Giraud, L’Inscription de BainTsokto, s. 84 və ardı. Adı keçən gölün yeri, yenə onun: L’Empire d. Turcs, s. 172 və xəritə 1. 338 Tonyukuk, sətir 10,21 və s.; bax: R. Giraud, həmin əsər, s. 71. 339 Kutluğun ilk Çin basqınında özünə iltihaq edib "Apa Tarkan” ünvanı verildiyi bildirilən A-şi-te Yüan-çen ilə Tonyukuk münasibəti haqqında münaqişələr üçün bax: Fr. Hirth, Nachworte zur Inschrift des Tonyukuk, s. 16 və ardı; Liu, həmin əsər, I, s. 430; son olaraq M. Mori, A-shih-te Yüan-chen ve Tonyuquq, s. 87-93; G. Clauson, Some Notes on the Inscription of Toñuquq, s. 132. Tonyukuk Çində doğulmuş bir türkdü. Bax: L. Bazin, Les Calendriers..., s. 207. 340 T’anq-shu və Kiu T’anq shudakı təfsilat üçün bax: Liu, həmin əsər. I, s. 158 və ardı, 212 və ardı, 438. 341 Tonyukuk, sətir 49. 342 “47 dəfə səfər etmiş, 20 kərə savaşmış, tanrı buyurduğu üçün düşmənləri itaətə almış, dizlilərə diz çökdümuiş, başlılara baş əydirmiş. Babam kağan bu qədər ölkə qazanmış...” Kitabə, I, şərq, sətir 15-16; II, şərq, sətir 13-14. 343 Vaxtilə İltəriş adına dikildiyi iddia edilən, Orxonun cənubundəki Ongin kitabəsinin (W. Radloff, ATIM, III, s. 243- 256) 732-ci ildə dikildiyi irəli sürülərək (G. Clauson, The Ongin Inscription, s. 177-192) İitərişə aid olmadığı (daha bax: Ph. T. Fundamenta, II, 1964, s. 201 və ardı), fəqət İletmiş (yabğu) adına oğlu tərəfindən (732-734 arasında) dikilmiş olduğu bildirilməkdədir. Bax: T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 11. Kitabənin nəşri, həmin əsər, s. 255 və ardı, 291 və ardı. L. Bazinə görə, kitabə Bilgə kağanın bir əqrəbasının xatirəsinə 720-ci ildə dikilmişdir (bax: Les Calendriers..., s. 187-198). Yenə L. Bazinə görə (həmin əsər, s. 187), İltərişin ölüm tarixi 691-ci ildir. 344 Bax: R. Giraud, L’Inscription de Bain-Tsokto, s. 149; Gy. Moravcsik, Byz. Turc. II, s. 141; müq. et: G. Clauson, A Note on Qapgan, s. 73-77. Kapğanın "Böğü" (ağıl və fərasət sahibi) ləqəbini də daşıdığı anlaşılır (Tonyukuk, sətir 34, 50). 345 Türkcə əsli Bəg-çor, bax: P. Pelliot, Toung Pao, XXIV, s. 287. 346 Bax: A. v. Gabain, Kök-Türklerin Tarihine Bir Bakış, s. 689. 347 Liu, həmin əsər, I, s. 160-214, II, s. 850. 348 Liu, həmin əsər, I, s. 270,438. 349 Liu, həmin əsər, I, s. 161,215. 350 Tonyukuk, sətir 20-21. 351 Tonyukuk, sətir 25-26. 352 Kitabələr, I, şərq, sətir 17; L. Bazinə görə (Les Calendriers..., s. 221) 692-ci ildə. 353 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 282, qeyd 5. Bu kağan To-si (Qərbi fəth edəcək adam) ünvanını daşıyırdı. Bax: Liu, həmin əsər, I, s. 164,218. 354 Ed. Chavannes, həmin yer. 355 Liu, həmin əsər, I, s. 161. 356 Bax: Liu, həmin əsər, II, s. 601, n. 867. 357 Kitabələr, I, şərq, sətir 17; II, şərq, sətir 15. Tonyukuk ,sətir 18-19. Bəlkə Bilgə şad əmrindəki birlik Yaşıl şaya (və ya "taluy" = dənizə?) çata bilməmişdi: Kitabə, l, cənub, sətir 3; II, şimal, sətir 2. Türklərin şərqdə Çin torpaqlarında irəlilədikləri son nöqtə -kitabələrdəki açıqlığa rəğmən-Pekinin qərb bölgəsində aranmışdır. Bax: R.Giraud, L’Empire d. Turcs, s. 28, 48 və ardı; G. Clauson,... Turkish, s. 502a. 358 Liu, həmin əsər, I, s. 215-218 və ardı, 319. 359 Urunğu gölünün cənub-qərb qıyısında; bugün Tokoi qəsəbəsi, bax: R. Giraud, həmin əsər, s. 179. 360 Bax: Tonyukuk, sətir 29-42; Ed. Chavannes, həmin əsər. s. 282; R. Giraud, həmin əsər, s. 36,178; yenə onun: ...Bain-Tsokto, s. 62. 361 Kitabələr, I, şərq, sətir 18-19; II, şərq, 16. 362 Ed. Chavannes, həmin yer. 363 Kitabələr, I, şərq, 21; II, şərq, 18. Kəngü (Kang-kü) ölkəsi: Çıy çayı-cənubi Qazaxıstan bozqırı-Mavəraünnəhr; Tarban (Tarband) şəhəri Seyhunun orta məcrasında Arış çayının bu çaya töküldüyü yerdəki (Şaş bölgəsinin paytaxtı) Otrar=Fərab şəhəri, bax: K. Czeglédy, Nomád népek.., s. 31,40-52,143; S. G. Klyaştorny, Orhon Abidələrində Kengü’nun Kavmi-Yer Adş, s. 92-96. 364 Tanq-shu’dan, Liu, həmin əsər, I, s. 218. 365 R. Grousset, L’Empire des Steppes, s. 157. 366 Təfsilat üçün bax: əl-Bəlazuri, ət-Təbəri, Nərşahi və s. islam tarixçilərindən nəqlən, bax: H. A. R. Gibb, Orta Asya’da Arab Fütuhatı, s. 14-25; R. H. Frye-A. Sayılı, Selçuklu’lardan Evvel Orta-Şarkta Türklər, s. 102-115. 367 Souo-ko, bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 67, 271. 368 Bax: M. Ergin, Orhun Abideleri s. 43. Və ya Tinsi-oğlının (Tien-tse/=Çin imperatoru /+oğlu) yatdığı alaca Ektağ, bax: R. Giraud, L’Empire des Turcs..., s. 45; yenə onun: L’Inscription de Bain-Tsokto, s. 63,108,111. 369 Səfərdə təqib edilən yol üçün bax: R. Gıraud, L’Empire d. Turcs..., xəritə 4. 370 Tonyukuk, sətir 45-48. Qarşılığı "qadın" olaraq verilən kəlmə kitabədə “kotuz”dur (kutuz, kuduz). Ayrıca bax: Şine-usu, kitabə, şərq, sətir 3.Bu əslində türkcədə "dul qadın" deməkdir (bax: DLT, I, s. 365). Belə çıxır ki türklər savaşlarda yalnız dul və sərbəst qadınları əsər alır, evli qadınlara toxunmurdular (bax: R. Giraud, L’Inscription de Bain-Tsokto, s. 112). 371 Tonyukuk, sətir 45. "Təzik" adı hadisələrlə ilgili olaraq, Küli-çor kitabəsində də keçir (şərq, sətir 4). Bu kitabənin tarixi 719-722-ci illər arasındadır (bax: T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 12), deməli, təzik öncə burada görünmüşdür. 372 Çincə əsil adı Wei Yüan-çunq, bax: Liu, həmin əsər, I, s. 164,218. 373 Bax: Kitabələr, I, şərq, sətir 31-32; II, şərq, sətir 24-25; R. Giraud, həmin əsər, s. 81 və ardı; 188; S.G. Kljastorny, Sur les Colonies Sogdiennes de la Haute Asie, s. 95-97. 374 Kitabələr, I, şərq, sətir 32-34; II, şərq, sətir 26; Liu, həmin əsər, I. s. 164, 219,11. s. 604 (Sengün-Chang-chün /general/ çincə). Bu yürüş bir ilə qədər sürmüş ola bilər, L. Bazinə görə (Les Calendriers..., s. 224 və ardı), 705-706 arası. 375 Bax: Liu, həmin əsər, I, s. 165 və ardı, II, s. 608. 376 Kitabələr, II, şərq, sətir 25. 377 Əslən iranlı as=yaslar; bax: K. Czeglédy, Nomàd nѐpek..., s. 36,136. 378 Kitabələr, II, şərq, sətir 26. 379 Kitabələr, I, şərq, sətir 35-36; İL şərq, sətir 26-27; R Giraud, həmin əsər, s. 175; L. Bazin, Les Calendriers..., s. 226. 380 Kitabələr, I, şərq, sətir 34; Liu, həmin əsər, I, s. 169. 381 Bolçu savaşı? Kitabələr, I, şərqi, sətir 37-38; II, şərqi, sətir 28. 382 Kitabələr, I, şərq, sətir 18-20; II, şərq, sətir 16-17 383 Kitabələr, I, şərq, sətir 39. 384 Bax: ət-Təbəridən nəqlən İbnül-Əsər, əl-Kamil..., IV, s. 126. 385 J. Marquart,Die Chronologie der alttürkischen Inschriften, s. 8. 386 W. Barthold, Die alttürkischen Inschriften und die arabischen Quellen, ATİM, II, s. 10 və ardı; müq.et: yenə onun: Turkestan down to the Mongol Invasion, s. 187. 387 S. G. Klyaştorniy, Orhun Yazıtlarına Göre Orta Asya Milletlerinin Araplara Karşı Mucadelelerine Dair, s. 772. 388 Bax: Liu, həmin əsər, I, s. 171. 389 Bax: H. A. R. Gibb, həmin əsər, s. 13 və ardı, 39 və ardı. 390 Bax: A. N. Kurat, Kuteybə b. Müslimin Xarezm ve Samarkandı Zaptı, s. 385-425; daha bax: İA mad. Kutayba. 391 Kitabələr, I, şərq, sətir 38-40; L. Bazin, Les Calendriers..., s. 228. 392 Liu, həmin əsər, I, s. 221 və ardı. 393 Tamır çayının qaynağı. Bax: R.Giraud. L’Empire d. Turcs..., s. 192. 394 Kitabələr, I, şımal, sətir 1-2, şərq, sətir 29. 395 Liu, həmin əsər, I, s. 170, 220; Ed. Chavannes, Notes additionelles sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux (Documents-in əlavəsində), s. 29 və ardı. 396 Liu, həmin əsər, I, s. 169, 220, 275. 397 Kitabə II, şərq, sətir 28. 398 Kitabə I, şimal, sətir 3. 399 Bax: R. Giraud, həmin əsər, s. 52. 400 Kitabə, I, şimal, sətir 3-4. A. Bombaci, … Eltäbär, s. 27. L. Bazin, həmin əsər, s.230 və ardı. Eskil~Askil (yux. bax) və bulğar olaraq təqdim olunan İskil (bax: aş.) qövmləri arasında bir əlaqə varmı? 401 Kitabələr, I, şimal, sətir 4; II, sətir 30. 402 Liu, həmin əsər, I, s. 170, 222. 403 Liu, həmin əsər, I, s. 171, 223; L. Bazin, həmin əsər, s. 234. 404 Liu, həmin yer. və 256; O. Franke, həmin əsər, s. 11, 441. 405 Kitabələr, I, şimal, sətir 4-9; II, şərq, sətir 30-33. 406 Kitabələr, I, şimal, sətir 8-9. 407 Kitabə II, şərq, sətir 32-34. 408 Kitabə II, şərq, sətir 35. Yeni oxunuşu:"... dirayətsiz yeni kağan xətalar işlədi. Yuxarıda göy, aşağıda qutsal yer-sular ona səadət [qut] vermədi..." Bax: R. Giraud, həmin əsər,, s. 52. 409 Liu, həmin əsər, I, s. 171, 223; Kapğan ailəsindən Çinə sığınan göytürk şahzadəsi və 723-cü il tarixli çincə məzar kitabəsi üçün bax: P. Pelliot, La Fiile de Mo’tch’o Qaghan et ses rapports avec Kül Tegin, s. 301- 306. Daha təfsilatlı olaraq: A. Bombaci, The Husbands of Princess Hsien-li Bilgä, s. 103-121. 410 Liu,həmin əsər, I, s. 171, 223. 411 Kitabələr, I, şərq, sətir 25-27; II, şərq, sətir 20-22. 412 Kitabələr, II, şərq, sətir 38-40, cənub, sətir 1-9. Bu savaşda ölən tarduş şadı Küli-çor adına İkhe Khuşotuda dikilən kitabə üçün bax: H.N. Orkun, ETY, 1, s. 135-140; son nəşr, T. Tekin, həmin əsər, s. 12, 257 və ardı; A. Bombaci,... Turkic Title Eltäbär, s. 16; G. Clauson - E. Tryjarski, The Inscription at İkhe Khushotu, RO, XXXIV, 1971, s. 7-33. L. Bazinə görə, Les Calendries..., s. 199-203), yuxarıdakı ünvan "Kül-iç-çor" deyə oxunmalı və kitabə 723-725-ci illər arası olaraq tarixlənməlidir. 413 Bax: A. Bombacı, The Husbands..., s. 113. 414 Kitabələr, II, cənub, I. 415 Liu, həmin əsər, I, s. 173 və ardı, 224 və ardı, II, s. 616. 416 Kitabə, II, cənub, sətir 2-3. 417 Kitabə, II, şərq, sətir 41. 418 Liu, həmin əsər, I, s. 420; Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 45 və ardı, 82. 419 Bax: Liu, həmin əsər, I, s. 175,227. 420 Liu, həmin yer. 421 Türkcə ünvan. Göytürklərdə, bulğarlarda, peçeneqlərdə. Bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 30, 91, 102. 422 Yəni yarğucı=yarğıc (bax: aş. Kültür: Ədliyyə). Buradakı son dörd ünvan Kitabə I-in sonunda (qərb, 1) zikr edilsə də, Kül Təginlə ilgili olmamalıdır (bax: R. Giraud, L’Empire d. Turcs..., s. 75, 77), fəqət Tonyukukun görəvlərinə uyğundur. 423 Taoizm üçün bax: W. Eberhard, Eski Çin Felsefesinin Esasları, s. 265-275; M. N. Özerdim, Belleten, sayı 101, s. 93-103. 424 Liu, həmin əsər, 1, s. 172 və ardı, 224, 462; O. Franke, həmin əsər, 11, s. 441 və ardı. 425 Bax: L. Ligeti, Bilinmiyen İç Asya, s. 206; türk milliyyətçisi olaraq Tonyukukun şəxsiyyəti üçün bax: L. Bazin, Les Calendriers..., s. 207 və ardı. 426 Son nəşrlər, R. Giraud, L’İnscription de Bain-Tsokto, 1916; T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 249-253; Biblioqrafiya və bəzi təshih təcrübələri üçün bax: G. Clauson, Some Notes on the İnscription of Tonuquq, s. 125-132. 427 R. Giraud, L’Empire d. Turcs..., s. 59, 154; L. Bazin, Ph. T. Fundamenta, II, s. 209. Göytürkcənin daha əski yadigarlarından olan və kağan T’a-po (572-581) adına gerçəkləşdirilən buddizm din kitabının türkcə tərcüməsi (bax: aş. Kültür, Yazı) ilə, Kapğan zamanına aid olması gərəkən bir türkcə-çincə sözlük (bax: Liu, həmin əsər,, I, s. 465 və ardı) itmişdir. 428 Əski türk təqviminə görə, qoyun ilinin 17-ci günü, bax: Kitabələr, I, şimal-şərq, sətir 1; R. Giraud, həmin əsər, s. 55,119; L. Bazin, həmin əsər, s. 182, 212, 244: Liu, həmin əsər, II, s. 620 (xəbər Çinə bir-iki gün gec çatmış ola bilər). Kül Təginin necə öldüyü bəlli deyildir. 429 Kitabə I, şimal, sətir 9-10; II, şərq, sətir 32-33 (bütün göytürk qadınları nəzərdə tutulur). 430 Kitabə I, şimal, sətir 10-11. 431 Liu, həmin əsər, I, s. 79, 228 və ardı; çincə bu hissə üçün bax: H. N. Orkun, ETY, I, s. 82 və ardı. 432 “Kağanın atısı Yollığ Təgin" (Kitabələr, II, cənub-qərb) ibarəsindəki "atı" kəlməsinə "yeyən" mənası verilməkdədir. (Məsələn, R. Giraud, L’Empire d. Turcs..., s. 76, 120; H. N. Orkun, ETY, I, s. 32; T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, s. 305; G. Clauson,... Turkish, s. 40 b. və başqaları). Bu duruma görə, Yollığ Təgin ya xaqan Bilgənin qardaşının (yəni Kül Təginin) oğlu (ki, bu, mümkün deyildir, zira Yollığ onun da "atısı"dır; "Küt Təgin atısı”, Kitabələr, I, cənub-şərq və İltərişin iki oğlu var idi) və ya Bilgənin bacısının oğlu olmalıdır. Bu təqdirdə isə yalnız qardaşın oğlu mənasına gələn "atı" (bax: G. Clauson, həmin yer) deyil, doğrudan-doğruya "yeyən" (=bacının oğlu, bax: G. Clauson, həmin əsər, s. 912 b) deyiminin işlədilməsi lazım idi, çünkü bu kəlmə o çağlar türkcəsində mövcud idi (Kitabələr, Şine-usu, qərb, sətir 8; Suci, sətir 8; qardaşın oğluna "atı" /doğru şəkli ilə äti/, bacınıın oğluna isə "yeyən" deyildiyi haqqında ayrıca bax: J. Cuisenier, Parante et Organisation Sociale Dans le Domaine Turc, s. 926). Bu iki təbirin fərqli mənalar daşıdığı ailə fərdləri sadalanan zaman hər ikisinin yan-yana işlədilməsindən də bəllidir ("yeyənimi, ätimi, bax: Kitabələr, Suci, həmin yer). Yollığ Təgin, şübhəsiz ki, xanədana mənsubdu, fəqət Bilgəyə və Kül Təginə nisbətlə hər halda qardaş uşağı deyildi. Kitabədəki "atı" kəlməsi sonraki "atabəy" (şahzadələrə oxuma-yazma, idman, silah bilgisi, atıcılıq sahələrində müəllim) terimini ifadə etmiş olmalıdır (bax: N.N. Kozmin, "Atısı" Lakablı Yollug Tegin..., s. 368). 433 Kitabə I, şimal-şərq, sətir 1; R. Giraud, həmin yer; L. Bazin, Les Calendriers..., s. 224; fəqət kitabənin daşa qazılıb bitməsi tarixi 21 avqust 732-ci ildir (bax: həmin əsər, s. 176 və ardı, 190, 212, 244). 434 =Bərçək ər=parsık ər=soğdda zərdüşti iranlılar, bax: J. Marquart, Die Chronologie der alttürkischen İnschriften, s. 32 və ardı; R. Giraud, L’Emp. d. Turcs..., s. 184, 189; və ya Yeddi-su bölgəsinə yayılmış və türk xaqanlığına bağlı soğdlular: S. G. Klyachtorniy, A Propos des Mots Sogd Bärçäkar Buqaraq Ulys-da / İnscription de Kul Teghin, s. 245-251. 435 Məlum şəhər, və ya Yeddi-suda buxaralıların oturduğu yer. Bax: S. G. Klyachtorniy, həmin yer. 436 Kitabə I, şimal, sətir 11-13. Kitabənin son nəşri, T. Tekin, həmin əsər, s. 231-238. 437 Kitabə II, cənub, sətir 7-9; L. Bazin, həmin əsər, s. 237. 438 Mei-lu ç’o=Buyruk-çor. Bax: L. Ligeti, Bilinmiyen İç-Asya, s. 207; Liu, həmin əsər, I, s. 417, II, 622. 439 Liu, həmin əsər, I, s. 178, 227. 440 Liu, həmin əsər, II, s. 660. 441 Liu, həmin əsər, I, s. 229, II, s. 600, qeyd 1270. 442 İt ilinin 10-cu ayının 26-sı. Kitabələr, II, cənub, sətir 10; R. Giraud, həmin əsər, s. 55, 120; Liu, həmin əsər, II, s. 620; L. Bazin, Les Calendriers..., s. 183, 244. 443 Kitabələr I, şərq, sətir 22, II, şərq, sətir 18-19. L. Bazinin hesabına görə (Les Calendriers..., s. 215, 237) Bilgə 18 il 4 ay xaqanlıq etmiş və 51 yaşında ölmüşdür. 444 Karaşar bölgəsi, bax: R. Giraud, L’Emp. d. Turcs...., s. 188. 445 Kitabələr I, cənub, sətir 3-4; II, şimal, sətir 2-3. 446 Kitabə II, şimal, sətir 11-12. 447 Bax: ETY, s. 27-30. 448 Kitabə II, cənub, sətir 10; L. Bazin, həmin əsər, s. 183, 244. Liu, həmin əsər, I, s. 179, 229. Kitabənin son nəşri, T. Tekin, həmin əsər, s. 243-248, 449 Bilgədən sonrakı xaqanlar məsələsi bir az qarışıqdır. Qaynaqların müqayisəsi üçün bax: Liu, həmin əsər, I, s. 22, 179; II, s. 621-629; W. Samotin, East Turkistan..., s. 72, qeyd 2. 450 Ed. Chavannes, Documents..., s. 85, qeyd 4. 451 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 94; Liu, həmin əsər, I, s. 230 və ardı, 337 və ardı 452 Bax: B. Ögəl, Sino-Turcica, Cengiz Han ve Çin’deki Hanedanın Türk Müşavirleri s. 29-66. Ayrıca bax: aş. qeyd 541. 453 Hui-ho 788-ci ildə hui-hu olaraq dəyişdirilmişdir, bax: C. Mackerras, The Uighur Empire..., s. 95, qeyd 96. 454 J.R. Hamilton, Les Ouighours a l’epoque des Cinq Dynasties d’apres les Documents chinois, s. 61; DLT-dəki izah tərzi, I, s. 111 və ardı. 455 Gy. Németh, HMK, s. 38 və ardı. 456 Bax: J. Hamilton, Toqıız-Oguz et On-Uygur, s. 40 və ardı. 457 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 87; W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 72 və ardı. 458 W. Eberhard, həmin əsər, s. 73. Ayrıca göydən gələn işıqdan törəmə əfsanəsi üçün bax: B. Ögel, Uygurların Menşe Efsanesi, s. 17-24; yenə onun: Türk Mitolojisi, s. 73-86 (Bu əfsanə VIII əsr ortalarından sonra təşəkkül etmişdir). 459 İlk tarixləri haqqında bax: B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 811-826. 460 Liu, həmin əsər 11, qeyd 1793; K. Czeglédy, Čogay-quzı., s. 65 və ardı; yux. s. 90. 461 Liu, həmin əsər, I, s. 350 və ardı, 359, II, qeyd 1793; Ed. Chavannes, həmin əsər s. 89. 462 J. Hamilton, Les Ouighours..., s. 97, qeyd. 2; A. Bombacı, On the Ancient Turkic Title Eltäbär. s, 1 və ardı, 6, 18, 30 və ardı, 44. 463 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 90 və Notes additionelles.., s. 17. 464 Ed. Chavannes, Documents..., s. 93. 465 Təfsilən bax: J. Hamılton, Toquz-Oguz.., s. 41-44; Liu, ayru əsr., II, s. 593. 466 Bax: Liu, həmin əsər, s. 592; J. Hamilton, həmin əsər, s. 27, 54, qeyd 19, 20. 467 Bax: Şine-usu kitabəsi, şimal, sətir 3. 468 830-cu ilə doğru, bax: C Mackcrras, The Uighur Empire..., s. 154. 469 V. Minorsky, Tamim ibn Bahr’s journey to the Uyghurs, s. 281, 284. 470 Təfsilən bax: E.G. Pulleyblank, Some Remarks on the Toguzoghuz Problem, s. 38 və ardı; K. Czeglédy. On the numerical composition..., s. 278 və ardı. 471 Ed. Chavannes, Documents... s. 94, 350. 472 Bax: E.G. Pulleyblank, həmin yer. 473 ETY, I, s. 163-185; B. Ögel, Şine-usu Yazıtının Tarihi Önemi, s. 361-379. Habelə bax: aş. Oğuzlar. 474 W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 210, 214. 475 Bax: Qara-balğasun kitabəsi. Türkcə, çincə, soğdca olaraq üç dildə yazılan bu kitabənin yalnız (başlanğıcdan IX əsrin ilk rübünə qədər uyğur tarixi və xaqanları üçün mühüm sənəd təşkil edən) çincə qismi sağlam qala bilmişdir. Bax: O. Hansen, Zuır sogdischen İnschrift auf dem dreisprachigen Denkmal von Karabalgasun, JSFOU, 44 /1930/; G. Schlegel, Die chinesische İnschrift auf dem uigurischen Denkmal in Kara Balgasun, MSFou, 9,1896; ETY, I, s, 85, II, s. 37-48. 476 L. Ligeti, Bilinmiyen İç-Asya, s. 250-260; A. v. Gabain, DTCF Dergisi, VIII, 3, s. 375-377; S. Çağatay, Türk Lehçeleri Örnekleri, s. 13 və ardı, Ş. Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabulü, s. 1-11; habelə: R. Şeşen, Eski Araplara Göre Türkler, s. 34. 477 Bax: C. Mackerras, həmin əsər, s. 59 və ardı, J.R. Hamilton, Les Ouighours... s. 139. 478 Qara-balğasun kitabəsi, ETY. II, s. 42 və ardı. 479 Bax: H. Ecsedy, Uigurs and Tibetans in Pei-Ting, 790-791 A.D. s. 83-104. 480 Bax: V. Minorsky, Hudud ul-Alem, s. 287. 481 ETY, II, s. 33-36, 40-47; J.R. Hamilton, həmin əsər, s. 7-11, 127 və ardı; IX əsrin ilk rübündə uyğurların dini durumları, qonşuları və digər açıqlamalar üçün bax: V. Minorsky, Tamim ibn Bahr’s jour-ney.... s. 279-306. 482 B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 826; W. Liangtao, s. 110-118. 483 Uyğur xaqanlığının yıxılması və uyğurların dağılmaları haqqında bax: Tsai Wen-shen, Li Te-yü’nün Mektuplarına Göre Uygurlar, 1967. 484 Bax: J. R. Hamilton, həmin əsər, s. 127 və ardı. 485 Kan-suda Çin səddi yaxınlığında ünlü Min-Buda mağaralarının olduğu yer. Bax: L. Ligeti, Bilinmiyen İç Asya, s. 261-277. 486 R. Hamilton, həmin əsər, s. 129. 487 Təfsilat üçün bax: J. R. Hamilton, həmin əsər, s. 128-138, 143 və ardı, 147,152; W. Eberhard, Çin Tarihi, s. 229-232. 488 Son, geniş bir araşdırma: E. Pinks, Die Uiguren von Kan-chou in der frühen Sung-Zeit (960-2028), Wiesbaden 1968, bax: Ö. İzgi, TED, sayı 6 1975, s. 106. 489 C. G. E. Mannerheim, A Visit to the Sarö or Shera Yögürs, JSFou, XXVII, 1912; P. M. Herrmann, Uygurlar ve Yeni Bulunan Soydaşları, s. 97-123; L. Ligeti, Bilinmiyen..., s. 273-276; K. Thomson, Die Sprache der Gelben Uiguren und das Salarisch, s. 564 və ardı. 490 J. R. Hamilton, həmin əsər, s. 128 və ardı. 491 J R Hamilton, həmin əsər, s. 142; F. W. K. Müller, Zwei Pfahlinschriften aus den Turfan, s. 22 və ardı. 492 Bax: R. R. Arat, Der Herrschertitel “İduq-qut” s. 150-157. Bu ünvanın uyğurlarda xaqanlıq çağından bəri işlndiyi haqda bax: A. Bombaci, Qutlug Bolsun, s. 15. 493 İdi-qut şəhri (=Hoço) üçün bax: Hudud ul-Alem s. 279; P. Pelliot, Kaotch’ang, Qočo> Houo-tcheou et Qara-Khoja, s. 570-603. 494 Bax: Ö. İzgi, The İtinerary of Wang Yen-te to Kao-ch’ang, 981-984, Hanward University 1972. Doktorluq diss., ayrıca L. Ligeti, Bilinmiyen İç-Asya s. 247 və ardı. 495 R. Grousset, L’Empire d. Steppes, s. 176 və ardı. 497 B. Ögel, Sino-Turcica, s. 10. 498 Bax: V. Minorsky, Hudud ul-Alem, s. 263-277. 499 Təfsilən bax: B. Ögel, həmin əsər, s. 1-28, 153-157; K. A. Witlfogel, History of Chinese Society Liao, Philadelphia 1949, bax: TED, sayı 7-8 (1977), s. 10-16. Monqol dövründə uyğurlar üçün, B. Ögel həmin əsər, s. 67-217. 500 Bax: L. Ligeti, Kırgız Kavim İsminin Menşei, s. 235-249. Türkcə 40-dan, Bax: L. Bazin, Les Calendriers..., s. 103. 501 W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 67. 502 Gy. Németh, HMK s. 115 və ardı; Tarixləri təfsilən, B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 795-811. 503 "Qırğızlar qurddan törəyən kimsələrdən deyildir" bax: W. Eberhard, həmin əsər, s. 67, 92. 504 W. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 29 və ardı; V. Minorsky, Hudûd ul-Alem, s. 282; W. Eberhard, TM. VII-VIII, 1942, s. 169; TM. X, s. 406; L. Ligeti, Mots de civüisations..., s. 150 505 Kitabələr, 1, şərq, sətir 35; II, şərq, sətir 27. 506 A-je ünvanlı və etmimal ki, anası türgiş olan bir başbuğ tərəfindən qurulan qırğız dövlətinin tarixi və kültürləri üçün bax: Tsai Wen-shen, həmin əsər, s. 36-42 və başqa yerlər; B, Ögel, Türk Kültürü Tarihi, s. 207-222. 507 W. Barthold,... Dersler, s. 140. 508 Bax: İA, mad. Kırgızistan. 509 Bax: O.Pritsak, İA, mad.Karahanlılar,s. 252 b; L. Bazin, Le Turcologie, Bilan Provisoire, s. 107. 510 F.W.K.Müller, Uigurica, II, s. 95; Gy. Németh, HMK, s. 58; ayrıca, A. Caferoğlu, Eski Uygur Sözlüğü, s. 258. 511 Ed. Chavannes, Documents..., s. 34, 60, 269 və ardı. 512 Ed. Chavannes, həmin esr., s. 43, 77 və ardı. 513 Kitabələr, I, şərq, sətir 18, II, şərq, sətir, 16-17; Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 80 və ardı, 283, Liu, həmin əsər, I, s. l69, 221. 514 Bax: I, şərq, sətir 37-38; II, şərq, sətir 28. 515 Liu, həmin əsər, I, s. 171, 233. 516 Quz-ulus üçün bax: DLT, I, s.,62. 517 H.A.R. Gibb, Orta Asya'da Arap Fütuhatı, s. 46; W. Barthold, Turkestan..., s. 188. 518 719-cu ildə, bax: Chavannes, Documents..., s. 203 və ardı; H.A.R. Gibb, həmin əsər, s. 51. 519 İslam qaynaqlarında = Kür-sul, bax: ibn ül-Esîr, el-Kamil…, IV, s. 178, P. Pelliot, Histoire des Campagnes de Gengis Khan, s. 108. 520 İbn ül-Esîr, həmin əsər, s. 194 və ardı. 521 H.A.R. Gibb, həmin əsər, s. 56; ayrıca, Toxaristan “yabğu”sunun məktubu, Ed. Chavannes, Documents..., s. 206, 293 və ardı. 522 Bax: İbn ül-Esîr, həmin əsər, s. 204 və ardı. 523 Təfsilən bax: İbn ül-Esîr, həmin əsər, s. 208-213. 524 H. A. R. Gibb, həmin əsər, s. 70. 525 Bax: V. Minorsky, Addenda to the Hudûd'al-Alam, s. 265. 526 Mavəraünnəhrdəki bu türk-ərəb mücadiləsi üçün təfsilən bax: H. A. R. Gibb, həmin əsər, s. 41-71; ayrıca, W. Barthold, Turkestan..., s. 187-191; R. N. Frye - A. Sayılı, Selçuklulardan evvel... s.104-110. 527 Bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 284, qeyd 2, s. 285, qeyd 1. 528 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 46 və ardı, 83, 285. 529 Bax: Chavannes, həmin əsər, s.79. Beləcə, Aşina soyunun qərbi göytürklər qolu sona çatdı. 530 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 85; V. Minorsky, Hudûd al-Âlam, s. 301 və ardı. 531 Bax: Gy. Németh, HMK s. 50; Oğuz Kağan Destanı, neşr. W. Bang R.R. Arat, s. 25. Və ya qaraluq (qaral-qarıl=qarılmaq, qarışmış olmaqdan): "qarışmış" xalq, bax: G. Doerfer, həmin əsər, III, s. 385; buna qarşı bax: Gy. Németh, Der Volksname Karluq und seine semantische Gruppe, s. 14 və ardı. 532 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 33, qeyd 4. 533 Kitabələrdə ”üç-qarluq”: Şine-usu, cənub, sətir 1; bu üç qəbilə bunlardı: mou-lo (mou-la), çe-se (p'o-fu), ta-şe-li, bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 85, qeyd 4, müq. et: Liu, həmin əsər, II, qeyd 800. Bu adları açıqlama təcrübəsi: bax: H. Ecsedy, Acta Ohentalia; XVII, s. 83, qeyd 13: mu-lo=bulaq?, ç'e-se (və ya çi-szu)=çiğil (bəlkə iç-il), ta-şe-li =taşlıq? (bəlkə diş-li). 534 Bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 33, 62, 63, 67, qeyd 2. 535 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 85. 536 Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 84, n. 4; ayn. müell, Notes Additioneties..., s. 87. 537 Bax: W. Barthold, Turkestan.,., s. 195 və ardı, O. Franke, həmin əsər, II, s. 444; D.M. Dunlop, A New Source of Information on the Battle of Talas or Atlakh, s. 326-330; H. D. Yıldız. Talaş Savaşı Hakkında Bazı Düşünceler, s. 71-82. 538 Bax: A. v. Gabain, DTCF Dergisi, VIII, 3, s. 373 və ardı, ayrıca bax: Ed. Chavannes, Documents..., s. 85, qeyd 4, 297; V. Minorsky, həmin əsər, s. 287. 539 Təfsilat üçün bax: İ. Kafesoğlu, Türkmen Adı, Mânası ve Mâhiyeti, s. 121-133; yenə onun: A Propos du nom Türkmen, s. 146-150. Tamamlayıcı bilgi üçün bax: F. Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), s. 13, 28 və ardı. 540 Bu düşüncənin islam qaynaqlarındakı nişanəsi: el-Mes'ûdî, Muruc..., I, s. 132; F. Grenard, Satuk Boğra Han..., Ülkü, sayı 79, s. 51; ayrıca, Gerdizî, Zeyn'ül-Ahbâr, nşr. G.Kuun, KSz, II, 1901,s. 2 və ardı; Mücmel üt-tevârih v'el-kısas, s. 105. 541 Çin qeydlərinə görə, Talas (Övliya-ata) ilə şərqdə Üç-Turfan arasındakı qarluqlar qonşuları olan yağmalar və çigillərlə birlikdə X əsr ortalarına qədər (ehtimal ki, islamı qəbul edərək Çin ilə təmaslarını kəsincəyə qədər) göytürklər deyə anılmışlar (bax: J.R. Hamilton, Les Ouighours..., s. 94, qeyd 4). 542 O. Pritsak, İA. mad. Karahanlılar. Qaraxani dövlətinin qurucusu, qarluq bölgəsinə köç eden uyğur şahzadəsi Pan Təgin idi, bax: W. Liangtao, s. 109-118. 543 893-cü ildə Talasın samanilər əlinə keçməsi, bax: F. Sümer, Oğuzlar, s. 27. 544 Bax: C. E. Bosworth, A Turco Mongol Practice Amongst the Early Ghaznavids, s. 239; E. Merçil, Sebük Tegin'in Pendnâmesi, s. 222-227. 545 Hudûd’ul-Âlam, s. 286-297; ayrıca bax: İA, mad. Karluklar, B. Ögel, İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi, s. 317-332. 546 Bax: İbn'ül Esir, IX, s. 15, Atâ Melik Cuveynî, Târih-i Cihân-guşâ, II, s. 87. 547 Təfsilat üçün bax: İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 52 və ardı; M. Altay Köymen, Böyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, II, s. 326-329. 548 Cuveynî, həmin əsər, I, s. 32. O tarixdə Kulca'nın şimal-qərbində Almalık şəhərindəki Bozar xanın da bir qarluq olduğu sanılır, bax: W. Barthold, ...Dersler, s. 118, 142. 549 Təfsilat üçün bax: Cuveynî, həmin əsər, I, s. 56 və ardı; İ. Kafesoğlu, həmin əsər, s. 228, 247 və ardı; B. Ogel, Sino-Turcica, s. 219-244. 550 W. Barthold. .., Dersler, s. 90. 551 F.Erdmann: oğuz=buğa, 1862; A.Vámbéry: oğuz=Oxus (çay), 1885; J. Marquart: uz= adam, oq+uz=oxlu, oxçu, 1914; P. Pelliot: oğuz oğuş=klan, ailə, qəbilə, 1914, uğuz~ağuz ~ ağız = ilk süd, 1930, oğuz, eyni mənada 1950; P. A. Boodberg: uğur~ oğuz = buynuz, 1939; D. Sinor: oğuz~ögüz=öküz, 1949; O. Pritsak: oq 552 Bax: A. Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, I, s. 134. 553 Gy. Németh, HMK, s.41, 44. Pay, hissə, bütünün bir parçası (bu, ox atılmaqla təyin edilirdi) mənalarını da ifadə edən ok sözü (DLT, I, s. 37, 48) türk siyasi quruluşlarıında bir təşkilata bağlılığı göstərir. Bax: Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 27 və ardı, 56. Əlavə bax: indeks: yay, ox. 554 Bax: P. Pelliot, TP. 1930, s. 257; W. Bang-R. R. Arat, Oğuz Kağan Destanı, s. 6, qeyd 1. 555 Məsələn, on-ok=on qəbilə; dokuz-oğuz=doqquz qəbilə, bax: Liu, həmin əsər, I, s. 152, II, s. 591 və ardı; P. Pelliot, TP, 1914, s.157; V. Thomsen, Turcica, s. 5 və ardı; J. Hamilton, həmin əsər, s. 51, qeyd 4. 556 Kitabələr, I, şərq, sətir. 16; II, şərq, sətir 14. 557 Kitabə, I, şimal, sətir 4. 558 V. Thomsen, İnscriptions de l'Orkhon…, s. 105; W. Barthold, ... Dersler, s. 6; yenə onun: Eİ. mad. Toquz-oghuz. 559 V. Thomsen, Moğolistan'da Türkçe Kitabeler, s. 87. 560 Məsələn, bax: F. Laszlo, Dokuz Oğuzlar ve Göktürkler, s. 37-43; F. Sümer, Oğuzlar..., s. 7. 561 W. Barthold,... Dersler, s. 6. 562 Bax: Liu, həmin əsər, II, s. 592, qeyd 831; ayrıca bax: yux. Uyğur xaqanlığı. 563 Liu, həmin əsər, II, qeyd 1793, ayrıca bax: aş. Kültür: Boy. 564 Kitabə, I, şimal, sətir 4. 565 Bax: İA. mad. Selçuklular, I,3, II, 1. 566 Təfsilən bax: V. Minorsky, Hudûd'ul-Alem, s. 263-277; yenə onun: Tamim ibn Bahr's Journey, s. 286 və ardı. 567 Kitabə, Şine-usu, şərq, sətir 1, 3; şimal, sətir 5. 568 Şine-usu, şərq, sətir 1-12. Digər "oğuzlardan: altı-oğuz: (Barlık 1. kitabəsi, ETY, III, s. 61), üç-oğuz (Kitabə, II, şərq, sətir, 32). 569 W. Barthold, Arabish. Quellen, s. 27 və ardı; F. Sümer, Oğuzlar..., s. 23. 570 F. Sümer, həmin əsər, s. 23-25, 35 və ardı. 571 İbn Xordadbehdən nəqlən: F. Sümer, həmin əsər, s. 35. 572 F. Sümer, həmin əsər, s. 33. 573 Bu şəhərlər və qalıntıları üçün təfsilən, bax: B. Ögel, Türk Kültür Tarihi, s. 33-341; V.M. Jirmunskiy, Sir-Derya Boyunda Oğuz'lara Dair İzler, s. 471-483; T. Banguoğlu, Oğuzlar ve Oğuzeli, s. 4-9; F. Sümer, həmin əsər, s. 39-41. 574 Bax: O. Pritsak, Der Untergang des Rciches des Oguzischen Yabgu, s. 397-410. 575 F. Sümer, həmin əsər, s. 56 və ardı. 576 DLT, I, s. 494. 577 V. Minorsky, Hudûd..., s. 100; F. Sümer, həmin əsər, s. 52-59. 578 Türkmən adının oğuzların islamiyyəti qəbul etmələri, yəni din dəyişdirmələri ilə ciddi bir əlaqəsi görünmür. Təfsilən bax: İ. Kafesoğlu, Türkmen Adı, Manası..., s. 121-133; C.Brockelman, Histoire des Peuples et des Etats İslamiques, s.150. Tamamlayıcı bilgi üçün bax: F.Sümer, həmin əsər, s. 49 və ardı; cənubi Rusiyadakı uzlara (tork) da torkmen (türkmn) deyildiyinə dair bəzi dəlillər mövcuddur, bax: O. Pritsak, həmin əsər, s. 398, qeyd 2. 579 Bax: F. Sümer, Oğuzlar'a Ait Destanî Mâhiyette Eserler, s. 381 və ardı. 580 DLT, I, s. 55-58. 581 Bax: siyahılar, oğuz qəbilələrinin köçləri, tarixləri, gələnəkləri və s. haqqında təfsilən, F. Sümer, Oğuzlar..., s. 214-362; aynca ÎA. mad. Oğuzlar; oğuz boylarının adları üzərində açıqlamalar: B. Ögel, Türk Mitolojisi, s. 327-354. Bozoxdakı boz kəlməsi "kök" mənasında olmalıdır (bax: aş. s. 319, qeyd 690). 582 Bax: O. Pritsak, həmin əsər, s. 405 və ardı; F. Sümer, həmin əsər, s. 57 və ardı. 583 F. Sümer, həmin əsər., s. 57 və ardı, 200. 584 Təfsilən bax: Ed. Chavannes, Notes Additionnelles..., s. 20, 39, 47, 49, 53, 57, 69 və ardı, 75, 82, 86, 94 və ardı; E. Esin, "Türk'ul-Acem", s. 311 və ardı. 585 Ed. Chavannes, Documents..., s. 20, qeyd 2. 586 Haqlarında ümumi bilgi üçün bax: V. Minorsky, Hudûd..., s. 304-310; İA. mad. Kimek. 587 Bax: İ Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi 1956, indeks; P. Pelliot - L. Hambis, Histoire da Campagnes de Gengis Khan, I, s. 112-117. Moğol Devrinde Kanglılar, B. Ogel, Sino-Turcica, s. 245-274. 588 V. Minorsky, həmin əsər., s. 277-279, F. Sümer, həmin əsər., s. 30. "Yağma" türkcə ünvan, bax: Gy. Németh, HMF, s. 48. 589 V. Minorsky, həmin əsər, s. 297-300. 590 V. Minorsky, həmin əsər, s. 300-304; Tuhs = Duhslar əslən iranlı? Bax: K. Czeglédy, Nomâd népek... s. 36,139. 591 İA mad. Halaçlar; R. N. Frye - A. Sayılı. Selçuklulardan Evvel..., s. 128 və ardı. 592 Bax: DLT, indeks; ayrıca IX-XI əsrlərdə müxtəlif adlar altında görünən türk toplumları üçün: Mervezî, Tabâyi'ul-hayavan (XII əsrin ilk rübündən), bax: V. Minorsky, Mervezî, On China, the Turks and İndia, s. 29-39, 92-123; F. Sümer, Oğuzlar..., s. 26-31; həmin əsrlərdə Asiya türk ölkələri haqda bilgi verən islam səyyah və coğrafiyaçıları Əbu Düləf (A.v.Rohr-Sauer, Das Ebu Dulaf Bericht über seine Reise nach Turkestan, China und Indien, Bonn, 1939). Tamîm, ibn Hurdâdbih, Qudama üçün bax: V. Minorsky, Hudûd..., s. 262 və ardı, 268 indeks. 593 Sülalənin banisi ehtimal ki, qalaç idi. Bax: İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 42. 594 Bax: İA. mad. Oğuzlar, s. 384 və ardı. 595 J. Marquart, Die Osteuropaeische und Ostasiatische Streifzüge, s. 36 və ardı, 58, 356; Gy. Németh, HMK, s. 185-188; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 223 və ardı. 596 Bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 187. 597 Bax: Gy. Moravcsik. Byz.turc. II, s. 85,103,126. 598 K. Czeglédy, Nomâd népek.., s. 19. 599 Bu xüsusda müxtəlif görüşlər üçün bax: Ş. Baştav, Sabir Türkleri, s. 59 və ardı; L. Ligeti, Az Urali Magyar Özhaza, s. 66 və ardı; L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 77 və ardı. Son zamanlar sabarlarla monqol hsien-pilər arasında bağlantı qurulmağa çalışılmışdır (bax: O. Pritsak, From the Säbirs to the Hungarians, s. 28 və ardı). Zahiri kəlmə bənzərliyinə dayanan bu görüşün doğruluğuna inanmaq üçün linqvistik, kültürəl və sosyal alanlarda da dəlillər gətirilməlidir. 600 Bax: A Magyarok elödeiröl..., s. 24; yux.Tabğaç dövləti, ayrıca K. Czeglédy, həmin əsər, s. 19, 95 və ardı. 601 Bax: Byz. turc, I, s. 39 və ardı; II, s. 223 və ardı. 602 458-459-ci illərdə tabğaç ordularına məğlub olan juan-juanlardan bir kütlə (var-hunlar) şimal-qərbə doğru çəkilmişdi. Sabarları yerlərindən oynadanlar bunlar olmalıdır, bax: J. Hamilton, Toquz-Oğuz..., s. 34. 603 Təfsilən bax: S. Patkanoff, Über das Volk der Sabiren, s. 258-277; Ş. Baştav, həmin yer. 604 L. Rásonyi, həmin əsər, s. 77. 605 Byz. turc. I, s. 173. 606 Ş. Baştav, həmin əsər, s. 60 və ardı; K. Czeglédy, Pseudo-Zacharias on the Nomads, s. 147. 607 Prokopios (VI əsr) CB, II, s. 509 və ardından: Ş. Baştav, həmin əsər, s. 64; L. Rásonyi, həmin əsər, s. 63, 77. 608 Byz. turc. II, s. 103; A. Kollautz, həmin əsər, 1, s. 155; əsli türkcə Bug-arıg: Bo~boğ~bug» rəis, lider, komandan; arık~arığ= təmiz, əsil, bax: Gy. Németh, HMK s. 190 və ardı. 609 K. Czeglédy, A koral Kazar törtenelem forrasainak kritikajâhoz, s. 125. 610 Təfsilən: Ş. Baştav, həmin əsər. s. 67-99; K. Czeglédy, Pseudo-Zacharias..., s. 148, qeyd 46; yenə onun: Nomâd népek..., s. 97; T. Halasi Kun, A Magyarsâg kaukâzusi törtnete, s. 78. |