Ii fəSİl tarix tariX

, Documents..., s. 230; C.A. Macartney, On the Greek Sources for the Hisiory of the Turcs..., s. 267, 275, H.W. Haussig, Die Quellen über die... Herkunft..., s. 35.

612


^ Bax: P. Pelliot, 1915; 1920, R. Grousset, L'Emp. d. Steppes, s. 103 və ardı 124, 226; W. Sa­molin, East Turkistan,.., s. 52; "mənşələri qaranlıq və ya monqol-türk qarışığı" üçün bax: W. Eberhard, Çin'in Şimal Komşuları, s. 101; yenə onun: Çin Tarihi, s. 165.

613


^ Bax: Barguni, bax: Gy. Németh, HMK, s. 103, qeyd 1; Monqoloid görüşü, bax: L. Rásonyi, həmin əsər, s. 78 və ardı, 85.

614


^ P. Pelliot, L'origine deT'ou-kiue,TP,1915,bax:R.Grousset, həmin əsər, s. 228.

615


^ Bu xəbərlərin hamısı bu məqalədə sıra ilə nəql edilmişdir: C. A. Macartney, On the Greek Sources..., 1944, s. 226 və ardı. Ed. Chavannes, J. Marquart, P. Pelliot, R. Grousset, Gy. Németh, H. W. Haussig və A. Kollautz və b... zikr edilən əsərlərində Bizans xəbərlərini izaha və dəyərləndirməyə çalışmışlar.

616


^ Priskosun xəbəri, bax: C.A. Macartney, həmin yer, bax: Zaxarias və Strabon üçün bax: H. W. Haussig, həmin əsər, 23 və ardı, miladdan öncəki əsrlərdə "avar" izi üçün Gy. Moravcsik, Aba­ris, Priester von Apollon, KCsA, I, Erg. Bd. 2, 1936, s. 227 və ardı.

617


^ 576-cı ildə qərbi göytürk sərhəddində türk şahzadəsi ilə danışan Bizans elçisi Valenti­no­sun qeydlərini öz əsərində nəql edən Menandros türk şahzadəsinin "varkhon”lar sözündən avar­ları qəsd etdiyini ayrıca açıqlayır (bax: A Magyarok elödeiröl, s. 49, ayrıca yux. qeyd 615).

618


^ Yux. qeyd 615. Özəlliklə bax: K.Czeglédy, Nomâd népek vândorlâsa..., s. 21, s. 98 və ardı, 113 və ardı, 135 və ardı; G. Clauson, Turk, Mongol.., s. 122, (Czeglédy, "var" qrupunu ya­ban­çı saymağa meylli olsa da adın türkcə olması buna imkan vermir).

619


^ Türkcə apar (aba+r) qarşı qoyan, dirənən mənasını verir (bax: Gy. Németh, HMK., s. 105), Sabar, xəzər adları kimi Orxon kitabələrində qövm adı olaraq keçən Apar (Kitabə, I, şərq, 4, II, şərq, 5) sözü o tarixlərdə (572-ci ildə) juan-juanlar artıq mövcud olmadığı üçün qərbdəki avarları göstərməkdədir.

620


^ Ünvanlar üçün bax: aş.: Təşkilat. Tanınmış şəxslarin adları: Kandık (558-də elçi), Solak (580-də elçi), Bo-kalabur (582-də din adamı), Kök (585-də elçi), Kan-savcı (800-lərdən sonra, şahzadə), bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 92, 135, 153, 206, 240. Bayan kəlməsi türkcə bay (zəngin) kökünden törənmiş bir şəxs adı olub, yalnız monqollar tərəfindən deyil, bulğar türkləri arasında da çox yayğın şəkildə işlədilirdi (bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 103 və ardı, L. Rásonyi, Les noms de personnes, s. 234 və ardı). Ayrıca ikinci uyğur xaqanı Bayan (?) Çor.

621


^ Təfsilən bax: A. Kollautz, Geschichte und Kultur..., I, s. 195-235, özəlliklə s. 179; F. Alt­heim, Geschichte der Hunnen, V, s. 280 və ardı.

622


^ A. Vasiliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, I, s. 176 və ardı.

623


^ L. Rásonyi, həmin əsər. s. 79 və ardı; Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 256, 344.

624


^ Bax: F. Altheim, Geschichte der Hunnen, V, s. 378-389.

625


^ Bax: Byz. turc. I, s. 41.

626


^ Təfsilat üçün bax: R. Grousset, L'Empire du Levant, s. 85 və ardı; İ. Kafesoğlu, "XII. Asra Kadar İstanbul'un Türkler Tarafından Muhasaraları," s. 6-10.

627


^ Təfsilən bax: Y. Blaşkoviç, Çekoslovakya Torpaqlarında Eski Türklərin İzləri, s. 341-344.

628


^ Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 178; L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 83.

629


^ Gy. Németh, HMK, s. 169. Ayrıca, L. Rásonyi, həmin əsər., s. 84.

630


^ L. Rásonyi, həmin əsər, s. 83 və ardı.

631


^ T. Horvâth, Az üllöi es kiskörösi Avar temetö, s. 112 və ardı; N. Fettich, Die Metallkunst der land­nehmenden Ungarn, AH, XXI, s. 271 və ardı.

632


^ N. Fettich, həmin yer.

633


^ Bax: H.N. Orkun, ETY, II, s. 187-207.

634


^ A. Alföldi, Etudes sur le tresör de Nagyszentmiklos. Cahiers archeologiques, V. 1950-1951, s. 123-149 və VI, VII saylar. Avar sənəti və mənşəyi üçün bax: B.Ögel, Türk Kültür Tarihi, s, 113-125; avar arxeologiyası: Fr. Altheim, Geschichte der Hunnen, V, s. 278-292. Daha təfsilatlı ola- raq: A. Kollautz, Geschichte und Kultur..., II, 1970.

635


^ Təfsilən bax: İ. Boba, Nomads, Northmen, and Slavs, s. 43 və ardı.

636


^ J. Marquart, ...Streifzüge, s. 127.

637


^ K. Jireček, Geschichte der Serben, I, Gotha 1911, s. 83-107, Davidson-Horvâth, The Avar İnvasion of Corinth, Hesperia, Zürich, VI, 1937. s. 27-40; F. V. Şişič, Geschichte der Kroaten, I. Zagreb, 1917, bax: L. Rásonyi, həmin əsər., s. 83 və ardı.

638


^ Bax: Byz. turc. II, s. 94, 144, 151, 267.

639


^ Bax: J. Mikkola, Avarica, 1927; s. 157 və ardı; K. Porphyrogennetos, De Administrando İmperio, II, Commentary, s. 117.

640


^ D. Csallany, Archaeologische Denkmaeler der Avarenzeit in Mitteleuropa, Bp. 1956, bax: L. Rásonyi, həmin əsər, s. 82 və ardı.

641


^ L. Rásonyi, həmin əsər., s. 80.

642


^ Bax: K. Czeglédy, Kaukâzusi Hûnok, Kaukâzusi Avarok, s. 121-140, Avarlar hakkında ümumi biblioqrafiya üçün bax: Byz. turc. I, 1958, s. 71-75; A. Kollautz, Quellenbuch zur Geschichte der Awaren, Prag, 1944; B.Ögel, həmin əsər, s.113 və ardı; L. Rásonyi, həmin əsər, s.305-308. Son olaraq, W. H. Fritze, Zur Bedeutung der Awaren für die slawische Ausdeh­nungsbewegung, Zeitschrift für Ostforschung, qeyd 3,1979, s.498-543.

643


^ Ərəb: əl-Xəzər, ibrani: Xazar, Kozar, latın: Chazari, Gazari, yunan: Khazaroi, rus: Kozar, Kozarin, macar: Kazar, Kozar, ermeni: Hazirk, gürcü: Hazari.

644


^ el-Mesudi, et-Tenbîh, s. 83.

645


^ Hazar~kazar=kaz+ar (Anadolu türkcəsində: gəz+ər)=sərbəst dolaşan, gəzən, bax: Gy. Németh, HMK, s. 203 və ardı. Müq. et:. P.B. Golden, Khazar Studies..., s. 123-133.

646


^ Başqa görüşlər və xəzər-uyğur münasibətləri üçün bax: D. M. Dunlop, The History of the Jewish Khazar, s. 9-40.

647


^ D. M. Dunlop, həmin əsər, s. 6, 13.

648


^ T. Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber, s. 166, bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 203.

649


^ J. Marquart, ...Streifzüge, s. 46, 58, Byz. turc. II, s. 270, 281.

650


^ Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 145, 170; Liu, həmin əsər, II, s. 569.

651


^ Bax: J. Marquart, həmin əsər, s. 46, 498.

652


^ Theophanesdə ziebet, erməni qaynaqlarında jebğu, bax: Byz. turc, II, s. 120. Bu yabğunun kimliyi haqqında dürlü görüşlər üçün bax: A. Bombaci, Qui etait Jebu Xak'an, s. 7-24.

653


^ Təfsilat üçün bax: R. Grousset, L'Empire du Levant, s. 84-91.

654


^ Ed. Chavannes, həmin əsər, s. 252-255; A. A. Vasiliev, həmin əsər, s. 251 və ardı.

655


^ Byz. turc. II, s. 123, 254, 264; C. Head, on the Date of Justinian II’s Restoration, s. 106 və ardı.

656


^ A. A. Vasiliev, həmin əsər, s. 298.

657


^ M. İ. Artamonova görə, bugünkü Dağıstanda Andreyevo yaxınlığındakı Endere xəra­bə­ləri. Bu rus araşdırıcının "Xəzərlərin tarixi", 1962, adlı rusça əsərinin faydalı bir şəkildə tanıdılması: A. N. Kurat, Tarih Araştırmaları Dergisi, III, s. 197-236.

658


^ Təfsilən bax: K. Czeglédy, Khazar Raids in Transcaucasia in 762-764 A.D., s. 75-88.

659


^ Ərəb-xəzər mücadilələri üçün təfsilən bax: M. Kmosko, Araber und Chazaren, KCsA, 1924-1925,1, s. 280-292, 356-368, Türk. tərc. Araplar ve Hazarlar, s. 132-155; D.M. Dunlop, həmin əsər, s. 47-87, 179 və ardı.

660


^ Bax: V. Minorsky, Hudûd al-Âlam, s. 447.

661


^ V. Minorsky, həmin əsər, s. 462 və ardı; Minorsky, Mervezî, s. 109; P. B. Golden, Khazar Stu­di­es..., s. 88 və ardı.

662


^ Bax: D.M. Dunlop, həmin əsər, s. 109.

663


^ O əsrlərdə Şərqi Avropanın iki ana ticarət yolu vardı. Biri xaqanlığın paytaxtı İtil şəhəri (Volqanın Xəzərə töküldüyü yerdə) -Volqa çayı üzərindən şimala; bir yandan Çolman (Kama) nəhri ilə Ural sahəsinə, digər yandan yuxarı Volqa-kiçik çaylar-Ladoqa gölü marşrutu ilə Skandinavyaya ça­tırdı. İkin­cisi, Bizans ilə Fin körfəzi arasında ən mühüm qismi Dnepr çayı olmaq üzrə cənubdan şimala doğru 50-60 km qurudan, sonra yenə çaylar vasitəsilə İlmen gölü-Baltik dənizi-İsveç yolu idi. Ayrıca, Xa­rəzmdən Aşağı Volqaya, oradan da Qara dənizə uzanan işlək bir karvan yolu vardı (Təf­si­lən bax: İ. Boba, Nomads, Northmen and Slavs, s. 27-30).

664


^ Təfsilən bax: Baron A. Meyendorff, Trade and Communication in Eastern Europe A. D. 800-1200, s. 104-123.

665


^ Gy. Németh, HMK, s. 205; İ. Boba, həmin yer; D.M. Dunlop, həmin əsər., s. 205 və ardı; L. Ra­sonyı, həmin əsər, s. 125; İbn Fadlan, s. 75.

666


^ İbn Xordadbehə (886) və əl-Məsudiyə görə ilk paytaxt, bax: K. Czeglédy, Korai Kazar.... s. 122.

667


^ Bax: Hudûd.., s. 452.

668


^ L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 116.

669


^ Ruslar tərəfindən 1960-1963-cü illər arasında burada aparılan arxeoloji araşdırmalar üçün bax: S. Szysz man, Decouverte de la Khazarie, s. 818-824.

670


^ V. Minorsky, Hudûd.., s. 452; Gy. Németh, həmin əsər, s. 208,212.

671


^ Bax: A. Zajaczkowski, Khazarian Culture and its İnheritors, s. 300, türk. terc. Hazar Kül­türü və Varisləri, s. 477-483; İ. Boba, həmin əsər, s. 39 və ardı. Son olaraq bax: P. B. Golden, Khazar Studies..., s. 107-111.

672


^ De Adm. İmp., II, s. 154 və ardı, A Magyarok elödeiröl.., s. 84 və ardı, V. Minorsky, Hu­dûd.., s. 453.

673


^ Don çayının orta qismində bugünkü Tsimlyanka (Trimiyanskaya?) adlı yerdə 1951-ci il­ qa­zıntılarında xərabələri ortaya çıxmışdır, bax: Tarih Araştırmaları Dergisi, III, s. 224 və ardı.

674


^ A. N. Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletləri, s. 33 və ardı.

675


^ Bax: A. Zajaczkowski, həmin əsər, s. 302. Əlavə bax: aş. Kültür: Din.

676


^ Gy. Németh, həmin əsər, s. 206; D. M. Dunlop, həmin əsər, s. 89 və ardı.

677


^ Bax: Gy. Németh, HMK, s. 206; D.M. Dunlop, həmin əsər, s. 194 və ardı.

678


^ S. Szyszman, Oû la conversion du rot Khazar bulan a-t-elle eu lieu ? s. 523-538.

679


^ J. Marquart, ...Streifzüge, s. 13. Əlavə bax: TM. VII-VIII, 1, s. 353; Y. Kutluay, İslâm ve Yahudi Mezhepləri, 1965, s. 189-200.

680


^ Bax: S. Szyszman, Revue de l'Histoire des Religions, CLXVIII, 1, s. 62-74.

681


^ A. Zajaczkowski, Karaims in Poland, s. 24-29, bax: Tarih Dergisi, sayı 17-18, s. 291, E. L. Dietrich, Q^{araer (Qaraiten) s. 374-378.}

682


^ L. Rásonyi, həmin əsər, s. 115.

683


^ Bax: A. Mieli, La science Arabe, s. 176,181.

684


^ Bax: H. Gregoire, Glozel Khazare, s. 225-266; A. Zajaczkowski, Hazar Meselesine Dair Araştırmalar, 1947, polyakca; S. Szyszman, Dicouverte de la Khazarie..., s. 822 və ardı.

685


^ Bax: V. Minorsky, Hudûd..., s. 470 və ardı; D.M. Dunlop, həmin əsər, s. 125-170.

686


^ A. Zajaczkowski, Karaims in Poland..., s. 30 və ardı; yenə onun: Khazarian Culture..., s. 302 və ardı; yenə onun: Lehistan Arazisinde Türk Unsurları, s. 417-424; S. Szyszman, İstanbul Karayları, s. 97-102.

687


^ Bax: İ. Boba, həmin əsər, s. 47 və ardı, 102 və ardı; A.N. Kurat, Rusya Tarihi, s. 19-22.

688


^ J. Brutzkus, The Khazar Origin of ancient Kiev, The Slavonik and East-Europas Review, XXII, s. 108-124, türk. tərc. Eski Kiev'in Türk-Hazar menşei, s. 343-350; eyni görüşde olan Rus tarixçiləri G. Vernadsky və Lashenko üçün bax: D.M. Dunlop. həmin əsər, s. 142, qeyd 79.

689


^ Bax: V. Minorsky, Hudûd..., s. 433.

690


^ V. Minorsky, həmin əsər, s. 434; D.M. Dunlop, həmin əsər, s. 56-68, 237 və ardı; İ. Boba, həmin əsər, s. 23 və ardı; A.N. Kurat, IV-XVIII Yüzyıllarda..., s. 40.

691


^ O Pritsak, Eine altaische Bezeichnung für Kiew, s. 1-13. Əlavə bax: aş. Dunay Bulğar Dövləti.

692


^ Bax: L. Rásonyi, həmin əsər, s. 117.

693


^ Adın əsli mansi (söylənişi magy). Türklərlə təmasdan sonra türkcə+ər (ar) şəkilçisi ilə; mansi+ər >magyar, islam qaynaqlarında: macghari, bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 247 və ardı. Buna qarşı magyar=mişer (əslən Oka çayı dolaylarında oturmuş bir qövm) görüşü üçün bax: İ. Boba, həmin əsər, s. 92-98.

694


^ Ananyino və Pionobor kültürləri, bax: İ. Zichy, Magyar Östörténet, s. 41.

695


^ Ad fin-uqor mənşəlidir. Adın əsli ehtimal ki, Paskerdir, bax: Gy. Györffy, Tanulmânyok a Magyar âllam eredetiröl, s. 48 və ardı, 66 və ardı.

696


^ Təfsilən bax: Gy. Németh, HMK s. 299-309; De Administrando İmperiodan [bax: yux. Pe­çe­neqlər] A Magyarok elödeiröl, s. 80, 81; D. Sinor, Un Voyageur du treizeime siecle. Le Dominkain Julien de Hongrie, s. 589-602.

697


^ "Sehirli geyik" əfsanəsi Gy. Moravcsik, Byz. turc. I, s. 39; B. Ögel, Türk Mitolojisi s. 578-581.

698


^ Gy. Németh, həmin əsər, s. 173; yenə onun: Hunlar ve Macarlar, s. 260 və ardı; B. Szasz, A Hunok törtenete..., s. 453 və ardı.

699


^ Gy. Németh, HMK. s. 176 və ardı, 195-290; Byz. turc., II, s. 223 və ardı, 270.

700


^ Bunlar və türk mənşəli digər kəlmələr üçün bax: Z. Gombocz, Die bulgarisch-türkische Lehnwörter in der ungarisehen Sprache, MSFou, XXX, 1912; L. Rásonyi, Török adatok..., s. 2-41; L Knieza, Nyel­yeszet es östörtienet, s. 187 və ardı, F. Eckhart, Macaristan Tarihi, s. 4 və ardı, 8, 12 və da­va­mı; A. Rona-Tas, A Magyar-Bolgar-Török erintkezes jellege, s. 267-225.

701


^ Xəzərlərdə xaqan və bəydən sonra gələn üçüncü ünvan,bax: Gy. Györffy, həmin əsər, s. 83 və ardı; türkcə əsli kün-lü (kün=xalq, xalqı olan, xalqlı)? bax: O. Turan, İlig Unvanı Hak­kında, s. 198.

702


^ Və ya "Levedi” = "Alp edi"=(tapferer Herr), bax: O. Pritsak, Yowár und Käwar, s. 384 və ya Alp-e1? Macarların yurdu "Levedia" (ehtimal Kuban çayı həvalisi, bax: O. Pritsak, hə­min əsər, s. 383, qeyd 1) bu addan gəlir. Ayrıca, Byz. turc, II, s. 70, 157.

703


^ Bu iki əski macar torpağı üçün bax: De Adm. İmp., II, s. 146 və ardı.

704


^ Və ya "ögə". Türkcə ünvan bax: Sucı və Açura kitabələri, H. N. Orkun, ETY, I, s. 156, III, s. 133; K. H. Menges, Altaic Elements in the Proto-Bulgaren Inscriptions ,s. 91 və ardı; Gy. Györffy, həmin əsər, s. 83və ardı. Dövlət məclisi başqanının ünvanı (bax: aş. Təşkilat); ayrıca bax: H. Ecsedy, Act. Orient, XXI, s. 169.

705


^ Əsli türk ünvanı "buyruk", bax: Gy. Györffy, həmin əsər, s. 103 və ardı.

706


^ Kürt türkcə: qar yığını, çığ, sürüşkən qar topası, bax: Gy. Németh, Der Volksname Karluk und seine semantische Gruppe, s. 13 və ardı.

707


^ Təfsilən bax: Gy. Németh, HMK s. 233-275.

708


^ Bax: Elegeş kitabəsi, sətir 8; H. N. Orkun, həmin əsər, III, s. 181.

709


^ Bax: Gy. Németh, HMK, s. 45; Kemçik-çirğak kitabəsi, sətir 3 (ETY, III, s. 79); V. Mi­nor­sky, Hudûd..., s. 320, 323.

710


^ De Adm. İmp.-dən A Magyarok elödeiröl.., s. 81; D.M. Dunlop, həmin əsər, s. 196 və ardı.

711


^ Kabar=baş qaldıran, üsyan edən", bax: Gy. Németh, HMK, s. 49; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 144; Kabarlar üçün təfsilən bax: O. Pritsak, Yowár und Käwar, s. 378-393; P. B. Golden, Hazarr Dili,s.153; son olaraq, yenə onun: Khazar Studies, qeyd 133-142.

712


^ De Adm. İmp., II, s. 149; A Magyar elödeiröl..., s. 81.

713


^ On-oğurlardan? Bax: O. Pritsak, Yowár und Käwar, s. 834, 839.

714


^ Geza=türkcə yiğ~yeğ (=iyi, üstün) kökündən (HMK, s. 292) və ya yabğudan. Gy. Györffy, həmin əsər, s. 81.

715


^ Bax: Gy. Nerneth, həmin əsər, s. 278-298. Və ya Bayık? = doğru, inanılan (oğuzca), bax: DLT, III, s.166.

716


^ Byz. turc., II, s. 269 və ardı.

717


^ Hansı türk toplumuna mənsub olduqları mübahisə mövzusudur. Bax: Gy. Németh, A Sze­kelyek eredete, s. 129 və ardı; B.Szâsz, həmin əsər, s. 408, 455; B. Ögel, Sekellerin Ataları Hak­kında, s. 469-483; L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 126.

718


^ Gy. Németh, Macar Oyma Yazısı, 1948.

719


^ Bu və digər bütün sekel yazıları üçün bax: H.N. Orkun, ETY, III, s. 249-319; macarlar haq­qında geniş bilgi üçün bax: A Magyarsâg östörtenete, Bp. 1943.

720


^ Bax: Byz. turc., II, s. 290; Gy. Györffy, həmin əsər, s. 51; Gy. Szekely, Les con­tacts entre Hongrois et Musulmans aux IXe-XIIe siecles, s. 58 və ardı; əslində, K. Czeglédyə görə (bax: No­mâd nepek s. 19 və davamı, 110 və davamı). Seyhunun şərqində oturan və VIII əsrdə mü­səl­man olmuş iranlı-türk qarışığı "khoalit" qövmü. Xəzər ordusunda vəzifə alan digər bir mü­səl­man qövm haq. bax: T. Lewicki, Un peuple iranien peu connu; Les *Arsiya on *Orsiya, s. 31 və ardı.

721


^ Bax: Gy. Györffy, həmin əsər, s. 76.

722


^ Təfsilən bax: D.M. Dunlop, həmin əsər, s. 238-250.

723


^ Burada (Khazaria) adı bilinən son hökmdar Tzulas (Tzula, Tzul) olub 1016-cı ildə Bizansa bağ­lanmışdı, bax: G.G. Litavrin, A propos de Tmutorokon, s. 231; D. M. Dunlop, həmin əsər, s. 251.