Ii fəSİl tarix tariX

724


^ Bax: İ. Zichy, Le Vayage de Sallâme, l’Interprete â la mouralle de Gog et de Magog, s. 191-199; C. E. ^{Wibon, De Vall of Alexander, s. 576-612; müq. et. V. Minorsky, Hudûd..,, s. 225.}

725


^{ D. M. Dunlop, həmin əsər}, s. 191.

726


^ D. M. Dunlop, həmin əsər, s. 220, qeyd 1; ayrıca bax: A. Vâmbery, A Török faj, s. 670-673; xəzər nazirliyindəki xalq qrupları ilə idari terminlər, ünvanlar, şəxs və yer adları (xəzər, qara-xəzər, barsıl, işkil, alan və s..., kağan, katun, ilig, yabğu, şad, bəg, alp, kündəcik, tarxan, tudun və s..., Bulan, Çiçək və s... Bələncər, Səməndər, Sarığşın, Şarkel və s...) haqqında qaynaqlar və açıqlamalar üçün son olaraq bax: P. B. Golden, Khazar Studies..., s. 112-263.

727


^ Bax: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 30 və ardı; F. Sümer, Oğuzlar..., s. 13.

728


^ Minorsky, Mervezî, s. 95.

729


^ DLT, I, s. 57; ayrıca bax: F. Sümer, Oğuzlar..., s. 312 və ardı.

730


^ Bax: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 258.

731


^ DLT, I, s. 488.

732


^ = yəni xəzərli peçeneq? Bax: V. Minorsky, Hudud..., s. 312-315, 443 və ardı; yenə onun, Mervezî, s. 95; F. Sümer, həmin əsər, s. 312.

733


^ Bax: Byz. turc. İt, s. 84, 94,107,124, 147,156,248, 279; De Adm. İmp.-dəki peçeneqlər bö­lümünün nəşri və türk. tərc. A. N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri, s. 324 və ardı, 443-445.

734


^ Hadisələrin müasiri olan Bizans imperatoru K. Porphyrogennetosun öz əsərində, şübhə­siz, peçeneq qaynağına əsaslanaraq mənasını "cəsur, əsil" deyə qeyd etdiyi türkcə "kanqar" adı (Gy. Moravcsik, Byz. turc. II, s. 145; Gy. Németh, HMK, s. 49; Gy. Györffy, Monuments du lexi­que..., s. 75; DLT, I, s. 183. Kəlmənin törəyişi: kan+qa+r? Bax: K. H. Menges, Some Päčä­näg Names..., s. 270 və ardı) toplum adı olaraq türklərdə advermə üsuluna uyğundur; kəlmə şəxs adı olaraq da yayğındır (məs. bax: F. Sümər, Oğuzlar..., s. 13 və qeyd 25). Buna rəğmən kanqar sözünün Orxun kitabələrində keçən "Kəngərəs" yer adı (bax: V, Minorsky, Hudûd..., s. 308, 324; ayrıca yux. bax: II Göytürk xaqanlığı) aracılığı ilə türkcə olmadığı sa­nı­lan əski Kanq-kü isminə bağlanması gərəkdiyi irəli sürülmüşdür, bax: S. G. Klyaştornıy, Orhon Abidelerinde Kengü’nün Kavm Yer Adı, s. 99-104. Bunun kimi, digər bəzi rus alımlərinin (kültür ünsür­lə­rini diqqətə almadan, sadəcə oxunuşları belə şübhəli bir taqım əski adları dışdan bənzətmə yolu ilə) oğuzları da türklükdən ayrı və məhəlli bir qövm saymaq və bir oğuz boyu olan dö­yər­ləri iranlı "toxar"lardan göstərmək təşəbbüsləri (bax: E. Esin, İTED, VI, 3-4, 1976, s. 83) diqqət çəkicidir.

735


^ Bax: Gy. Györffy. Sur la question de l’etiablissement des Pétchéngues en Europe, s. 283-292.

736


^ De. Adm. İmp.

737


^ Gy. Németh, Das Volk mit den scheckigen Pferden, s. 345-352.

738


^ Gy. Györffy. Monuments du lexipue Pétchéngue, s. 73-76; L Rásonyi, həmin əsər, s. 131.

739


^ Bax: Gy. Györffy, həmin əsər, s. 76-81; Gy. Németh, Peçenek ve Kumanların Dili, s. 97.

740


^ İ. Boba, həmin əsər, s. 26.

741


^ Bax: E. Tryjarski, A Note on the Relations between the Pechenegs and Poland, s. 461-468.

742


^ Təfsilən bax: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 81-102.

743


^ De Adm. İmp.-dən A Magyarok elödeiröl.., s.78 və ardı. Ayrıca A. N. Kurat, Karadeniz Ku­zeyi Türk Kavimleri ve Devletleri, s. 61.

744


^ Bax: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 136 və ardı; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 140.

745


^ Təfsilən bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 152-160.

746


^ O. Pritsak, Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu, s. 397, qeyd 2; A. N. Kurat, Karadeniz Ku­zeyi Türk Kavimleri ve Devletleri, s. 65.

747


^ A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 152.

748


^ Təfsilən bax: B. Kossanyi, 11-12. Asırlarda Uz’lar ve Koman’ların Tarihine Dair, s. 120-126.

749


^ Urfalı Mateos, s. 91 və ardı.

750


^ Bax: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 165: qeyd 3.

751


^ A. Comnena, Atexiad, s. 168,173-179; ayrıca bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 171 və ardı.

752


^ Bizans qaynağında: Tzachas, bax: Alexiad: s. 183 və ardı, 198, 214 və ardı. Burada keçən adın Çaka deyil, Çakan olması daha doğrudur (Byz. turc.: I, s. 261); zira yunanlar o tarixlərdə yabançı isimlərin sonundakı n yerinə s yazırdılar. Örnəklər, Byz. turc., II, s. 65, 75, 240 və ardı. Təfsilən bax: İ. Kafesoğlu, Selçuklu Devrinde İzmir Beyinin Adı, II. Milli Türkoloji Kong., 1979.

753


^ Bax: F. Chalandon, Essai sur le regne d’Alexis I. Comnene, s. 129 və ardı.

754


^ Alexiad, s. 202 və ardı; A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 214-227.

755


^ Bax: F. Sümer, Oğuzlar..., s. 312 və ardı.

756


^ Təfsilən bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 228-254; L. Rásonyi, Tarihdə Türklük, s. 133 və ardı.

757


^ J. Nemeth, Die İnschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklos, 1932, Fransızcası: Revue des Etudes Hongoises, XI, 1-2, 1937; müq. et. Fr. Altheim, Geschichte der Hunnen, V., s. 293-317. Xəzinənin rəsmləri və kitabələri: H. N. Orkun, ETY, II, s. 187-207.

758


^ Peçeneq əsərləri və kuman kurqanlarından çıxan arxeoloji məlzəmə üçün bax: B. Ögel, Türk Küttür Tarihi, s. 277-297.

759


^ Bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 148 və ardı; V. Minorsky, Hudüd..., s. 315 və ardı; A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 183.

760


^ A. N. Kurat, həmin yer.

761


^ Bax: A. N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 71; yenə onun: Pe­çeneq Tarihi, s. 186. Kumanlarda görülən bu yüngül fərq iqlim və bəslənmə ilə ilgili ola bilər.

762


^ Gy. Németh, HMK, s. 36, müq.et: bugünkü dilimizdə qıp-ırda+maq, qıpçaq-hərəkətli, ye­rində durmaz. Adın fərqli açıqlamaları üçün bax: İA. mad. Kıpçak; P. Pelliot – L. Hambis, həmin əsər, s. 96.

763


^ Türkcə küba (= solğun) [DLT, III, s. 217]. Bu sözdən: kuba+n, ku+n.

764


^ Németh, Die Volksnamen quman und qun, s. 95-109; P. Pelliot-L. Hambis, həmin əsər, s. 304; başqa görüşlər üçün bax: J. R. Hamilton, Les Ouighours..., s. 2; qun = güc, qüvvət, bax: F. Altheim, Geschichte der Hunnen, 1, s. 8, 29.

765


^ J. Marquart, Über das Volkstum der Komanen, 1914. Bu əsər haqqında P. Pelliot, W. Bar­t­hold, A. B. Boswell, Gy Miskolczynin tənqid və mülahizələri üçün bax: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 191; V. Minorsky, Hudud... s, 315; I. Rásonyi, həmin əsər, s. 330.

766


^ Bax: V. Minorsky, Mervezî, s. 98 və ardı.

767


^ Bax: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 185 və ardı.

768


^ Son olaraq, K. Grönbech, The Steppe Region in Worid History, II, s. 24.

769


^ Bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 187.

770


^ Bax: B. Ögel, Çin Kaynaklarına Göre Wu-sun’lar..., s. 277 və ardı.

771


^ W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 104 və ardı; yenə onun: DTCF Dergisi, V, 4, s. 461.

772


^ Bax: V. Minorsky, Mervezî, mətn, s. 18, tərc., s. 30.

773


^ V. Minorsky, Hudud..., s. 317; Mervezî, s. 98-102.

774


^ V. Minorsky, Hudud..., s. 284, qeyd. 5.

775


^ Bax: Hudud..., s. 306, 315, qeyd 3.

776


^ Bax: Czeglédy, A Kunok eredeteröl, s. 43-50.

777


^ el-Kamil, 408/1017-1018-ci il. Ayrıca bax: İA. mad. Karahanlılar, s. 256a.

778


^ Bax: L. Rásonyi, həmin əsər, s. 137.

779


^ Kitabə II, şərq, sətir 26; Şine-usu, şərq, 7, 11.

780


^ Təfsilən bax: V. Minorsky, Hudud..., s. 304-310; Mervezî, s. 32,107 və ardı; F. Sümer, Oğuzlar..., s. 31 və ardı.

781


^ DLT, III, s. 29.

782


^ V. Minorsky, Hudûd..., s. 316; A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, s. 183.

783


^ D. Rassovsky, Polovtsi, Sem. Kond. Praha. VII-XI, fransızca özətli.

784


^ Bax: D. Rassovsky, Sem. Kond., X, s. 178, ayrıca bax: A.Y.Yakubovskiy. Altın Ordu ve İn­­hitatı, s. 6. Böyük kuman-qıpçaq kütləsinin sağ-sol təqsimatı içində yaşadıqları, şərqi (sağ qoldakılara "qara qıpçaq", qərbi (sol qoldakılara "ağ qıpçaq" da deyildiyi) bildirilməkdədir. Bax: A. N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri, s. 74.

785


^ A. N. Kurat, həmin əsər, s. 80 və ardı.

786


^ Macarıstandakı kumanlar üçün bax: İA. mad. Kıpçak.

787


^ Təfsilat üçün: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 84 və ardı.

788


^ Bax: K. H. Menges, The otiental Elements in the Vocabulary of the Russian Epos, the İgor Tale, 1951; A. N. Kurat, həmin əsər, s. 87 və ardı; L. Rásonyi, Tuna Havzasında Kumanlar, s. 409; yenə onun: Tarihte Türklük, s. 140 və ardı; A. Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, II, s. 166; N. Poppe, Rusçadakı Türkçe Kelimeler..., s. 132-158.

789


^ Bax: M. Brosset, Histoire de la Georgie, I, s. 362.

790


^ Təfsilən bax: O. Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 6 və ardı, 19 və ardı, 62, 91, 105, 148 və ardı.

791


^ M. Brosset, həmin əsər, I, s. 363 və ardı, 437 və ardı; II, 1851, s. 264, 269, 291 və ardı; L. Rásonyi, həmin əsər, s. 414; İA. mad. Gürcistan.

792


^ Bax: F. Kırzıoğlu. Kars Tarixi, I, s. 376-381, 405 və ardı, 415 və ardı; A.N. Kurat, Kara­deniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 84.

793


^ Bax: İA. mad. İl-deniz; ayrıca təfsilən İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 78 və ardı, 108-112, 138 və ardı, 199-205.

794


^ Təfsilən bax: İ. Kafesoğlu, həmin əsər s. 91-101, 128-132.

795


^ Təfsilən bax: A. Y. Yakubovskiy, İbn-i Bibi’nin 13. Asır Başında Anadolu Türklerinin Sudak, Polovets (Kıpçak) ve Ruslara Karşı Yaptıkları Seferin Hikayesi, s. 207-226.

796


^ Bax: İbn ül-Esir, el-Kamil, 617-ci il hadisələri; A. Y. Yakubovskiy, Altı Ordu..., s. 35-38.

797


^ Təfsilən bax: A N Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 90-97. Şərqdəki qıpçaqlarla ilgili qeydlər üçün bax: P. Pelliot-L. Hambis, həmin əsər, s. 95-112; B. Ogel, Sino-Turcica, s. 275-292.

798


^ el-Ömeri (ölümü: 1348), Məsaikul-Ebsar, bax: W. G. Tiesenhausen, Metinlər, 1,1941, s. 365.

799


^ İA, mad. Kutuz (Kotuz adı üçün bax: aş. III fəsil, s. 256, qeyd 305).

800


^ İA, mad. Beybars.

801


^ İA. mad. Kalavun.

802


^ Təfsilən bax: M. F. Köprülü, Altın Ordu’ya Ait Yeni Araştırmalar, s. 414 və ardı.

803


^ Qaynaqlarda hökmdarları daima "Müluk üt-türk" (türk hökmdarları) deyə anılan bu dövlətin sahiblərinə çox sonralar “Türk məmlükləri" adı verilmiş, zamanımızda da “Türk kölə­mən­ləri" ("Misir köləmən dövləti") deyilmişdir. Halbuki başlanğıcda pul qarşılığı xidmətə alın­dıqları üçün "məmlük" olaraq göstərilən, fəqət böyük idarəçi, komandan və nəhayət, hökm­dar olan bu insanların gerçək köləlik ilə ilgiləri yoxdur. Əsasən, ərəbcə məmlük kəlməsinə bu məna son­ra­dan yaraşdırılmışdır (bax: B. Lewis, İslam, I, s. 253. Bu dildə kölənin tam qarşılığı "əbd"dir). Bu etibarla "Köləmən dövləti", "Məmlük sultanları" kimi deyimlər yanlışdır.

804


^ Bax: Byz. turc., II, s. 269, 306.

805


^ Təfsilat üçün bax: A. Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, II, s. 162-167, 196-204.

806


^ Bax: F. Köprülü, İA. mad. Balaban.

807


^ L. Rásonyi, həmin əsər, s. 132, 146, 320.

808


^ İA, mad. Kara-Kalpaklar. A. Vámbéry, A Török faj, s. 448-460; D. Rassovsky, Eski Rus Tarihinde Kara-Kalpakların Rolü, Ülkü, sayı 57, s. 248-258; sayı 59, s. 479 və ardı; ayrıca P. P. İvanov, Karakalpakların Tarihine Dair Materyaller, Ülkü, sayı 65-66, s. 417-424, 539-544.

809


^ Ayrıca bax: B. Kossanyi, həmin əsər, s. 130.

810


^ Bu xüsusta Kara-Kalpak Şivesi İncelemeleri, bax: TM, X, s. 407-410.

811


^ Bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 67 və ardı, 71.

812


^ L. Rásonyi, Tarihte Türklük s. 153 və ardı; yenə onun: Tuna Havzasında Kumanlar, s. 422.

813


^ L.Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 154.

814


^ Bax: P. Wittek, Les Gagaouzes, Les gens de Kaykaus, s. 12-24; aynca bax: İA. mad. Sel­çuk­lular, s. 395 və ardı.

815


^ A.N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 67; A. Decei, Le probləmə de la colonisation des Turcs seljoukides dans la Dobrogea au 13e siecle, s. 108-111; T. Kovalski, Dobrucada Türk Etnik Unsurlar, s. 8; Gagauz Edebiyatı: G. Doerfer, Ph. T. Fund, II, s. 835-840. Zamanımızda Gagauzlar ve Durumları: Y. Nabi, Balkanlar ve Türklük, 1936, s. 57-114. Qaqauzlar haqqında geniş biblioqrafiya üçün bax: M. Kiel, The Türbe of Sarı Saltık.., s. 206 və ardı.

816


^ Təfsilən bax: L. Rásonyi, Tuna Havzasında Kumanlar, s. 401-422.

817


^ Təfsilən bax: L. Rásonyi, Baszaraba, s. 160-171.

818


^ L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 150 və ardı.

819


^ Bax: L. Rásonyi, L’Origine de Basaraba, Osmitt. Europ. Bibl., III, 1935; Yenə onun: Ta­rihte Türklük, s. 146-152; ayrıca bax: yenə onun: Kuman Özel Adları, s. 71-144.

820


^ Təfsilən, İA. mad. Dobruca, s. 633.

821


^ Nəşr. K. Grönbech, Monum. Lingua. Asia Majrois, I, Kopenhagen, 1936 (faksimilə); Ko­ma­nisches Wörterbuch, II, həmin yer, 1942.

822


^ Geniş bilgi üçün bax: S. Çağatay, Codex Cumanicus Sözlüğünün Basılışı Dolayısıyla, s. 759-772; A. Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, II, s. 168-195; L. Bazin, Les Calendriers..., s. 642-650 (əsərdəki türk təqvimi üçün). Digər kuman dil yadigarları və lüğət kitabları üçün, T. Ha­lasi- Kun, KCsA, III, s. 77-83; yenə onun: Philologica, I, s. 1-37; A. v. Gabain, Ph. T. Fund, II, s. 243 və ardı; E. Tryjarski, Dictionnaire Armeno-Kiptchak d’apres trois manu­scripts des collections viennoises, 1-4, Warszawa, 1968-1972. Çexoslovakiyada o dövrdən qalan, indi də yaşayan türkcə yer və ailə adları üçün bax: Y. Blaşkoviç, Çekoslovakya Topraklarında..., s. 344-351.

823


^ İ. S. Šišmanov, L’Etymohgie du nom "Bulgar", s. 47-85; V. Beşevliev, Proto-Bulgar Dini, s. 214 və ardı.

824


^ H. Vámbéry, Der Ursprung der Magyaren, s. 55 və ardı.

825


^ Bax: Byz. turc. I, s. 50.

826


^ Təfsilən bax: B. Szasz, A Húnok..., s. 423-439; ayrıca bax: yux. Avropa Hunları.

827


^ Bulamaq

828


^ Bax: J. Mikkola, Die Chronologie der türkischen Donau-Bulgaren, s. 1-25 (müq. et: L. Li­ge­ti, Nyt. Közlm. 1935, s. 190-271); siyahı və biblioqrafya: Byz. turc, II, s. 296 və ardı; ayrıca geniş təfsilat üçün bax: O. Pritsak, Die sogenannte bulgarische Fürstenliste und die Spruche der Protobulgaren, s. 61-77, 184-242; yenə onun: Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren, Wiesbaden, 1955; J. Benzing, Das Hunnische, Donau­bolgarische und Wolga­bol­garische, s. 688 və ardı; R Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 16-28; V. Beşevliev, Die Protobolgarischen Inschriften, z. 306-323.

829


^ Bax: Byz. iurc., II,. s. 89, 152, 189 və ardı, 196,198, 228; B. Szàsz, həmin əsər, s. 467.

830


^ Bunların 350-ci illərdə Seyhun yaxınlarındakı soğdca "Bakath" adı ilə zikr edilən bir şəhər­ləri vardı, bax: K. Czeglédy, Nomad nepek..., s. 19, 92.

831


^ Təfsilən bax: D. Simonyi, Die Bulgaren des V. Jahrhunderts im Karpatenbecken, Acta Ar­cha­eoiogica, X, Bp. 1959, s. 227-250, bax: L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 88.

832


^ "Kara-Bulğar" bax: De Adm. İmp., II, s. 62; V. Minorsky, Hudud..., s. 439.

833


^ B. Szàsz, həmin əsər, s. 467.

834


^ Təfsilən bax: Gy. Neməth, HMK, s. 89-98. Türkcədə z-r dəyişimi; "rhotacismus" üçün bax: yux. “Türklərin yayılmaları”. Tarixdə türk qövmlərinin siyasi və kültürəl durumlarını açıq­la­maq baxımından çox mühüm bir linqvistik təsbit olan bu rotasiya məsələsini şübhə ilə qarşı­ladığı üçün oğur və uyğur adlandırılmalarının anlaşılmasını çətinləşdirən J. Hamil­to­nun görüşü haq­qında bax: Toquz-Oguz et On-Uyğur, s. 37 və ardı.

835


^ Fərqli bir görüş üçün bax: D. Pais, A propos de l’Etymohgie de l’ethnique Ogur, Studia Tur­­cica, s. 361 və ardı, 372.

836


^ Bax: Gy. Nemeth, həmin əsər, s. 112 və ardı, 190; A. Barthold, L’Asie ancienne, d’aprés Pto­lémée, s. 222 (yoxsa Daih əslində daha çirqdi olub yenə Xəzər dənizinə dökülən Emba çayı­nın adımı? bax: həmin əsərdə Ptolemeydən alınan 4 və 6 saylı xəritələr).

837


^ A. N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 108; yux. qeyd 232.

838


^ Bax: De Groot, Die Hunnen..., s. 210, 221. Burada Ho-kut deyə göstərilmişdir.

839


^ Fr. Hirth, Über Wolga-Hunnen..., s. 270; yenə onun: Hunnenforschungen, s. 83.

840


^ HMK, s. 114.