Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju nijakiego zakończone w nom.sing. na - um.
Przypadek
|
SINGULARIS - l.poj.
|
PLURALIS - l.mnoga
|
Nominativus
|
remedium bonum
|
remedia bona
|
Genetivus
|
remedii boni
|
remediōrum bonōrum
|
Dativus
|
remedio bono
|
remediis bonis
|
Accusativus
|
remedium bonum
|
remedia bona
|
Ablativus
|
remedio bono
|
remediis bonis
|
Vocativus
|
remedium bonum
|
remedia bona
|
Słówka:
medicus, i – lekarz
doctus, a, um – uczony, -a ,-e
puer, pueri – chłopiec
aeger, aegra, aegrum – chory,-a,-e
remedium, i – środek leczniczy
bonus,a,um – dobry,-a,-e
Quo? – dokąd?
Ubi? – gdzie?
Na pytanie quo odpowiada accusativus.
Na pytanie ubi odpowiada ablativus.
- in silvam propero – idę do lasu
- in oppidum venio – przybywam do miasta
- in schola sum – jestem w szkole
- in oppido habito – mieszkam w mieście
Publius aeger est
Publius, domĭni Romani filius, cum amīco in silva et in campo ambŭlat. Forte amīcus Publii ocŭlum sagittā vulnĕrat. Servi puĕrum misĕrum cito in villam portant. Publii parentes deos et deas orant. Amici Publii vitae timent. Sed mox medĭcus clarus in villam intrat. Domĭnus: “Medĭce”– inquit – “filium meum sanāre potes. Nam fama tua magna est”. Medĭcus Publii ocŭlum curat. Laetus domĭnus medĭco pecūniam magnam dat. Tota familia deis gratias agit, nam Publius salvus est.
dominus, i – pan
Romanus,a, um – rzymski
filius, i – syn
cum ( z abl.) – z, razem z
amicus, i – przyjaciel
in - do, na, w
campus, i – pole, plac
ambulo, -are – spacerować
forte – przypadkiem
oculus,i – oko
vulnero, -are – ranić
servus, i – niewolnik
miser, era, erum – biedny, nieszczęśliwy
cito – szybko
villa, -ae – dwór wiejski
porto, -are – nieść
parentes, um (III dekl.) – rodzice
vita, ae – życie
timeo, -ere – bać się
mox – wkrótce
intro, -are – wchodzić
inquit – rzecze, powiada
meus, a, um – mój
sano, -are – uzdrawiać
possum, posse – móc (potes – możesz)
nam – bowiem, bo
fama, ae - sława
tuus, tua, tuum – twój
magnus, a, um - wielki
curo, -are – leczyć
laetus, a, um – wesoły, radosny
pecunia, ae – pieniądze
totus, a,um – cały
gratias agĕre - dziękować
salvus, a,um – ocalony
De remediis
Bacterĭa et Zoophaginĕae multos morbos evŏcant. Adversus morbos medĭci remedia varia adhĭbent. Antibiotĭca, sulfonamīda, remedia antipyretĭca, hypnotĭca, sedatīva, diuretĭca, purgatīva aegrotis saepe salūti sunt. Multa remedia e plantis medicatis praeparantur, velut: guttae, pilŭlae, tabulettae, extracta, infūsa, decocta, tinctūrae, unguenta, linimenta ceteraque. Sed medicis sententia antiqua nota est: Contra vim mortis non est medicamen in hortis.
Bacterium,i - pałeczka, bakteria
Zoophagineae,arum – (pl.) – wirusy chorobotwórcze
evoco, -are – wywoływać
morbus, i – choroba
adversus (z acc.) – przeciw
varius,a,um – różny
adhibeo,-ere - użyć, zastosować
antibioticum, i – antybiotyk
sulfonamida –orum (pl.) – sulfonamidy
antipyreticus,a,um – przeciwgorączkowy
hypnoticus, a,um – nasenny
sedativus,a,um – uspokajający
diureticus, a,um – moczopędny
purgativus,a,um – przeczyszczający
saepe – często
aegrotus, i – chory, pacjent
saluti esse – przynosić ratunek
praeparantur (passivum) – są przygotowywane
velut – tak, jak
gutta, ae - kropla
pilula,ae – pigułka
tabuletta,ae – tabletka
extractum,i – wyciąg
infusum, i – napar
decoctum, i – wywar
tinctura,ae – nalewka
unguentum,i – maść
linimentum,i – mazidło
ceteraque – i inne
sed – lecz
notus, a, um – znany
contra ( z acc.) – przeciwko
vis (acc. vim) - siła
mors, mortis – śmierć
medicamen, inis – lekarstwo
hortus, i - ogród
Lectio quinta (V)
Osobliwości odmiany deklinacji I i II
Poznaliśmy regularną odmianę rzeczowników i przymiotników deklinacji I i II. Czas na wyjątki, ponieważ jak mawiali starożytni Rzymianie: Nulla regula sine exceptione. I tak:
-
W deklinacji I są rzeczowniki rodzaju męskiego, oznaczające mężczyzn (najczęściej są to nazwy zawodów i narodowości). Jeśli chcemy dodać do nich przymiotnik, musimy pamiętać, że musi on być rodzaju męskiego, a zatem należeć do deklinacji II, np.:
-
agricola impiger – zapobiegliwy rolnik
-
nauta peritus – doświadczony żeglarz
-
poeta clarus – sławny poeta
-
pirata saevus – srogi pirat
-
scriba doctus – uczony pisarz
-
Belga alienus – obcy Belg
-
W deklinacji II zdarzają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego. Niektóre z nich oznaczają drzewa lub nazwy geograficzne („drzewa, kraje, wyspy, miasta mają rodzaj jak niewiasta”). Towarzyszące tym rzeczownikom przymiotniki są rodzaju żeńskiego, czyli należą do deklinacji I, np.:
-
pinus alta – wysoka sosna
-
populus magna – wielka topola
-
ficus pulchra – piękny figowiec
-
Corinthus clara – sławny Korynt
-
alvus plena – pełny brzuch
-
humus arida – sucha ziemia
-
Rodzaju nijakiego, mimo zakończenia „–us” są : virus, i – jad, trucizna, pelagus,i - morze.
-
Wyjątkami są też rzeczowniki pochodzenia greckiego, często występujące w nazewnictwie medycznym.
-
W deklinacji I są to rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom.sing. na -e, w gen.sing. na –es, oraz rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone w nom.sing. na -as lub –es, w gen.sing. na –ae. Charakterystycznym dla tej odmiany jest zakończenie acc.sing. na –en.
Wzór odmiany
femininum
-
|
Singularis
|
Pluralis
|
N.
|
raphe - szew
|
raphae
|
G.
|
raphes
|
rapharum
|
D.
|
raphae
|
raphis
|
Acc.
|
raphen
|
raphas
|
Abl.
|
raphe (a)
|
raphis
|
V.
|
raphe
|
raphae
|
masculinum
-
|
Singularis
|
Pluralis
|
N.
|
diabetes – cukrzyca
|
diabetae
|
G.
|
diabetae
|
diabetarum
|
D.
|
diabetae
|
diabetis
|
Acc.
|
diabeten
|
diabetas
|
Abl.
|
diabeta
|
diabetis
|
V.
|
diabete
|
diabetae
|
Inne przykłady:
-
acne, es f – trądzik,
-
systŏle, es f – skurcz (serca);
-
diastŏle, es f – rozkurcz (serca).
-
Pochodzenia greckiego są w II deklinacji rzeczowniki rodzaju żeńskiego (feminina), zakończone na -us, -er, np.:
-
methodus, i – metoda;
-
diameter, tri – średnica;
-
atomus, i – atom;
oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego (neutra) zakończone w nom.sing. na –on (zakończenie –on powtarza się w acc.sing. i voc.sing.) Mogą one także występować w zlatynizowanej formie z zakończeniem –um, np.:
-
sceleton, i (sceletum, i) - szkielet;
-
organon, i (organum, i) – narząd.
Wzór odmiany:
-
|
Singularis
|
Pluralis
|
N.
|
sceleton
|
sceleta
|
G.
|
sceleti
|
sceletorum
|
D.
|
sceleto
|
sceletis
|
Acc.
|
sceleton
|
sceleta
|
Abl.
|
sceleto
|
sceletis
|
V.
|
sceleton
|
sceleta
|
Ćwiczenie:
Dodaj odpowiednie zakończenia przymiotników, kierując się rodzajem, przypadkiem i liczbą rzeczowników:
-
pirata antiqu..... starożytny pirat
-
agricolae perit...... doświadczonemu rolnikowi
-
in alvo plen....... w pełnym brzuchu
-
humum arid....... suchą ziemię
-
pinorum alt.......... wysokich sosen
-
acne acut........ ostry trądzik
-
methodus mal.... zła metoda
-
virus morbifer..... wirus chorobotwórczy
-
organon accessori.... narząd pomocnniczy
-
iabetes mellit..... moczówka cukrzycowa, cukrzyca
Lectio sexta (VI)
Złożenia z czasownikiem „esse”. Indicativus praesentis, imperfecti, futuri activi
Czasownik posiłkowy „esse” tworzy następujące złożenia:
-
absum, abesse – być nieobecnym, być oddalonym
-
adsum, adesse – być obecnym
-
desum, deesse – brakować, być nieobecnym
-
insum, inesse – być w czymś
-
intersum, interesse – brać udział, uczestniczyć
-
obsum, obesse – szkodzić
-
praesum , praeesse – stać na czele, przewodzić
-
possum, posse – móc
-
prosum, prodesse - pomagać
W złożeniach odmienia się tylko czasownik posiłkowy, przedrostek pozostaje bez zmian. Czasowniki possum i prosum mają drobne zmiany w przedrostkach (patrz: tabelka).
Tabelka podaje odmianę czasownika esse i złożeń:
-
w czasie teraźniejszym (indicativus praesentis activi),
-
przeszłym niedokonanym (indicativus imperfecti activi),
-
przyszłym (indicativus futuri activi)
Indicativus praesentis activi
esse
|
adesse
|
posse
|
prodesse
|
1. sum
2. es
3. est
|
1. sumus
2. estis
3. sunt
|
1. adsum
2. ades
3. adest
|
1. adsumus
2. adestis
3. adsunt
|
1. possum
2. potes
3. potest
|
1. possumus
2. potestis
3. possunt
|
1. prosum
2. prodes
3. prodest
|
1. prosumus
2. prodestis
3. prosunt
|
Indicativus imperfecti activi
esse
|
adesse
|
posse
|
prodesse
|
1. eram
2. eras
3. erat
|
1. eramus
2. eratis
3. erant
|
1. aderam
2. aderas
3. aderat
|
1. aderamus
2. aderatis
3. aderant
|
1. poteram
2. poteras
3. poterat
|
1. poteramus
2. poteratis
3. poterant
|
1. proderam
2. proderas
3. proderat
|
1. proderamus
2. proderatis
3. proderant
|
Indicativus futuri activi
esse
|
adesse
|
posse
|
prodesse
|
1. ero
2. eris
3. erit
|
1. erimus
2. eritis
3. erunt
|
1. adero
2. aderis
3. aderit
|
1. aderimus
2. aderitis
3. aderunt
|
1. potero
2. poteris
3. poterit
|
1. poterimus
2. poteritis
3. poterunt
|
1. prodero
2. proderis
3. proderit
|
1. proderimus
2. proderitis
3. proderunt
|
Quintus scholam frequentat
Quintus novem annos natus est. Una cum amicis scholam frequentat. In schola multi pueri adsunt, sed puellae absunt. In scholis Romanis puellae desunt, nam puellae domi manent. Quintus cum amicis non solum discit, sed etiam multos ludos excogitat. Pueris saepe Publius, puer magnus et laetus, praeest. Sed hodie pueri maesti sunt, nam Publius in schola abest.
„Fortasse Publius aeger est“ – Quintus cogitat. „Itaque amicum visitare et ei prodesse possum“.
novem – dziewięć
annus, i – rok
X annos natus esse – mieć X lat
una – razem
schola, ae – szkoła
frequento,-are – uczęszczać
domi – w domu
maneo, -ere - pozostać
non solum ... sed etiam – nie tylko ... lecz także
disco, -ere –uczyć się (III kon.)
ludus,i - zabawa
excogito,-are – wymyślać
saepe - często
laetus, a, um – wesoły
hodie - dzisiaj
maestus, a, um – smutny
fortasse – może
itaque – przeto, zatem
visito, -are – odwiedzać
ei – jemu, mu (dat.)
Sententiae
Frustra vivit, qui nemini prodest.
Na próżno żyje ten, kto nikomu nie pomaga.
Aut prodesse volunt aut delectare poetae (Horatius, Ars poetica)
Poeci chcą przynosić pożytek lub przyjemność.
Non omnia possumus omnes. (Vergilius)
Nie wszystko możemy wszyscy.
Qui potest mortem metuens esse non miser?
Kto bojąc się śmierci może być szczęśliwy?
Ćwiczenie:
Przetłumacz na łacinę, zachowując czas gramatyczny:
-
mogą
-
pomagacie
-
byliśmy nieobecni
-
weźmiesz udział
-
szkodziłeś
-
pomagał
-
będę obecny
-
mogliśmy
-
będziesz
-
szkodzi
-
pomoże
-
będziesz mógł
Lectio septima (VII)
Dativus possessivus
De scriba beato
Scriba antiquus vitam suam laudat. „Ego scriba eram. Scribārum vita beata est. Agricolārum et nautārum et poetārum vita non tam beata est. Agricolae humum arĭdam arant. In pulchrārum ficōrum umbrā raro sedēre possunt. Numquam otium eis est. Nautae ad longinquam Aegyptum navĭgant et adversus saevos piratas saepe pugnant. Multae lauri poetis claris non desunt, sed poetae non semper clari sunt. Ego domĭni mei negotiis intersum. Pecunia mihi semper est.”
laudo, - are – chwalić
vita,ae - życie
beatus, a, um – szczęśliwy
tam - tak
humus, i f - ziemia, gleba
aridus, -a, - um – suchy, wyschły
aro, -are - orać
ficus, i - figa
umbra, ae – cień
raro – rzadko
sedeo, -ere – siedzieć
numquam – nigdy
otium, i – odpoczynek, wolny czas
eis – dat. „im“
longinquus, a, um – odległy
navigo, -are – żeglować
adversus – z acc. – przeciwko
saevus, a, um – srogi, straszny
saepe – często
pugno, -are – walczyć
laurus, i – wawrzyn
clarus, a, um – sławny
negotium, i – praca, obowiązek
mihi – dat. – „mi”
Dativus possessivus – celownik dzierżawczy
Posiadanie można wyrazić w łacinie w dwojaki sposób:
-
za pomocą czasownika „habeo, -ere”
-
częściej: za pomocą konstrukcji, składającej się z datiwu osoby posiadającej i czasownika „esse” (dativus possessivus) np.:
Scribae pecunia magna est. Pisarz ma dużo pieniędzy.
Populis antiquis multi dei sunt. Starożytne narody mają wielu bogów.
Agricolis numquam otium est. Rolnicy nigdy nie mają odpoczynku.
Sententiae
Ignavis semper feriae (sunt).
Lenie mają zawsze wakacje.
Otia post negotia.
Odpoczynek po pracy (najpierw obowiązek, potem przyjemność).
Rarus fortuna sua contentus.
Mało kto jest zadowolony ze swego losu.
Lectio octava (VIII)
Indicativus praesentis passivi czasowników koniugacji I, II i IV.
Stronę bierną (passivum) tworzymy przez dodanie do tematu czasownika specjalnych końcówek. W czasie teraźniejszym (indicativus praesentis passivi) w 1. osobie dodajemy jeszcze samogłoskę „o”. W koniugacji IV, w 3. osobie liczby mnogiej, występuje spójka „u”, znana nam już ze strony czynnej.
Końcówki strony biernej
1.-(o)r
|
1.-mur
|
2.-ris
|
2.-mini
|
3.-tur
|
3.-ntur
|
Przykładowa odmiana czasowników koniugacji I,II i IV w stronie biernej czasu teraźniejszego (indicativus praesentis passivi).
I
|
II
|
IV
|
1. laudor
2. laudaris
3. laudatur
|
1. laudamur
2. laudamini
3. laudantur
|
1. videor
2. videris
3. videtur
|
1. videmur
2. videmini
3. videntur
|
1. audior
2. audiris
3. auditur
|
1. audimur
2. audimini
3. audiuntur
|
Infinitivus praesentis passisvi ma końcówkę - ri:
laudari
być chwalonym
|
videri
być widzianym
|
audiri
być słuchanym
|
Zamiana strony czynnej na bierną
Scriba
|
vitam
|
laudat.
|
(nominativus)
|
(accusativus)
|
(activum)
|
Vita
|
a scriba
|
laudatur.
|
(nominativus)
|
(a/ab + ablativus)
|
(passivum)
|
Przy rzeczownikach oznaczających istoty ożywione dodajemy przyimek ab (przed samogłoskami) lub a (przed spółgłoskami), który łączy się z ablatiwem. Przy rzeczownikach nieożywionych jest to sam ablativus, np.:
Ficus magna campum ornat. (activum)
Campus fico magna ornatur. (passivum)
Musculi sceleton movent. (activum)
Sceleton musculis movetur. (passivum)
musculus, i – mięsień
moveo, -ere – ruszać, poruszać
Ćwiczenia
Zamień na stronę bierną zdania:
Agricolae humum aridam arant.
………………………………………………………………………………………….
Rosae puellam ornant.
…………………………………………………………………………………………..
Medici remedia varia adhibent.
………………………………………………………………………………………….
Pharmacopŏlae guttas praepărant.
………………………………………………………………………………………….
Pueri multos ludos excogĭtant.
………………………………………………………………………………………….
Scriba beatus vitam laudat.
………………………………………………………………………………………….
Lauri pulchrae agrum ornant.
………………………………………………………………………………………….
Medicus linguam aegroti spectat.
………………………………………………………………………………………….
Familia medico pecuniam magnam dat.
………………………………………………………………………………………….
Sententiae
Tempora mutantur et nos mutamur in illis.
Czasy się zmieniają i my zmieniamy się w nich.
Principiis obsta, sero medicina paratur.
Przeciwdziałaj poczatkom (choroby), (zbyt) późno jest przygotowane lekarstwo.
Memoria minuitur, nisi exercetur.
Pamięć zmniejsza się, jeśli się jej nie ćwiczy.
Lectio nona (IX)
Indicativus praesentis activi et passivi czasowników koniugacji III
Do III koniugacji należą czasowniki o temacie zakończonym na spółgłoskę. Infinitivus praesentis activi ma zakończenie –ĕre (z krótkim „e”). W III koniugacji znajduje się też grupa czasowników o temacie zakończonym na ĭ i ŭ. Również te czasowniki mają w inf. praes.act. zakończenie -ĕre.
Por.: disco, -ĕre - uczyć się;
lego, -ĕre- czytać;
facio, -ĕre- robić;
capio, -ĕre- chwytać;
metuo, -ĕre- bać się.
W odmianie czasowników koniugacji III pomiędzy tematem a końcówkami występują spójki: i, e, u.
Indicativus praesentis activi
|
Indicativus praesentis passivi
|
1. leg-o
|
1. cap-ĭ-o
|
1. leg-o-r
|
1. capi-o-r
|
2. leg-i-s
|
2. cap-i-s
|
2. leg-ě-ris
|
2. cap-ě-ris
|
3. leg-i-t
|
3. cap-i-t
|
3. leg-ĭ-tur
|
3. cap-ĭ-tur
|
1. leg-ĭ-mus
|
1. cap-ĭ-mus
|
1. leg-ĭ-mur
|
1. cap-ĭ-mur
|
2. leg-ĭ-tis
|
2. cap-ĭ-tis
|
2. leg-ĭ-mini
|
2. cap-i-mĭni
|
3. leg-u-nt
|
3. cap-ĭ-u-nt
|
3. leg-u-ntur
|
3. cap-i-u-ntur
|
Infinitivus praesentis activi
|
Infinitivus praesentis passivi
|
leg-ě-re
|
cap-ě-re
|
leg-i
|
cap-i
|
Imperativus praesentis activi
|
|
|
2.sing. leg-e!
|
2.sing. cap-e!
|
|
2.plur. leg-ĭ-te!
|
2.plur. cap-ĭ-te!
|
|
In schola Romana
In schola Romana discipuli legere et scribere discunt. Magister discipulos legere et scribere docet. Pueri in tabulis eas sententias scribunt, quas magister e libro recitat. Magister discipulis imperat: “tabulas et stilos sumite et sententiam scribite: Non scholae, sed vitae discimus.” Deinde pueri aliam sententiam scribunt: Quidquid discis, tibi discis. Tunc magister dicit: “Tabulas vestras mihi reddite!” Pueri magistro tabulas reddunt. Magister sententias legit, menda corrigit, pueros ignavos reprehendit, pueros bonos – laudat.
discipulus, i - uczeń
lego, -ere – czytać
scribo, -ere – pisać
disco, -ere – uczyć się
doceo, -ere – uczyć (kogoś)
tabula, ae – tablica, tabliczka
eas... quas – te… które
e (ex) z abl. - z
liber, libri – książka
recito, -are – czytać głośno
impero, -are – rozkazywać
stilus, i – rylec
sumo, -ere – wziąć
vita, -ae – życie
deinde – następnie, potem
alius, a, ud – inny
tibi (dat.) - tobie
tunc – wtedy, potem
dico, -ere - mówić
vester, vestra, vestrum – wasz
mihi (dat.) – mi, mnie
reddo, ere – oddać
men dum, i – błąd
corrigo, -ere – poprawiać
ignavus, a, um – leniwy
reprehendo, -ere – ganić
Ćwiczenia
I. Zamień na stronę bierną zdania:
Discipuli menda corrigunt.
………………………………………………………………………………………….
Magister puerum ignavum reprehendit.
………………………………………………………………………………………….
Discipulus stilum sumit.
………………………………………………………………………………………….
In schola pueri sententias pulchras scribunt.
………………………………………………………………………………………….
Magister librum doctum legit.
………………………………………………………………………………………….
II. Wyraź za pomocą konstrukcji dativus possessivus zdania:
Magister doctus pulchros libros habet.
………………………………………………………………………………………….
Discipuli ignavi stilos non habent.
………………………………………………………………………………………….
Tabulam magnam habes.
………………………………………………………………………………………….
Sententiae:
Disce, sed a doctis disce!
Ucz się, lecz ucz się od uczonych.
Disce aut discede!
Ucz się albo odejdź!
Scribere scribendo, dicendo dicere discis.
Pisać uczysz się pisaniem, mówić – mówieniem.
Lectio decima (X)
Deklinacja III – typ spółgłoskowy
Do III deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów (masculinum, femininum, neutrum), zakończone w gen. sing. na –is.
Temat rzeczownika rozpoznajemy po odrzuceniu końcówki –is od gen. sing.
W nom. sing. rzeczowniki mają bardzo różnorodne zakończenia. Ucząc się nowych rzeczowników III deklinacji, staramy się zapamiętać nominativus i genetivus singularis oraz rodzaj rzeczownika.
Przykłady rzeczowników III deklinacji:
-
pater, patris (m) ojciec
-
canis, canis (m) pies
-
lex, legis (f) prawo
-
radix, radĭcis (f) korzeń
-
corpus , corpŏris (n) ciało
-
genus, geněris (n) rodzaj
Wzór odmiany
SINGULARIS
|
masculinum, femininum
|
neutrum
|
Nominativus
|
pater
|
lex
|
corpus
|
Genetivus
|
patris
|
legis
|
corpŏris
|
Dativus
|
patri
|
legi
|
corpŏri
|
Accusativus
|
patrem
|
legem
|
corpus
|
Ablativus
|
patre
|
lege
|
corpŏre
|
Vocativus
|
pater
|
lex
|
corpus
|
PLURALIS
|
masculinum, femininum
|
neutrum
|
Nominativus
|
patres
|
leges
|
corpŏra
|
Genetivus
|
patrum
|
legum
|
corpŏrum
|
Dativus
|
patrĭbus
|
legĭbus
|
corporĭbus
|
Accusativus
|
patres
|
leges
|
corpŏra
|
Ablativus
|
patrĭbus
|
legĭbus
|
corporĭbus
|
Vocativus
|
patres
|
leges
|
corpŏra
|
Powyższy wzór odmiany nazywamy typem spółgłoskowym III deklinacji. Odmieniają się według niego:
-
rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) zakończone w temacie na jedną spółgłoskę,
np.: nom. ho-mo, gen. ho-mi-nis (m) – człowiek;
nom. ar-bor, gen. ar-bo-ris (f) – drzewo
nom. ver, gen. ve-ris (n) – wiosna
-
niektóre rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba) – „rodzina z pieskiem”:
pater, patris (m) – ojciec; mater, matris (f) – matka; frater, fratris (m) – brat; parentes, parentum – rodzice; senex, senis (m) – starzec; iuvenis, iuvenis (m) – młodzieniec; vates, vatis (m) – wieszcz; canis, canis (m) - pies
Ćwiczenia
-
Odmień w singularis i pluralis:
-
arbor alta
-
homo doctus
-
tempus beatum (tempus, oris – czas)
-
Przetłumacz na język łaciński, zachowując przypadek gramatyczny:
-
dobra matka, dobrej matce, dobrych matek, z dobrymi matkami
-
szlachetny starzec, szlachetnego starca, szlachetni starcy
-
zdrowe ciało, w zdrowym ciele, zdrowe ciała, zdrowych ciał
bonus, -a, -um - dobry
honestus, -a, -um – szlachetny
sanus, -a, -um – zdrowy
-
Kierując się końcówką przymiotnika, wstaw rzeczownik w tym samym przypadku i nazwij ten przypadek:
Przykład:
-
canis
|
cani
|
malo
|
dat. sing.
|
-
canis
|
|
malorum
|
|
|
|
malos
|
|
|
|
malis
|
|
|
|
malum
|
|
frater
|
|
aegro
|
|
|
|
aegrm
|
|
|
|
aegris
|
|
|
|
aegros
|
|
genus
|
|
humanum
|
|
|
|
humani
|
|
|
|
humanorum
|
|
|
|
humana
|
|
lex
|
|
durae
|
|
|
|
durā
|
|
|
|
duram
|
|
|
|
duris
|
|
Sententiae:
Dura lex, sed lex.
O tempora, o mores! (Cicero)
Quot homines, tot sententiae.
Quot capita, tot sententiae.
durus, a, um – twardy
tempus, -oris n – czas
mos, moris m – obyczaj
caput, - itis n - głowa
Lectio undecima (XI)
Fabulae
De ranarum rege
Aliquando ranae a Iove regem postulant. Deorum pater truncum in paludem praecipitat et dicit: “Ecce rex vester.” Ranae regem timent et diu sub aqua latent. Tandem ex aqua se emergere incipiunt et regi suo appropinquant. Sed rex immobilis est. Ita igitur inter se dicunt: “Talis rex nobis non placet, qui ab omnibus deridetur”. Itaque novum regem a Iove postulant. Tum Iuppiter ciconiam mittit, quae ex eo tempore ranis praeest.
aliquando - kiedyś
rana, ae – żaba
Iuppiter, Iovis – Jowisz
rex, regis m - król
postulo, -are – żądać, domagać się
truncus, i – pień
palus, udis f – bagno
praecipito, -are – strącić, zepchnąć
ecce – oto
vester, vestra, vestrum – wasz, -a, -e
timeo, -ere – bać się
diu – długo
sub ( z abl.) – pod
lateo, -ere – ukrywać się
tandem – wreszcie
emergere se – wynurzać się
incipio, -ere – zaczynać
appropinquo, -are – zbliżać się
immobilis – nieruchomy
ita – tak
talis – taki
placeo, -ere – podobać się
nobis (dat.) – nam
omnis, e – wszystek
derideo, -ere – wyśmiewać
itaque – przeto, zatem
ciconia, ae – bocian
mitto, -ere – posyłać
ex eo tempore – od tego czasu
De leone et vulpe
Leo, bestiarum rex, senectute confectus in spelunca iacet. Multae bestiae ad regem aegrotum adveniunt. Leo omnes bestias capit et devorat. Speluncae leonis etiam vulpes appropinquat et regem salutat, sed cauta procul stat. “Veni ad me - leo dicit – veni”. “Non possum – vulpes respondet – vestigia me terrent. Video enim vestigia intrantium, vestigia excedentium non video”.
leo, leonis m – lew
bestia, ae – dzikie zwierzę
senectus, utis f – starość
confectus – wyczerpany (dosł: wykończony)
spelunca, ae – jaskinia
iaceo, -ere – leżeć
advenio, -ire – przybyć
capio, -ere – chwytać
devoro, -are – pożerać
etiam – także
vulpes, is f - lis
cautus, a, um – ostrożny
procul – z daleka
ad me – do mnie
respondeo, -ere - odpowiadać
vestigium, i – ślad
enim – bowiem
intrans, ntis - wchodzący
excedens, ntis - wychodzący
Vitae sal – amicitia.
Przyjaźń solą życia
De amicitia
Aliquando duo amici iter per montes faciunt. Tum subito ursum appropinquantem vident. Alter ex amicis celeriter arborem ascendit, alter certam mortem ante oculos habet. Tum in mentem ei venit: “ Ursus mortuorum corpora non attingit”. Itaque humi recumbit et spiritum continet. Ursus iuveni appropinquat, corpus eius temptat, denique discedit, iuvenem intactum relinquit. Tum alter ex arbore descendit et amicum per iocum interrogat: ”Quid ursus tibi in aurem dixit?” Amicus respondet: “Pulchram sententiam cognovi:
Amicus certus in r(e) incerta cernitur”.
aliquando – kiedyś, niegdyś
duo, duae, duo – dwaj, dwie,dwoje
iter, itineris n – droga, podróż
iter facere - odbywać drogę, wędrować
mons, montis m - góra
subito - nagle
ursus, i niedźwiedź
alter …. alter - jeden….. drugi
celeriter – szybko
arbor, oris f – drzewo
arborem ascendere – wejść na drzewo
ex arbore descendere – zejść z drzewa
certus, a, um – pewny
incertus, a, um - niepewny
attingo, -ere – dotykać
humus, i – ziemia (humi – na ziemi)
recumbo, -ere – położyć się
spiritus, us (IV dekl.) – oddech
contineo, -ere – trzymać w granicach, tu: wstrzymać
tempto, -are – dotykać
denique – wreszcie, w końcu
discedo, -ere – odchodzić
intactus, a, um – nietknięty
relinquo, -ere – pozostawić, opuścić
iocus, i – żart, dowcip
dixit – 3 os. czasu przeszłego perfectum od:
dico, -ere – mówić
cognovi – 1 os. czasu przeszłego perfectum od: cognosco, -ere – poznać
res, rei f – rzecz
cerno, -ere – dostrzec, zauważyć
De erinaceo et vipĕra
Erinacěus hieme viperam rogat: „Accǐpe me, o vipĕra bona, in cavernam tuam, frigǒre enim vexor”. Obtempěrat vipěra erinacěi precǐbus et eum domum suam immittit. Sed mox saepe erinacěi spinis pungǐtur. Itaque dicit: “relinque domum meam, nam et mihi et tibi nimis parva est”. Erinacěus respondet: “ Mihi placet caverna ea, tu autem, si tibi non placet, alio demigra”. Et vipěra cogǐtur domo sua ceděre.
erinaceus, i – jeż
hiems, hiemis – zima
vipera, ae – żmija
rogo, -are – prosić, pytać
caverna, ae – jama
frigor, oris – chłód, zimno
vexo, -are – nękać, gnębić
obtempero, -are – być posłusznym, słuchać
prex, precis f – prośba
eum (acc.) – go
domum suam – do swojego domu
immitto, -ere – wpuszczać
sed – lecz
mox – wkrótce
spina, ae – kolec
pungo, -ere – kłuć
relinquo, -ere – opuścić, pozostawić
nimis – zbyt
mihi, tibi (dat.) – mnie, tobie, dla mnie, dla ciebie
placeo, -ere – podobać się
si – jeśli
alio – gdzie indziej
demigro, -are – wywędrować
cogo, -ere – zmusić
cedo, -ere - ustępować
Lectio duodecima (XII)
Odmiana rzeczowników deklinacji III typu samogłoskowego
Typ samogłoskowy III deklinacji różni się od typu spółgłoskowego tylko kilkoma przypadkami:
Przypadek
|
Typ spółgłoskowy
|
Typ samogłoskowy
|
abl. sing.
|
- e
|
- i
|
nom, acc, voc. plur. neutri(1, 4, 6)
|
- a
|
- ia
|
gen. plur.
|
- um
|
- ium
|
Do typu samogłoskowego III deklinacji należą:
-
rzeczowniki rodzaju nijakiego (neutra) o zakończeniach w nom. sing.:
-e, -al, -ar
np.: mare, is – morze, rete, is - sieć
animal, alis – zwierzę
exemplar, aris – przykład
|
Singularis
|
Pluralis
|
Nom.
|
mare (animal, exemplar)
|
maria,( animalia, exemplaria)
|
Gen.
|
maris (animalis, exemplaris)
|
marium, (animalium, exemplarium)
|
Dat.
|
mari (animali, exemplari)
|
maribus (animalibus, exemplaribus)
|
Acc.
|
mare (animal, exemplar)
|
maria,( animalia, exemplaria)
|
Abl.
|
mari (animali, exemplari)
|
maribus (animalibus, exemplaribus)
|
Voc.
|
mare (animal, exemplar)
|
maria,( animalia, exemplaria)
|
-
niektóre rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllba), rodzaju żeńskiego (feminina), zakończone w nom. sing. na –is.
W acc. sing. mają one zakończenie – im.
Są wśród nich rzeczowniki pochodzenia greckiego, należące do słownictwa medycznego:
dosis, is - dawka
basis, is – podstawa
sepsis, is – zakażenie
diagnosis, is – rozpoznanie
prognosis, is – rokowanie
sclerosis, is – stwardnienie
paralysis, is – porażenie
metastasis, is – przerzut
narcosis, is – uśpienie
neurosis, is – nerwica
necrosis, is – martwica
anamnesis, is - przypomnienie
Pochodzenia łacińskiego są: tussis, is - kaszel, sitis,-is – pragnienie, febris, is – gorączka, tuberculosis, is – gruźlica, turris, is – wieża, securis, is – siekiera.
|
Singularis
|
Pluralis
|
Nom.
|
diagnosis
|
diagnoses
|
Gen.
|
diagnosis
|
diagnosium
|
Dat.
|
diagnosi
|
diagnosibus
|
Acc.
|
diagnosim
|
diagnoses
|
Abl.
|
diagnosi
|
diagnosibus
|
Voc.
|
diagnosis
|
diagnoses
|
Ćwiczenia
-
Odmień w singularis i pluralis:
-
mare altum
-
animal parvum
-
dosis magna
-
prognosis bona
-
Uzupełnij brakujące końcówki:
-
de exemplar....... bono
-
tussim long.......
-
curatio febris rheumatic.......
-
mores animal....... maritimorum (morskich)
-
in turr....... alta
-
inter secures acut....... (acutus,a,um – ostry)
-
de sit....... magna
-
exemplaria diagnosium bon.......
-
W czytance o bogu Neptunie uzupełnij brakujące końcówki:
De Neptuno deo
Neptunus mar....... deus est. In alto mar....... habitat. Neptunus animal....... maritima, vent....... maritimos, undas regit. Aliquando deus mar....... undas vehementer movet. Atrum caelum etiam perit....... nautas terret. Venti nautarum ret....... et valid....... naves delent. Tum nautae Neptun....... orant et deo irat....... animal....... tenera immolant. Neptunus mar....... turgidum placat. Sol rursus nautis adest et venti benign....... navium vela inflant.
altus, a, um – wysoki, głęboki
habito, -are – mieszkać
maritimus, a, um – morski
rego, -ere – rządzić, kierować (z acc.)
ventus, i – wiatr
unda, ae – fala
vehementer – gwałtownie
moveo, - ere – poruszać
ater, atra, atrum – ciemny, czarny
caelum, i – niebo
terero, - ere – straszyć, przestraszać
rete, is n – sieć
validus, a, um – silny
navis, is f – okręt
deleo, –ere – niszczyć
oro, -are – prosić, upraszać
iratus, a, um – zdenerwowany, gniewny
tener, era, erum – delikatny, młody
immolo, -are – zabić na ofiarę, ofiarować
turgidus, a, um – wzburzony
placo, -are – uspokoić
sol, solis m – słońce
rursus - znowu
benignus, a, um – dobrotliwy, przyjazny
velum, i – żagiel
inflo, -are – wydymać, dmuchać, nadymać
Lectio tertia decima (XIII)
Odmiana przymiotników III deklinacji (typ samogłoskowy)
Przymiotniki III deklinacji odmieniają się według typu samogłoskowego.
Dzielą się one na trzy grupy:
-
przymiotniki o trzech zakończeniach w nom. sing. (każdy rodzaj ma swoje zakończenie),
-
-
przymiotniki o dwóch zakończeniach w nom. sing. (rodzaj męski i żeński mają to samo zakończenie),
-
przymiotniki o jednym zakończeniu w nom. sing. (wszystkie trzy rodzaje mają to samo zakończenie):
-x
|
-x
|
-x
|
-ns
|
-ns
|
-ns
|
-ps
|
-ps
|
-ps
|
M
|
F
|
N
|
Przy tych przymiotnikach słowniki podają w nawiasie zakończenie gen. sing. np.: felix, -icis (szczęśliwy). W pozostałych dwóch grupach gen. sing. jest taki sam, jak nominativus zakończony na –is.
Przykłady przymiotników III deklinacji
Grupa 1
|
-er
|
-is
|
-e
|
|
|
celer
|
celeris
|
celere
|
szybki
|
|
acer
|
acris
|
acre
|
ostry
|
|
saluber
|
salubris
|
salubre
|
zdrowy, zdrowotny
|
|
celeber
|
celebris
|
celebre
|
sławny
|
|
|
|
|
|
Grupa 2
|
-is
|
-is
|
-e
|
|
|
brevis
|
brevis
|
breve
|
krótki
|
|
gravis
|
gravis
|
grave
|
ciężki
|
|
facĭlis
|
facĭlis
|
facĭle
|
łatwy
|
|
mineralis
|
mineralis
|
minerale
|
mineralny
|
|
vegetabĭlis
|
vegetabĭlis
|
vegetabĭle
|
roślinny
|
|
medicinalis
|
medicinalis
|
medicinale
|
leczniczy
|
|
|
|
|
|
Grupa 3
|
simplex
|
simplex
|
simplex (gen. simplicis)
|
prosty
|
|
recens
|
recens
|
recens (gen. recentis)
|
świeży
|
|
biceps
|
biceps
|
biceps (gen.bicipĭtis)
|
dwugłowy
|
|
sapiens
|
sapiens
|
sapiens (gen. sapientis)
|
mądry
|
Odmiana przymiotników III deklinacji (zakończenia)
|
Singularis
|
Pluralis
|
M
|
F
|
N
|
M
|
F
|
N
|
Nominativus
|
-er
-is
-x (-ns,-ps)
|
-is
-is
-x (-ns,-ps)
|
-e
-e
-x (-ns, -ps)
|
-es
|
-es
|
-ia
|
Genetivus
|
-is
|
-is
|
-is
|
-ium
|
-ium
|
-ium
|
Dativus
|
-i
|
-i
|
-i
|
-ibus
|
-ibus
|
-ibus
|
Accusativus
|
-em
|
-em
|
-e
-e
-x (-ns, -ps)
|
-es
|
-es
|
-ia
|
Ablativus
|
-i
|
-i
|
-i
|
-ibus
|
-ibus
|
-ibus
|
Vocativus
|
=Nom.
|
=Nom.
|
=Nom.
|
=Nom.
|
=Nom.
|
=Nom.
|
Ćwiczenia:
-
Odmień w singularis i pluralis:
medicus celeber, aqua mineralis, remedium vegetabile
-
Przetłumacz:
-
lek prosty, leki proste, prostych leków,
-
woda mineralna, wodę mineralną, w wodzie mineralnej, wody mineralne,
-
ciężka choroba, o ciężkich chorobach, historia ciężkich chorób
-
mięsień (musculus, i) dwugłowy, ból mięśnia dwugłowego
„Contra vim mortis non est medicamen in hortis”
Homines aegroti remedia varia, ut remedia vegetabilia, remedia animalia, remedia chimica adhibent. Multis aegrotis etiam aquae minerales ad valetudinem pervenire prosunt. Aquae minerales sales minerales habent, qui organismo humano necessarii sunt. Etiam multae plantae medicatae sales minerales continent, exempli causā: Salvia officinālis, Symphytum officināle, Equisētum arvense, Iunipĕrus communis aliaeque. Sed non omnes morbi sanabĭles sunt. Morbi graves, ut carcinōma, encephalītis saepe insanabĭles sunt. Multi homines studiis dediti curationem efficācem morborum gravium invenire cupiunt.
vegetabilis, e – roślinny
animalis, e - zwierzęcy
chimicus, a, um – chemiczny
adhibeo, -ere – zażywać, stosować
valetudo, inins – dobry stan zdrowia, zdrowie
pervenio, - ire – przejść
sal, salis m – sól
necessarius, a, um – niezbędny, konieczny
contineo, -ere – zawierać
exempli causā – na przykład
Salvia officinālis – szałwia lecznicza
Symphytum officināle – żywokost lekarski
Equisētum arvense – skrzyp polny
Iunipĕrus communis – jałowiec pospolity
sanabilis, e – uleczalny
insanabilis, e - nieuleczalny
carcinōma, atis n - nowotwór, rak
encephalītis, itidis f – zapalenie mózgu
homo studiis deditus – naukowiec
effĭcax, acis - skuteczny
invenio, - ire – znaleźć, wynaleźć,
cupio, ĕre – pragnąć, chcieć
Lectio quarta decima (XIV)
Deklinacja III – typ mieszany
Do typu mieszanego III deklinacji należą:
-
rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba), zakończone w temacie na dwie spółgłoski;
np.: pars, partis f część
mens, mentis f myśl
mors, mortis f śmierć
urbs, urbis f miasto
dens, dentis m ząb
pons, pontis m most
fons, fontis m źródło
mons, montis m góra
cor, cordis n serce
os, ossis n kość
-
rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba), zakończone w nom. sing. na –es lub –is;
np.: fames, is f głód
nubes, is f chmura
civis, is m, f obywatel, obywatelka
navis, is f okręt
hostis, is m, f nieprzyjaciel, nieprzyjaciółka
avis, is f ptak
vulpes, is f lis
auris, is f ucho
panis,is m chleb
testis, is m świadek
finis, is m koniec
Rzeczowniki typu mieszanego odmieniają się jak rzeczowniki typu spółgłoskowego za wyjątkiem gen. plur. zakończonego na –ium.
|
Dostları ilə paylaş: |