Ijtimoiy-gumanitar va mutaxassislik fanlari

2. Iqtisodiy o‘sishning mezoni va ko‘rsatgichlari.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi.
Shu ayonki, har qanday jamiyatda o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish va farovon yashash uchun iqtisodiy o’sish yuz berishi kerak. Iqtisodiy o’sish - deganda iqtisodiy ravnaqni, ya’ni iqtisodiyotning dinamik rivojlanishini, yaratilgan tovarlar va xizmatlarning ko’payib borishini tushunamiz. Ammo iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishni ikki darajada olib qarash mumkin. Mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy o’sish. Mikroiqtisodiy o’sish firma, korxona va tarmoq miqyosidagi rivojlanishni aks ettiradi va ularda o’sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan hajmiga qarab aniqlanadi. Makro-iqtisodiy o’sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning (YaMM) ko’payishini bildiradi. YaMM hajmi iqtisodiy o’sishning umumlashgan pulda ifodalangan ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, iqtisodiy rivojlanish o’z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi.
Ekstensiv iqtisodiy o’sishga ishlab chiqarishning oldingi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko’payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potentsialidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o’sishida, mahsulot sifatining oshishida o’z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo’lgan yana bir korxona qurishga hojat yo’q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin.
Iqtisodiy o’sishning jismoniy ko’rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o’sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko’rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko’rsatkichlar keng qo’llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan to’liq «tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi.
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o’sishning asosiy qiymat ko’rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi:
1. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning mutloq hajmi va uning o’sish sur’ati;
2. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati;
3. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga to’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati;
Iqtisodiy o’sishni aniqlashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha.
Iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari
Iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari - bu yalpi ichki mahsulotning (YaIM) yoki milliy daromadning (MI) ma'lum bir davrdagi o'sish yoki o'sish sur'atlari yoki bir xil ko'rsatkichlar, lekin mamlakat aholisi soni bilan bog'liq, ya'ni. Aholi jon boshiga YaIM (YaIM) yoki SHM.
Mutlaq va aniq ko'rsatkichlar iqtisodiy o'sishni turli pozitsiyalardan baholash imkonini beradi. Yalpi ichki mahsulotning (YaIM) o‘sish sur’atlari va ularning mutlaq qiymati davlatning iqtisodiy qudratini, harbiy-strategik salohiyatini, xalqaro munosabatlarga siyosiy ta’sirini, kuchlar geosiyosiy muvozanatidagi o‘rni va rolini baholash uchun ko‘proq mos keladi.
Aniq ko'rsatkichlar millatning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini, alohida mamlakatlar, mintaqaviy va boshqa guruhlar aholisining turmush darajasini yanada aniqroq aniqlash imkonini beradi.
Ammo shuni yodda tutish kerakki, bu ko'rsatkichlar o'zining katta qismida moddiy ishlab chiqarish va moddiy farovonlikning rivojlanish darajasini aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu ko'rsatkichlar asosan iste'mol jamiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Bu moddiy boyliklarga sig'inishni tashkil etuvchi jamiyatdir. U inson ma'naviyatining mohiyati bo'lgan va hech qanday tarzda sotish va sotib olish ob'ektiga aylana olmaydigan qadriyatlarni hal qiluvchi darajada e'tibordan chetda qoldiradi. Agar bu sodir bo'lsa ("pul sumkasi" bosimi ostida sharaf, o'z-o'zini hurmat qilish, vijdon tuyg'ularini unutish), unda bu ma'naviy qadriyatlar shunchaki yo'qoladi va ularning qarama-qarshiligiga aylanadi.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, real YaIM (YaIM) yoki SHIM (foizlarda) o'sish sur'ati iqtisodiy o'sish o'lchovi bo'lib xizmat qiladi: qayerda va mos ravishda yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning o'sish sur'atlari; va - o'rganilayotgan yildagi tegishli ravishda yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning qiymatlari; va - tekshirilayotgan yildan oldingi yildagi tegishli ravishda yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning qiymatlari.
50-yillarning oxiridan. Iqtisodchilar iqtisodiy o'sishda qatnasha boshladilar neoklassik yo'nalishdakimning vakillari J.Xiks, J. E. o'rtalari (Buyuk Britaniya), R. Solou, M. Braun (AQSh) va boshqalar. Ular talabni avtomatik ravishda hisobga olishadi; Iqtisodiy o'sish jarayonida asosiy rol o'ynaydi iqtisodiy resurslar va ulardan foydalanish samaradorligi; Asosiy texnologik koeffitsientlar ishlab chiqarish omillarining narxlariga va texnik taraqqiyot xususiyatlariga qarab farq qiladi. Neyaskik o'sishning eng muhim sharti, erkin raqobatning mavjudligi va ularning cheklangan mahsulotlari darajasida ishlab chiqarish omillari mavjudligi va ishlab chiqarish omillarining narxlarini belgilash g'oyasi bo'lib, ular iqtisodiy muvozanatning barqarorligini ta'minlaydi. Ushbu shartlar asosida neoklassik yo'nalishda iqtisodchilar iqtisodiy o'sish modelining o'z versiyasini taklif qilishdi. Ushbu model Kobb - Duglasning ishlab chiqarish faoliyati edi. Ushbu xarajatlar va resurslarni cheklash me'yorlari va resurslarni almashtirishning egiluvchanligi va elastikligini cheklashning asosiy koeffitsientlari asosida ishlab chiqilgan. ); Texnik taraqqiyotning iqtisodiy ta'sirchanligi uchun miqdoriy xususiyatlar tizimi (ya'ni ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga nisbati nazarda tutilgan. ishlab chiqarish vositalarida bo'lmagan).
Ish parametrlarini empirik baholash. Vazifalar - miqdorni tahlil qilish uchun muhim apparat. Mahsulot ishlab chiqarishni potentsial ishlab chiqarishni aniqlaydigan munosabatlar. Ushbu hisob-kitoblarga ko'ra, u uzoq muddatli iqtisodiy o'sishning asosiy strategik strategik strategik strategik strategik strategik yutuqlar va omillar, bu: ishchi kuchining malakasini oshirish va darajasi. Ishlab chiqarishni tashkil qilish. Biroq, neoklassik yo'nalishda empirik hisob-kitoblarni olish oson emas, balki iqtisodiyotning neoklassik nazariyasining shartlariga asoslangan iqtisodiyot dinamik muvozanatining muammolarini talqin qilish uchun mos matematik shakl sifatida. Iqtisodiy o'sishning neoklassik nazariyasi kapitalizm
iqtisodiyoti barqarorligini va buzilgan muvozanatni avtomatik ravishda tiklashga zarur mexanizmlarga ega ekanligini isbotlash uchun mo'ljallangan. Iqtisodiyotga davlat aralashuvi, ularning fikriga ko'ra, asosan pul-kredit siyosati sohasi bilan cheklanishi va cheklanishi kerak.
Iqtisodiy o'sishning neokomatik nazariyasining ajralmas qismi, shuningdek, tarqatish mexanizmining izohidirmilliy daromad. Ushbu nazariyaga ko'ra, har bir ishlab chiqarish omili (I.E. Mehnat va kapital) mahsulot hajmiga ega va maksimal ko'rsatkichlarga muvofiq mahsulotlar ulushini oladi. Ushbu fraktsiyalarning o'zgarishi faqat T.N ning ta'siri ostida. Nomuvofiq texnik taraqqiyot. Taxminan T. haqida. Iqtisodiy o'sishning neoklassik nazariyasi kapitalizmda ishlab chiqarish va tarqatishning haqiqiy o'rtasidagi munosabatlarni buzish va yashirishga qaratilgan.