Ijtimoiy-gumanitar va mutaxassislik fanlari

3–chizma. Real mahsulot o‘sishini aniqlab beruvchi omillar.
3-chizmadan ko‘rinadiki, real mahsulot ikki asosiy usulda ko‘paytirilishi mumkin:
1) resurslarning ko‘proq hajmini jalb etilishi;
2) ulardan ancha unumli foydalanish yo‘li bilan.
Respublika oldida texnika taraqqiyoti sohasidagi asosiy vazifa ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani qo‘llash, ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishning yangi usul va shakllarini joriy qilish hisoblanadi.
Mehnat unumdorligining o‘sishini aniqlab beruvchi asosiy omil har bir ishlovchiga to‘g‘ri keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. Ma’lum vaqt ichida, kapitalning hajmi mutloq ko‘payishi mumkin, ammo ishchi kuchi soni tezroq o‘ssa, mehnat unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan qurollanganlik darajasi kamayadi.
Ta’lim va malakali tayyorgarlik mehnat unumdorligini oshiradi va natijada ancha yuqori ish haqiga ega bo‘lish imkoniyatini beradi. Inson kapitaliga investitsiyalar qo‘yish mehnat unumdorligini oshirishning muhim vositasi hisoblanadi. O‘z-o‘zidan aniqki, ishchi kuchi sifatining eng oddiy ko‘rsatkichi ta’lim darajasi hisoblanadi. Hozirgi davrda respublikamiz iqtisodiyotida band bo‘lganlarning 30%ga yaqini oliy va o‘rta maxsus ma’lumotga ega. Lekin oliy va yoki o‘rta maxsus ma’lumotga ega bo‘lganlar, aniq sohalardagi bilimlari darajasi bo‘yicha boshqa rivojlangan mamlakatlardagi ishchilardan ancha orqada va ko‘pchiligi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha faoliyat turida band emas. Shu sababli keyingi yillarda respublikamizda maktab, oliy va o‘rta maxsus bilim yurtlarida ta’lim berishning progressiv tizimlari joriy qilinmoqda, kasb-hunar kollejlarini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Kadrlar tayyorlashning milliy dasturida qo‘yilgan vazifalarni amalga oshirishda ham ijobiy natijalarga erishilmoqda.
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida amalga oshirilayotgan «tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiy o‘sishning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda».
Amaliy hayotda iqtisodiy o‘sishni susaytirib turuvchi omillar ham mavjud bo‘ladiki, ular mehnat muhofazasi, atrof muhitning ifloslanishi kabi holatlar natijasida kelib chiqadi. Keyingi yillarda respublikamizda davlat tomonidan atrof-muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash va sog‘lig‘ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar amalga oshirildi. Bu o‘z navbatida iqtisodiy o‘sish sur’atiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki bunday tadbirlarni amalga oshirish tegishli xarajatlarni taqozo qiladi. Shu orqali mehnat unumdorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar boshqa tomonga jalb qilinadi.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi.
Shu ayonki, har qanday jamiyatda o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish va farovon yashash uchun iqtisodiy o’sish yuz berishi kerak. Iqtisodiy o’sish - deganda iqtisodiy ravnaqni, ya’ni iqtisodiyotning dinamik rivojlanishini, yaratilgan tovarlar va xizmatlarning ko’payib borishini tushunamiz. Ammo iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishni ikki darajada olib qarash mumkin. Mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy o’sish. Mikroiqtisodiy o’sish firma, korxona va tarmoq miqyosidagi rivojlanishni aks ettiradi va ularda o’sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan hajmiga qarab aniqlanadi. Makro-iqtisodiy o’sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning (YaMM) ko’payishini bildiradi. YaMM hajmi iqtisodiy o’sishning umumlashgan pulda ifodalangan ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, iqtisodiy rivojlanish o’z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi.
Ekstensiv iqtisodiy o’sishga ishlab chiqarishning oldingi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko’payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potentsialidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o’sishida, mahsulot sifatining oshishida o’z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo’lgan yana bir korxona qurishga hojat yo’q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin.
Iqtisodiy o’sishning jismoniy ko’rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o’sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko’rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko’rsatkichlar keng qo’llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan to’liq «tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi.
Iqtisodiy o'sish sanoat omillaridan keng va jadal foydalanish natijasida ro'y bermoqda. Zamonaviy sharoitda iqtisodiy o'sishning etakchi omili bu bilim, ayniqsa texnologik (ilmiy va texnik taraqqiyot). Bu 50-yillarda barcha ishonch bilan birinchi marta edi. Amerikalik iqtisodchi keyinchalik laureat bo'ldi Nobel mukofoti, Robert Sow. Shunga o'xshash hisob-kitoblar boshqa amerikalik iqtisodchilar - Jon Kendrik, Edvard Denisisisison. Xususan, E. Denis iqtisodiy o'sish omillari, shu jumladan, 4 tasi ishchi, 4 - bu ilmiy va texnologik taraqqiyotning omonatini tashkil etadi. Uning fikricha, zamonaviy sharoitda iqtisodiy o'sish ishlab chiqarish omillari soni, ularning sifati va mehnat sifatining yuqori sifatini oshirishga unchalik mos emas. 1929-1982 yillarda AQShda iqtisodiy o'sish manbalarini tahlil qilgandan so'ng, E. Denisisisisisisisisisisda har bir ish uchun ishlab chiqarish hajmining o'sishining hal qiluvchi omilidir.
Ko'plab mualliflar ham bu ko'rsatkichni birinchi navbatda qo'yishdi. Texnik taraqqiyot to'plangan bilimlar, ko'nikmalarni, texnikalar, texnik ma'lumotlarni va boshqa yangiliklarni o'tkazish jarayonida amalga oshirish hisoblanadi.
Iqtisodiy o'sishda katta ta'sir Davlatning iqtisodiy siyosatini rag'batlantiradigan yoki unga xalaqit beradigan iqtisodiy siyosatni ta'minlaydi. Tashqi jihatlar muhim, shu jumladan xalqaro mehnat va iqtisodiy integratsiya, iqtisodiyotning jahon iqtisodiyoti bo'yicha ochiqligi.
Rossiya global bozorda Rossiya etkazib beruvchisi va import qiluvchi etkazib beruvchi sifatida faoliyat yuritishda davom etmoqda tayyor mahsulotlar. Kapital, texnologiyalar, texnologiyalar, boshqaruv tajribasi iqtisodiy rivojlanishini sekinlashtiradi. Shu bilan birga, xorijiy investitsiyalar iqtisodiy taraqqiyot natijasida Rossiya uchun katalizator bo'lishlari mumkin.
Iqtisodiy o'sish bir qator omillar bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sishning omillari bu ishlab chiqarishning real hajmini oshirish, o'sish sifatini oshirish imkoniyatini aniqlaydigan hodisalar va jarayonlar hisoblanadi. Ichida iqtisodiy fan Uchta ishlab chiqarish omilining nazariyasi keng tarqalgan.
Ishlab chiqarish omillari:
Ishlash;
Quruqlik;
Poytaxt.
Keyinchalik, ishlab chiqarish omillarining talqini chuqurroq va kengaytirishga ega bo'ldi. Bular odatda:
Ishlash;
Yer;
Poytaxt;
Tadbirkorlik qobiliyati;
Ilmiy va texnik taraqqiyot.
Iqtisodiy o'sish omillari o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liq. Masalan, ish bilan ta'minlash ishbilarmon biznes mexanizmida ishchi asbob-uskunalar va materiallardan foydalansa, ish juda samarali hisoblanadi. Shuning uchun, bir yoki boshqa iqtisodiy o'sish omilining ulushini aniqlash juda qiyin. Bundan tashqari, bu katta omillar murakkab, shundan iborat bir qator kichik elementlardan iborat, natijada omillar qayta tartiblanishi mumkin. Shunday qilib, tashqi va injiq elementlarga ko'ra, tashqi va ichki omillarni ajratish mumkin. Masalan, kapital mamlakatda va mamlakatda kelgan mamlakatga bo'linadi va mamlakatda mobilizatsiya qilinadi va mamlakatda mamlakatda foydalanish va undan tashqarida eksport qilish mumkin. Shuningdek, o'sishning xususiyatiga qarab omillar bo'linishi (miqdoriy yoki sifatli):
Intensiv omillar:
ilmiy va texnologik taraqqiyotni tezlashtirish (asosiy uskunalarni joriy etish, asosiy vositalar, asosiy vositalar va boshqalar);
xodimlarga malakasini oshirish;
asosiy va joriy mablag'lardan foydalanishni takomillashtirish;
samaradorlik samaradorligini oshirish iqtisodiy faoliyat Eng yaxshi tashkiloti tufayli.
Keng zayomlar:
mavjud texnologiyani saqlashga investitsiyalarning ko'payishi;
ish bilan band ishchilar sonining ko'payishi;
iste'mol qilinadigan xom ashyo, materiallar, tuproq va aylanma mablag'larining boshqa elementlari hajmining o'sishi.
Jiddiy omillar ham omillar deb ataladi yig'ish taklifi. Milliy mahsulot ishlab chiqarish ularga bog'liq.
Umumiy talablarning omillari ham keng omillar deyiladi. O'sib borayotgan milliy mahsulotni amalga oshirish ushbu omillarga bog'liq, I.E. Ular barcha o'sib borayotgan resurslardan to'liq ish vaqtini ta'minlashi kerak. Shuningdek, jami talabga bog'liq bo'lgan omillar resurslarni samarali taqsimlash kiradi.
Eng muhim omillar - bu mehnat narxidir. Ushbu omil ilgari mamlakat aholisi tomonidan belgilanadi. Aholining ish qiluvchi organlar soniga kiritilganligini va mehnat bozoriga kirmasligi kerakligini hisobga olish kerak. Unda ishchi kuchi deb ataladigan ishlashga kirishadigan talabalar, nafaqaxo'rlar, harbiy xizmatchilar va boshqalar kiradi. Bundan tashqari, ishsizlar ishchi kuchida, I.E. Ishlashga intilganlar, ammo ish topa olmaydilar. Mehnat xarajatlarining bu ko'rsatkichlari (i.e., ish bilan band bo'lganlar soni) ishlarning haqiqiy holatini aks ettirmaydi. Mehnat xarajatlarining eng to'g'ri xarajatlari ish vaqtining umumiy xarajatlarini ko'rib chiqishga imkon beradigan ishchilar sonining ko'rsatkichidir.
Barcha omillar o'z vaqtida va mamlakatda o'zgaradi va iqtisodiy rivojlanish sur'atlari va darajadagi dastlabki farqlarni yaratadi. Hisobot sifati miqdoriy omillar bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonida muhim rol va mehnat xarajatlari bilan shug'ullanadi. Ishchilarning o'sishi va malakasi sifatida ishchilarning malakasi sifatida, mehnat unumdorligi darajasi va o'sish sur'atlarini oshirishga yordam beradi. Boshqacha qilib aytganda, mehnat xarajatlari ko'payish va ish bilan band bo'lganlar sonini ko'paytirmasdan kengaytirishi mumkin, ammo faqat mehnat sifatini oshirish orqali.
Iqtisodiy o'sishning yana bir muhim omili kapital - ushbu uskunalar, binolar va inventarizatsiyadir. Asosiy kapital turar-joy fondi tarkibiga kiradi, chunki uylarda yashovchi odamlar uylar tomonidan taqdim etilgan xizmatlardan foyda olishadi.
Kapital xarajatlar to'plangan kapitalning kattaligiga bog'liq. O'z navbatida, kapital to'planish to'planish tezligiga bog'liq: jamg'arish tezligi qanchalik yuqori bo'lsa, shunchalik ko'p (boshqa narsalar bilan teng) investitsiyalar miqdoriga teng. Kapital yutuqlar to'plangan aktivlarni to'lashiga bog'liq, ular ko'proq, kamroq narsalar teng bo'lgan, kapitalning o'sishi tezligi, o'sish sur'atlari darajasi, uning o'sish sur'atlari bilan bog'liq. Masalan, AQSh va G'arbiy Evropa mamlakatlarida to'plangan kapitalning hajmi katta va uning o'sish jarayoni boshlandi, bu erda jamg'arish jarayoni boshlandi yaqin yaqinda.
Shuni yodda tutish kerakki, bitta xodimga asosiy kapitalning hajmi, i.e. Kapital aloqalar, mehnat unumdorligi dinamikasini aniqlaydigan hal qiluvchi omil hisoblanadi. Agar ma'lum bir davrda kapital qo'yilmalar miqdori ko'paydi va mehnatning ko'payishi kamayadi, keyin esa mehnat unumdorligi pasayadi, chunki ishchi kapital kamayadi.
Iqtisodiy o'sishning er, aksincha, tabiiy resurslarning soni va sifati muhim omil hisoblanadi. Ko'rinib turibdiki, turli xil tabiiy resurslarning katta zaxiralari, serhosil erlar, qulay iqlim va ob-havo sharoiti, mineral va energetika resurslarining muhim zaxiralari mamlakat iqtisodiy o'sishiga salmoqli hissa qo'shmoqda.
Ammo shuni aytish kerakki, mo'l-ko'l tabiiy resurslarning mavjudligi har doim ham iqtisodiy o'sishning muhim omili emas. Masalan, Afrika va Janubiy Amerikaning ba'zi mamlakatlarida muhim tabiiy resurslar zaxiralari mavjud, ammo baribir orqa mamlakatlar ro'yxatiga kiradi. Bu shuni anglatadiki, faqat resurslardan samarali foydalanish iqtisodiy o'sishga olib keladi.
Iqtisodiy va texnik taraqqiyot - iqtisodiy o'sishning muhim dvigatelidir. U ishlab chiqarish jarayonini ;takomillashtirishni tavsiflovchi bir qator hodisalarni qamrab oladi. Ilmiy va texnik taraqqiyot texnologiyalarini takomillashtirish, menejment va ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi usullari va shakllarini o'z ichiga oladi. Ilmiy va texnik taraqqiyot ushbu resurslarni oxirgi ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun birlashtirishning yangi usulini, shuning uchun yangi, yanada samarali tarmoqlar paydo bo'ladi. Samarali ishlab chiqarishning ko'payishi iqtisodiy o'sishning asosiy omiliga aylanadi. Samarali iqtisodiy o'sish ham muhimdir. U quyidagi omillar bilan belgilanadi:
Tabiiy resurslar (yer);
Poytaxt;
Mehnat resurslari;
Texnologiyalar. to'rt
Har bir omil alohida-alohida, shuningdek ular agregati iqtisodiy o'sishning darajasini va tezligini aniqlang.