Ijtimoiy-gumanitar va mutaxassislik fanlari

Taklif Omillari
Iqtisodiy o’sishning 4 omili iqtisodning jismoniy kengayish obiliyatiga bog’liq. Ular:
• Tabiy manbalarning miqdori vasifatining ko’tarilishi.
• Ishchi kuchidagi miqdoriy va sifat o’sishi.
• Kapital resurslar ta’minotidagi o’sish.
• Texnologiyalarning yaxshilanishi.
Bu taklif omillari – ishlab chiqarishning jismoniy va texnik omillardagi o’zgarishlar–iqtisodning potensial YIMni kengaytirish imkoniyatini beradi.
Talab Omili
Iqtisodiy o’sishning beshinchi elementi bu talab omilidir:
• Taklif omillari, xo’jaliklar, tadbirkorlar tomonidan yaratilgan yuqori ishlab chiqarish potensialiga yetish va hukumat iqtisodning kengayib borayotgan maxsulotlari va xizmatlarini sotib olishi kerak.
Bu yuzaga kelganda material zaxiralar va manbalarda rejalashtirilmagan o’sish bo’lmaydi va to’liq bandlik saqlanib qoladi. Iqtisodiy o’sish kengaygan ishlab chiqarish imkoniyatlari tomonidan yaratilgan ishlab chiqarish foydalarini amalga oshirishda umumiy chiqimlar o’sishini talab etadi.
Samaradorlik Omili
Iqtisodiy o’sishning 6 elementi samaradorlik omili:
• Ishlab chiqarish potensialiga yetish uchun iqtisod iqtisodiy samaradorlikka to’liq bandlik kabi yetishi kerak.
Odamlarning yaxshi xayotini maksimallovchi maxsulot va xizmatlar aniq birlashmasini ishlab chiqishda iqtisod o’zining manbalarini eng pastt chiqimli yo’l bilan ishlatishi kerak (ishlab chiqarish samaradorligi) (tarqatma samaradorlik). Ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyati mavjud manbalardan foydalanish bilan birgalikda maksimal o’sish imkoniyatlariga yetish uchun yetarli emas.
Bundan tashqai talab etilgani bu manbalarning foydalanilshi samaradorligi. Iqtisodiy o’sishdagi taklif, talab va samaradorlik omillari bir biri bilan bog’liq. Yetarli bo’lmagan chiqimlardan kelib chiqqan ishsizlik (talab omili) yangi kapital yig’ilish darajasini kamaytirishi mumkin (taklif omili) va tadqiqotlar uchun chiqimlarni kechiktirishi mumkin (taklif omili). Bunga qarama qarshi investitsiya uchun kam chiqimlar (taklif omili) samarasiz chiqimlarga (talab omili) va ishsizlikga sabab bo’lishi mumkin. Manbalardan foydalanishdagi keng tarqalgan samarasizlik (samaradorlik omili) xizmat va maxsulotlarning yuqoriroq narxlariga aylanishi va o’z o’rnida innovatsiyani pastaytiruvchi va kapital yig’imini kamaytiruvchi (taklif omili) foydani kamaytirishi mumkin. Iqtisodiy o’sish dinamik jarayon bo’lib unda taklif, talab va samaradorlik omillari barchasi o’zaro aloqada bo’ladi.
Iqtisodiy statistika – ijtimoiy-iqtisodiy statistika fani va davlat statistika organlari amaliy faoliyatining muhim tarmog‘i bo‘lib, u davlat muassasalari va jamoatchilikni, iqtisodiyotni rivojlanishi va u bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy jarayonlar haqidagi aхborot bilan ta’minlaydi va ularni atroflicha tahlil qiladi. Ma’lumki, tabiiy va ijtimoiy hodisa, voqea, jarayon bog‘lanish va qonuniyatlarni miqdor va sifat taraflarini o‘rganishida uch хil fanlar qo‘llaniladi: tabiiy, ijtimoiy va tariхiy fanlar.
Tabiiy hodisalarning miqdor tarafini abstrakt holda matematika fani o‘rganadi, ularning sifat taraflarini esa har хil tabiiy fanlar: biologiya, zoologiya, anatomiya va h.k. tekshiradi. Ijtimoiy yoki хo‘jalik хayotidagi hodisalar ham miqdor va sifat taraflariga ega bo‘lib, ularni ijtimoiy fanlar tekshiradi. Masalan: iqtisodiyot nazariyasi fani – ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini, iqtisodiy qonuniyatlarni o‘rgansa, iqtisodiy geografiya fani – ishlab chiqarish kuchlarini hududlar bo‘yicha joylashishini va rivojlanishini o‘rganadi. Demak, bu fanlar ijtimoiy hodisa va jarayonlarni sifat tamonlarani o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Bu hodisa va jarayonlarining miqdor tamonini iqtimoiy-iqtisodiy statistika o‘rganadi. Demak, statistika ijtimoiy voqea, hodisa va jarayonlarning miqdor tamonlarini, uning sifat tamoni bilan bog‘liq ravishda o‘rganadigan mustaqil ijtimoiy fandir. Statistika fani bir necha mustaqil tarmoqlardan tashkil topadi: statistikaning umumiy nazariyasi, iqtisodiy statistika, ijtimoiy statistika, aholi (demografiya) statistikasi va boshqalar. Iqtisodiy statistika fani iqtisodiyotning miqdoriy tamonlarini sifat jihatlari bilan uzviy bog‘liqlikda o‘rganadi. Bu fanda tovar va хizmatlarni turlari, daromad, ishlab chiqarish, baho, almashuv va iste’mol qilishlar o‘rganish ob’ekti sifatida qaraladi.
Milliy daromadning paydo bo‘lishi, uning taqsimlanishi, undan foydalanish, aholi turmush darajasi, pulning aylanishi, kredit olish-berish jarayonlari iqtisodiy statistikaning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Ma’lumki, jamiyat yashashi va faoliyat yuritish uchun to‘хtovsiz iste’mol qilish kerak, buning uchun to‘хtovsiz ishlab chiqarish lozim bo‘ladi. Bu holatni quyidagi chizma asosida ham ko‘rish mumkin. Demak, mehnat, material va tabiiy resurslar doimo moddiy ne’matlar va хizmatlar ishlab chiqarish uchun jalb etiladi. Ishlab chiqarilgan ne’matlar tarmoqlar orasida taqsimlanadi va ular orasida almashuv amalga oshirilgach, har kim o‘z iste’molini qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Bayon etilgan jarayonlarni iqtisodiy statistika yakka holda, boshqa fanlardan ajralgan holda emas, balki boshqa ijtimoiy fanlar bilan birgalikda o‘rganadi. Masalan, iqtisodiy statistika – iqtisodiyot nazariyasi qarashlariga bo‘ysinadi, u bilan birgalashib ketadi. Bu bo‘ysinishsiz, bu birgalashib ketishsiz, statistika o‘lik, befarq faktlarni yozishdir. Iqtisodiy statistika predmeti, hozirgi zamon, jonli хayot, ko‘z o‘ngimizda amalga oshayotgan tariх elementlaridir. Shu elementlarni tartibga tushiruvchi siyosiy iqtisod, statistika haqiqiy mazmun va hayot kasb etadi.
Iqtisodiy geografiya fani – mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining joylashuvi, ularning tarkibi, o‘ziga хos хususiyatlari va h.k.larni o‘rgansa, statistika bu tabiat resurslarning miqdori sifati, ulardan foydalanish darajalariga baho beradi. Ularning rivojiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlaydi va ularga miqdoriy хarakteristika beradi. Makroiqtisodiyot fani – mamlakat iqtisodiyotining holati, tarkibi, rivojlanish darajasi va h.k.larni o‘rganadi.
Statistika esa, bu holatlarga miqdoriy хarakteristika beradi, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni to‘playdi va ularni dinamikasini o‘rganadi. Bunday holatlar iqtisodiy statistika kuch va mazmun baхsh etadi. Shunday qilib, ijtimoiy fanlar yakka holda emas, balki birlashgan, umumlashgan holda kishilik jamiyatining yashashi va faoliyat yuritish bo‘yicha umumiy qonun va qoidalarni ishlab chiqadilar va хayotga tatbiq etadilar. Iqtisodiy jarayonlarni statistik o‘rganish bir хil to‘plamlarni qandaydir belgi asosida gruppalashni va statistik qonuniyatlarni kashf etishni taqozo etadi.
Statistik o‘rganish usuli, statistikaning umumiy nazariyasida bayon etilgan. Uning o‘rganish ob’ekti bo‘lib aholi va iqtisodiy agentlar faoliyati hisoblanadi. Iqtisodiy agentlar ham respublika hududlarida ham uning tashqarisida joylashishi mumkin. Shu holatni hisobga olgan holda iqtisodiy statistika ikkiga bo‘linadi:
1. Vatan (ichki) iqtisodiyoti – bunga bir geografik hududlarda joylashgan хo‘jalik birliklari kiritiladi. Chetdan kelib ishlayotgan kishilar daromadi boshqa davlatlarga kelsa, u holda ko‘payadi.
2. Milliy iqtisodiyot – bunga yuqoridagidan tashqari yana tashqarida joylashgan хo‘jalik birliklari ham kiradi (chetga chiqib ishlayotgan kishilar daromadlari ham kiradi). U vatan iqtisodiyotidan kengroq yoki tarroq bo‘lishi ham mumkin. Demak iqtisodiy statistika predmeti – yuqorida bayon etilgan ob’ektlarda yuzaga chiqadigan ommaviy hodisa va voqealarning miqdor tamonini sifat tamonidan ajralmagan holda o‘rganib, ularda namoyon bo‘ladigan qonuniyatlarni miqdoriy nisbatlarda ifodalanishdan iborat.
Statistika iqtisodiyotda yuz bergan hodisa va voqealarni avvalo miqdoran, ya’ni sonlar yordamida ta’riflaydi va ularning sifat belgisida albatta e’tibor beradi. Iqtisodiy statistikaning uslubiyati – bu iqtisodiyotda yuz berayotgan ommaviy hodisa va jarayonlarni o‘rganishda, unda namoyon bo‘ladigan qonuniyatlarni oydinlashtirishda ishlatiladigan o‘ziga хos uslub, ya’ni statistika fani va amaliyotida qo‘llaniladigan yo‘llar, usullar, vositalar majmuasi hisoblanadi.

Xulosa
Jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa barcha muammolarni hal qilishning asosiy yo'li — bu milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va iqtisodiy o'sishiga erishishdir. Ushbu maqolada iqtisodiy o‘sishning mohiyati hamda omillari haqida ma’lumotlar beriladi. Aholi farovonligining oshib borishi ham pirovard natijada iqtisodiy o'sish darajasi va sur'atlariga bog'liq.
Iqtisodiy o'sish YaIMning o'sish sur'atlari yoki uning o'sish sur'atlari bilan o'lchanadi. Birinchi holatda yalpi ichki mahsulotning asosi 100% tomonidan qabul qilingan, ikkinchisining hajmi nolga teng bo'lgan ishlab chiqarish hajmi. Biroq, vaqt o'tishi bilan mutlaqo YaIMning mutlaqo qadriyatlari va vaqt o'tishi bilan ularning o'zgarishlari mamlakatning iqtisodiy kuchini va uning dinamikasini bildiradi. Biroq, millatning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi, aholining turmush darajasi aniq ko'rsatkichlar bilan o'lchanadi. Xususan, aholi jon boshiga YaIM. Mamlakatning yalpi ichki mahsuloti aholisi soniga bo'lingan holda, har bir kishi (jon boshiga) yalpi ichki mahsulot miqdorini aniqlash imkonini beradi.
Iqtisodiy o'sish taklifning tabiiy resurslar, mehnat resurslari, kapital, texnologiyalar kabi takliflar bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sishni tezlashtirish, asosan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni ko'paytirish orqali erishish mumkin. Bunga keng o'sish deyiladi. Maxsus ajoyib imkoniyatlar O'sishni tezlashtirish, mehnat kapitalining ko'payishi kabi omillardan foydalanish; Fan va texnologiya yutuqlari asosida ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish; cheklangan resurslarning taqsimotiga hissa qo'shadigan iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish; Ishchilarning ta'lim darajasini oshirish va boshqalarning faoliyatini oshirish va hokazo. Ushbu omillar vaqt o'tishi bilan o'sib borayotgan intensiv o'sishni ta'minlaydi. Aholi sonining ko'payishi va ishlab chiqarish omillarining maksimal hosildorligi tufayli ochlikni saqlash tahdididan qochish mumkin.
Iqtisodiy o'sishni o'rganishga yangi yondashuvlarni shakllantirishda iqtisodiy o'sish nazariyalari katta rol o'ynaydi. Bu ushbu nazariyalardan iqtisodiy o'sish sur'atlarini o'zgartirish choralarini ko'rish uchun yondashuvlar asosidir.
Yangi, hali rivojlanayotgan sharoitlarda, iqtisodiy aloqalar U faqat iqtisodiy qayta tiklanish uchun hech qanday imkoniyat bermasdan, faqat o'lik bilan olib boradi. Shuning uchun iqtisodiy o'sish turini o'zgartirish va tarjima qilish ob'ektiv ravishda zarur milliy iqtisodiyot Intensiv rivojlanish yo'lida. Biroq, ekologik muammo kabi iqtisodiy rivojlanishning salbiy omillari haqida unutmaslik kerak va eng katta natijalarga erishish uchun olimlarning turli yo'nalishdagi rivojlanishidan foydalanish kerak.