105
Az
ərbaycan və ABŞ arasında təhlükəsizlik və silahlara nəzarət
m
əsələlərinə dair ikitərəfli məsləhətləşmələr aparılırdı. Məsləhət-
l
əşmələr gedişində geniş spektrli təhlükəsizlik məsələləri araşdırıl-
mış, o cümlədən, regional məsələlər, sərhədə nəzarət; Avropada
Ali Silahlı Qüvvələr məsələsi və onunla bağlı narahatlıq doğuran
suallar; “Sülh namin
ə tərəfdaşlıq” proqramının yaratdığı imkanlar;
NATO-
nun genişlənməsi və Avropa təhlükəsizliyin arxitekturası,
habel
ə enerji və nəqliyyat dəhlizinin təhlükəsizliyi problemlərinə
dair
ətraflı fikir mübadiləsi aparılmışdır.
1997-ci il iyulun 27-d
ən avqustun 7-dək Azərbaycan
prezidenti H.
Əliyevin ABŞ-a ilk rəsmi səfəri oldu. Bu səfərlə iki
dövl
ət arasında münasibətlərin inkişafında keyfiyyətcə yeni
m
ərhələnin əsası qoyuldu.
S
əfər zamanı 5 mühüm sənəd:
-
ABŞ – Azərbaycan münasibətləri haqqında birgə bəyanat;
-
S
ərmayə qoyuluşunun qarşılıqlı qorunması və təşviq
edilm
əsi haqqında Azərbaycan Respublikası ilə ABŞ hökuməti
arasında müqavilə;
-
ABŞ ilə Azərbaycan arasında müdafiə və hərbi sahələrdəki
g
ələcək münasibətlər barəsində birgə bəyanat;
-
Az
ərbaycan Respublikası və Amerika Birləşmiş Ştatları
arasında energetikanın inkişafı üzrə ikitərəfli dialoq yaradılması
niyy
ətləri haqqında bəyanat; - Layihələrin təşviqinə dair baş saziş –
imzalandı.
Bununla yanaşı, dəyəri 8 mlrd. ABŞ dolları məbləğində qiy-
m
ətləndirilən yeni 4 neft müqaviləsi bağlandı. Partnyorluq müna-
sib
ətlərinin genişləndirilməsi tədbirləri haqqında” sərəncam imza-
lan
dı.
Az
ərbaycan – ABŞ iqtisadi münasibətlərinin yaranması və
bütün sonrakı inkişafında neft amili həlledici rol oynamışdır.
T
əsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft
Şirkətinin (ARDNŞ) xarici enerji kompaniyaları ilə 1994-cü il
sentyabrın 20-də imzaladığı ilk neft müqaviləsində ABŞ-ın 4 iri
neft şirkəti aşağıdakı mühüm pay faizləri ilə təmsil olunmuşdur.
1.Amoko – 17. 01 %
2.Yunokal – 10. 0489 %
106
3.Ekson – 8. 0006 %
4.Penzoyl – 4. 8175 %
Az
ərbaycanın zəngin enerji ehtiyatlarına malik olması ABŞ-
ı respublikamızla sıx iqtisadi və siyasi münasibətlər qurmağa
vadar ed
ən olduqca əhəmiyyətli amil olsa da, hər halda yeganə
c
əhət deyildir. Azərbaycan – ABŞ əlaqələri iqtisadiyyatın digər
sah
ələrində də qurulmuşdur.
Ölk
ə prezidenti Heydər Əliyevin ABŞ-a ilk rəsmi səfərindən
sonra
ABŞ-la Azərbaycan Respublikası arasındakı əlaqələr daha da
genişlənmişdi.
107
II.
ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasəti
Yaxın və Orta Şərq ölkələri haqqında ümumi məlumat
Yaxın və Orta Şərq ölkələri Afrikadan Misir və Sudan daxil
olmaqla 18 ölk
ədən ibarətdir. Orta Şərqə İran və Əfqanıstan aid
edilir. Regionun simasını ilk növbədə onun əlverişli coğrafi
mövqeyi v
ə zəngin neft yataqları müəyyən edir.
Bu ölk
ələrin başlıca əlaməti üç qitənin yol ayrıcında,
mühüm hava v
ə dəniz yollarının (Bosfor, Dardanel, Bab-ü-Məndəb
boğazları, Süveyş kanalı) kəsişdiyi yerdə yerləşməsidir. Belə
coğrafi mövqe Yaxın və Orta Şərq xalqlarının siyasi və iqtisadi
h
əyatına əsaslı təsir göstərmiş və onun tərkibində Mesopotamiya
(D
əclə və Fərat çayları arasında), Levant (Aralıq dənizi sahilində)
kimi tarixi vilay
ətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Siyasi cəhət-
d
ən Yaxın Şərq həmişə dünyanın narahat regionlarından biri,
“barıt çəlləyi” olmuşdur. XX əsrin II yarısında regionda siyasi
v
əziyyət qeyri-sabitliyi ilə fərqlənirdi. Yaxın Şərq, İraq-Qərb,
Kürd, Kipr probleml
ərinin uzun müddət həll olunmaması regionda
siyasi g
ərginlik yaradır. Regionun əhalisinin 80%-nı türklər,
ərəblər və farslar təşkil edir. Başqa xalqlar arasında kürdlər,
y
əhudilər, bəluçlar üstünlük təşkil edir. İran körfəzi, Qara və
Aralıq dənizi sahillərində, çay vadilərində və vahələrdə əhali sıx
m
əskunlaşmışdır.
C
ənub və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə nisbətən bu region-
da urbanizasiya s
əviyyəsi yüksəkdir. Əfqanıstan, Yəmən və Oman
istisna olmaqla, regionun bütün ölk
ələrinin əhalisinin yarıdan çoxu
şəhərlərdə yaşayır. Ən iri şəhərləri Tehran, İstanbul, Ankara,
Bağdad, İzmir, İsfahan, Dəməşq, Ər-Riyad, Təbriz və başqalarıdır.
Müasir dövrd
ə regionun dünya təsərrüfatında neft və təbii qaz
m
əhsullarının iri istehsalçısı və NİEÖB-nin sənaye məhsullarının
geniş satış bazarı kimi çıxış etməsi, dünya sənayesində və iqtisa-
diyyatında onun rolunu gücləndirmişdir. Buradan NİEÖB qrupuna
daxil olan ölk
ələr, İsrail, Türkiyə, zəngin neft və qaz resursları
hesa
bına sürətlə inkişaf edən, dünyada ən varlı İran körfəzi sahili
ərəb dövlətləri və dünyanın ən kasıb ölkələrindən olan Əfqanıstan
v
ə İordaniya yerləşir. Yaxın və Orta Şərq ölkələri müxtəlif islam
108
t
əşkilatlarında (İKT, ƏÖC, İslam İnkişaf Bankı, İslam İqtisadi və
M
ədəni Məsələlər Komissiyası və s. ) birləşmişlər.
S
ənayenin inkişafı üçün təbiət Yaxın və Orta Şərq
regionuna qiym
ətli sərvətlər bəxş etmişdir. Zəngin neft və təbii
qaz resurslarından başqa, region ölkələri filiz, qeyri-filiz və
qiym
ətli metal sərvətlərinə malikdir. Xrom (Türkiyə), xörək duzu
(İordaniya) , təbii kükürd və fosforit (İraq)ehtiyatı dünya əhəmiy-
y
ətlidir. İran dəmir filizi, Türkiyə mis filizi ilə zəngindir.
Regionda s
əhra və yarımsəhra landşaftının üstünlük təşkil
etm
əsi suvarma əkinçiliyinin, köçəri və yarımköçəri heyvandar-
lığın tarixən inkişafına səbəb olmuşdur. Yaxın və Orta Şərqin
k
ənd təsərrüfatında əkinçilik üstünlük təşkil edir.
Regionun xarici
əlaqələrində dəniz nəqliyyatı əsas rol oyna-
yır. Regionun ən iri limanları İran körfəzində (Küveyt, Dubay,
Əbu-Dabi) , Qara dənizdə (İstanbul, İzmir, İzmit, İsgəndurun)və
Aralıq dənizdə (Hayfa)yerləşir. Dəmiryol nəqliyyatı zəif inkişaf
etmişdir.
İxracatında neft və neft məhsulları, mayeləşdirilmiş qaz,
əlvan metallar, yüngül sənaye və ənənəvi kənd təsərrüfatı məh-
sulları, idxalında isə sənaye məhsulları üstünlük təşkil edir.
İran Yaxın və Orta Şərqdə sahəsinə görə Səudiyyə Ərəbis-
tanından sonra ikinci böyük dövlətdir. İranın mühüm xüsusiyyəti
onun Avropa, Asiya, v
ə Afrika arasında yerləşməsi, dənizlərə çı-
xışı olmasıdır. İran, əhalisi sürətlə artan dünya ölkələrindəndir.
Son 50 ild
ə əhalisi 4 dəfə artmışdır. İran mürəkkəb milli-etnik xü-
susiyy
ətlərə malik ölkədir. Ölkədə 40-dan artıq xalq yaşayır. Bun-
lardan
ən böyüyü farslardır. Fars dil qrupuna aid sayca ikinci xalq
kürdl
ərdir. Azərbaycanlılar (təqribən 30 mln. nəfər), türkmənlər,
qaşqaylar, əfşarlar, şahsevənlər türk dili qrupuna aid edilir.
1979-
cu il fevralın 11-də (“İnqilab günü” kimi ölkənin milli
bayramı)İranda şah rejimi devrilmiş və ölkə İran İslam Respub-
likası adlandırılmışdır. Həmin ildə qəbul edilən konstitusiyaya
gör
ə (1989-cu ildə bəzi əlavələr edilmişdir)ölkə həyatında ruha-
nil
ərin rəhbər rolu təsdiq olunmuşdur. Ölkənin ictimai həyatının
bütün sah
ələri (siyasət, iqtisadiyyat, mədəniyyət, tədris) islamlaşdı-
rılmışdır. Dövlətdə ali vəzifələr bir-birindən aslı olmayan qanun-
Dostları ilə paylaş: |