İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
226 
Lakin  özünü  SSRİ-nin varisi hesab edən Rusiya onun üçün 
geosiyasi 
əhəmiyyət  daşıyan  bir  çox  regionları  əldən verməmək 
üçün h
əmin əraziləri öz təsir dairəsində saxlamağa çalışır. 
XX 
əsrin sonu XXI  əsrin  əvvəllərində  Qafqaz regionunun 
geosiyasi 
əhəmiyyətinin artmasının səbəbləri ilk növbədə Qafqazın 
(geniş  mənada Qafqaz-Xəzər-Qara dəniz regionu) zəngin təbii 
s
ərvətlərə (ən çox karbohidrogen xammalı) malik bir bölgə olması, 
bu bölg
ənin gələcəkdə  “Şərq-Qərb” və  “Şimal-Cənub” xətti üzrə 
mühüm transmilli n
əqliyyat  qovşağına  çevrilib  və  fars körfəzinin 
neft  emalı  öklələrinə  alternativ təşkil  edə  bilməsi,  geosiyasi 
nöqteyi-n
əzərdən Qafqazın Rusiyanın ən kövrək yeri və “yumşaq 
qarınaltısı”  olması  ilə  əlaqədardır.  Bu həm də  Qafqazın  dünya 
siyas
ətinin lokal, regional və qlobal maraqlarının hökm sürdüyü və 
toq
quşduğu  ən mühüm mərkəzlərdən birinə  çevrilməsi  ilə 
əlaqədardır. Burada təsir dairələri  uğrunda  Rusiya,  ABŞ,  Qərbi 
Arvopa ölk
ələri, Türkiyə və İran mübarizə aparması. 
Bütün bunlarla yanaşı Qafqaz regionu “Rusiya Balkanları”na 
v
ə  “qeyri=-sabit  Avrasiya  qurşağı”nda  möhkəmlənmiş  həlqəyə 
çevril
ə bilər. 
X
əzər  ətarfında  oyun  1992-ci ildə  beynəlxalq neft konsor-
siumu AMOKO-nun X
əzər neftinin dünya bazarına nəqlini (ildə 68 
mln.ton)  reallaşdıracaq  Tbilisi-Bakı-Ceyhan neft kəmərinin 
tikintisi il
ə  başlandı.  Bu  kəmərin Rusiyadan yan keçərək Qərbə 
uzanmasına Moskva heç vəchlə rəvac verə bilməzdi, ona görə də 
k
əmərin səmtini Novorossiyskə tərəf dəyişmək planı cızırdı. Lakin 
bu  vaxt  Rusiyanı  Xəzər dənizi ilə  birləşdirən yeganə  Kizlar-
Qroznı-Novorossiysk  neft kəməri Çeçen-İskeriyanın  ərazisindən 
keçirdi (Qrodenski). 
Bildiyimiz  kimi,  Yaxın  Şərqdən sonra ən zəngin və  keyfiy-
y
ətli neft yataqları Xəzər zonasında yerləşir. Ekspertlərin fikrincə, 
X
əzər  regionu  yaxın  gələcəkdə  neft və  qaz  emalına  görə  Yaxın 
Şərq və Sibirdən sonra üçüncü yerəə çıxacaqdır. 
Ümumiyy
ətlə,  dünya  neftinin  yarıdan  çoxu  “böyük  beşliyə 
aiddir. Onlardjan b
əzisi Qərbdən tam  asılıdır  (Küveyt),  bəzisi isə 
s
ərbəst və nəzarətsiz neftini sata bilmir (İraq)”. 

---

 
227 
Neft  bazarı  iqtisadiyyatının  yazılmış  və  yazılmamış  qanun-
larına tabe olmayan yeganə bazardır. 
Neft q
ədər siyasiləşən,  qloballaşan  ikinci  strateji  məhsul 
yoxduur. II Dünya müharib
əsindən sonra baş verən müharibələrin 
çoxunun t
əməlində neft faktoru durur. 
Geosiyas
ətdə  belə  bir prinsip fəaliyyət göstərir ki, rəqibini 
mümkün q
ədər pis vəziyyətə  salmalı  və  əgər o belə  bir vəziy-
y
ətdədirsə  ona kömək göstərməməlisən.  İran,  İraq, Livan –  dün-
yanın 20% neft və qaz ehtiyatlarının cəmləşdiyi bu ölkələr ABŞ-ın 
t
ərəfində olmadığı üçün “terrorizmi dəstəkləyən”, insan haqlarının 
v
ə demokratiyanın pozulduğu ölkələr hesab edilir. BƏƏ, Küveyt, 
S
əudiyyə  Ərəbistanı  –  ABŞ-ın  tərəfdaşı  olduqları  üçün  bk  öklə-
l
ərdə münaqişə ocaqları yoxdur. 
İndi ABŞ-ın planının dünya neft ehtiyatlarını ələ keçirmək və 
onun  birinci növb
ədə  ABŞ-ın  maraqları  üçün  istifadəsini təmin 
etm
ək olduğu aydındır. Bu şübhəsizdir. 
Rusların  fikrincə,  Rusiya  ABŞ-ın  subyekti  yox,  obyektidir. 
ABŞ  Rusiyanı  İslam  dünyasından, Qərbi Avropa isə  ABŞ-dan 
xammal c
əhətdən  asılı  olmamaq  üçün  təminatçı  kimi  görür. 
Dem
əli, Avropa, Rusiyadan ABŞ-ın üstünlüyünü, ABŞ isə Aİ-nin 
v
ə Aİ-də Almaniyanın üstünlüyünü ləğv etmək üçün istifadə etmək 
niyy
əti güdür. 
Bu “qlobal oyun”da Rusiya da 
öz  konsepsiyaları  ilə  çıxış 
edir. Rus siyas
ətçilərinin bəzilərinin fikrincə, Rusiya öz kiçik oyu-
nunu  oynamalıdır.  Digər  neft    xammalçılarını  ağır  ticarət müqa-
vil
ələrindən  qorumalı,  OPEK-lə  birləşib  bütün  neft  ixracatçılarını 
onun 
ətrafında  birləşdirməli,  İraqla  Səudiyyə  Ərəbistanını 
yaxınlaşdırmalı,  İranla  əlaqələri möhkəmləndirməlidir.  Bu  işdə 
Rusiya Qafqazda özünün 
ən  yaxın  müttəfiqi Ermənistandan 
istifad
ə etməlidir.  
Dem
əli, Qafqaz həm Rusiyanın, həm də ABŞ-ın həm siyasi, 
h
əm də iqtisadi maraqlar sferasına daxildir. 
Rusiya bu regionda Q
ərbin təsirini azaltmaq və Xəzər nefti-
nin daşınmasına nəzarət etməklə burada öz mövqelərini möhkəm-
l
ətmək niyyəti güdür. Rusiya üçün Qafqaza nəzarət radikal müsəl-
man ideyalarının hərəkət təhlükəsizliyini təmin edir. 

---

 
228 
ABŞ üçün isə bu, iki mühüm məsələnin həllinə imkan yara-
dır.  Birincisi,  Qərbin  ərəb neftindən  asılılığını  azaldacaq  Xəzərin 
iri  neft  rayonları  onun  nəzarəti  altına  keçir;  ikincisi  isə  Rusiyanı 
iqtisadi v
ə  siyasi cəhətdən zəiflədir, neft tranziti sayəsində  Rusi-
yanın ərazisindən istifadə etməməklə Ukraynada Rusiyanın təsirini 
z
əiflədilməsini təmin etməyə  imkan  yaradır  (Ukrayna,  tamamilə 
rus enerjidaşıyıcılarından asılı vəziyyətdədir). 
Qafqaz  Rusiyanın  “Axilles  dabanı”dır:  onu  hədəfə  almaq 
Rusiyanı məğlub etmək deməkdir. 
Bunun üçün ABŞ ilk növbədə Türkiyə kartından geniş istifa-
d
ə edir. Rusiya Türkiyəni onun |mumi təhlükəsizliyinə qorxu tXrə-
d
ən, onõn c˙nub regionunu nəzarətə almaa can atan bir q|vvə kimi 
görür. Türkiy
ə  isə  öz din və  dil  qardaşlarını  Rusiya  zülmündYn 
azad ed
əcək  bir  xilaskar  kim  çıxış  edir.  Rusiya  isə  “ilanı  Seyid 
Əhməd  əli tutmaq” istəyərək  İranı  Türkiyəyə  qarşı  qıcıqlandırır. 
Türkiy
ə, Qafqazda və  Mərkəzi Asiyada təsir dairəsinin  genişlən-
m
əsinə  şərait  yaradan  bir  sıra  amillərə  sahibdir ki, digər rəqib-
l
ərində  bu yoxdur. Etnolinqvistik nöqteyi-nəzərdən bu regionun 
türkdilli  xalqları  ilə  kökləri dərinə  gedən  qohumluğu  mövcuddur. 
Türkiy
ə  özünü qeyri-müəyyən  şəkildə  səpələnmiş  türkdilli ölkə-
l
ərin potensial lideri kimi görür. Deməli, göstərilən regionda ideo-
loji c
əbhədə Türkiyə həm ABŞ, həm də Rusiyanı qabaqlayır. İran-
da m
əzhəb fərqi, Səudiyyə Ərəbistanında isə dini radikolizm onları 
bir addım geri atır. 
Türkiy
ənin  müasir  inkişaf  səviyyəsi,  dil  qohumluğu,  cəlbe-
dici iqtisadiyyatı, xüsusi iqtisadi imkanları şərait yaradır ki, göstə-
ril
ən regionda türk millətinin  formalaşması  prosesinə  güclü təsir 
göst
ərsin. Bu isə  nəinki  Rusiyanı,  İranı,  Avropa  ölkələrini, hətta 
ABŞ-ı  da  düşünməyə  vadar edir. Türkiyəni “Avropa süfrəsi”nə 
buraxmamaqla  Q
ərb, onun  şərqə  doğru  meylini  artırır.  Məhz son 
zamanlaarda Türkiy
ənin  Yaxın  Sərqdə  getdikcə  fəallaşması  buna 
sübutdur. Almaniya v
ə Fransadan sonra artıq Türkiyə də geosiyasi 
m
əkanda özünə sərbəst mövqe axtarışındadır. 
Yaxın  Şərqin  iri  neft  ehtiyatlarına  çıxışı  təmin edən müsəl-
man v
ə  xristian mədəniyyətlərinin sərhədində  yerləşən Qafqaz 
regionunda n
əzarəti bərqərar etmək uğrunda mübarizə artıq öz fəal 

---