İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur
Yüklə 6,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İlkin Əsgər -noy.
- -dəş.
- “səydərəm”
- -ski.
- Kores, gonbules. -uç,-üç.
128 İlkin Əsgər lar aparan tədqiqatçı alim prof.Ə.Rəcəbli bu münasibətlə özünün “Qədim türk yazısı abidələrinin dili” adlı kitabın- da yazır: “Bu şəkilçi də (-tır,-tir,-tur,-tür şəkilçisi nəzərdə tu- tulur-İ.Ə) təsirli feillərdə təsirliliyi qüvvətləndirir, təsirsiz feillərdən təsirli feillər düzəldir; məsələn: yan<< qayıtmaq >>-yantur (T45) qaytarmaq; kon < kəl < ağ < Araşdırmaq sözü hətta müasir Türkiyə türkcəsində “araştırmaq” şəklində işlənməkdədir. 129 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər 2.2. DIALEKT VƏ ŞIVƏLƏRIMIZDƏ SÖZ YARADICILIĞI Ədəbi dilimizdə olduğu kimi, dialekt və şivələrimizdə də morfoloji yolla söz yaradıcılığı olduqca zəngin və rən- garəngdir. Ədəbi dilimizdə işlənən sözdəyişdirici və söz- düzəldici şəkilçilər dialektlərimizdə bu və ya digər dərə- cədə işlənməkdədir. Hətta bəzi məqamlarda şəkilçilərin müxtəlif variantlarına, ədəbi dildə olmayan qarşılıqlarına da təsadüf olunur. Belə şəkilçilərin içərisində qeyri-məh- suldar şəkilçilər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dialekt və şivələrimizdə də qeyri-məhsuldar şəkilçilər mənşə və işlənmə etibarı ilə bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Ədəbi dildə hamı tərəfindən işlədilən və başa düşülən şəkilçilərlə müqayisədə dialekt və şivələrimizdə işlənən şəkilçilərin əhatə dairəsi olduqca məhdud olub, məhəlli xarakter daşıyır. Müəyyən bir coğrafi arealda isti- fadə olunan morfem başqa bir coğrafi arealda işlədilməyə bilər. Belə şəkilçilərin ədəbi dildə əsasən qarşılığı olur. Canlı danşıq dili və ayrı-ayrı dil faktları üzərində apa- rılan müşahidələr onu göstərir ki, bu qrupa aid morfemlə- rin böyük bir hissəsini əsasən, milli və rus mənşəli şəkil- çilər təşkil edir və bu şəkilçilərin içərisində də isim və sifət düzəldənlər daha çox nəzərə çarpır. Bizim dialekt və şivələrə aid verdiyimiz qeyri-məhsul- dar şəkilçilər bu qrupa daxil olan şəkilçilərin müəyyən bir hissəsini əhatə edir və əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: 130 İlkin Əsgər -noy. Bu şəkilçi rus dilindən keçmişdir. Şifahi danşıq dili üçün xarakterikdir. Yazılı dilimizdə rast gəlinmir. Dilimiz- dəki dördvariantlı –li şəkilçisinin, qismən də -xana şəkilçi- sinin sinonimidir. Qoşulduğu sözdə əlamət, keyfiyyət, yer, məkan çaları əmələ gətirir. Məsələn: spirtnoy, pivənoy və s. -ata. Dilimizdə“lağlağı”sözünün sinonimi olan“lağata” sözündə rast gəlinən söz-şəkilçidir. Danışıq dili, dialekt və şivələrimiz üçün səciyyəvidir. -av. Tərəf, istiqamət ifadə edən söz düzəldir. Ədəbi di- limizdə tam sabitləşməyib, danışıq dili üçün xarakterikdir. Qərb qrupu dialekt və şivələrində işlənir. Məsələn: yanav -dəş. Bu şəkilçi addan ad düzəldən qeyri-məhsuldar şə- kilçidir. Dialekt və şivələrdə işlənən “səydəş” sözündə rast gəlinir. -dərəm. Bu şəkilçi –dəş şəkilçisi ilə sinonimlik keyfiy- yətinə malik olub, atributiv səciyyəli “səydərəm” sözünü əmələ gətirir. -ənək. Qərb qrupu dialekt və şivələri üçün xarakterik olan, ad düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçilər qrupuna aid- dir. Dialektlərdəki “səyənək və gicənək” sözlərində təsadüf olunur. Qeyd edək ki, -dəş,-dərəm,-ənək qeyri-məhsuldar şəkil- çilərinin işlənmə arealı daha məhduddur və bunlar dildə arqotizm səviyyəsində olan vulqar sözlər hesab olunur. -ski. Bu şəkilçi keçən əsrin ikinci yarısında dilimiz üçün daha xarakterik olmuşdur. Vaxtilə şəkilçinin –skiy,-skaya,- ski formaları işlənmiş, bəzi antroponimlərin və toponim- lərin əmələ gəlməsində iştirak etmişdir. Lakin hazırda rus mənşəli olan bu şəkilçi, demək olar ki, işləkliyini tamamilə itirmək üzrədir. Şəkilçinin –ski formasına ərazi adını ifadə edən “komsomolski” sözündə işlənir. 131 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər -ok. Dialekt və şivələrimizdə sifətdən isim düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi çıxış edir. Məsələn: bicok -ska. Dialekt və şivələrdə şəkilçi kimi bəzən söz kökü də mənşə etibarilə alınma olur. –ska şəkilçisi ədəbi dilimizdə- ki “içkili”, “sərxoş” sözlərinin şifahi danışıq dilində sino- nimi olan “pyan” sözünə artırılıb, əşya, şəxs, hal-vəziyyət ifadə edən “pyanska” sözünü düzəldir. -es. Sifətdən atributiv səciyyəli söz əmələ gətirən qey- ri-məhsuldar şəkilçi olub, ədəbi dildəki –uş (koruş) şəkil- çisinin qrammatik sinonimi kimi çıxış edir. Qərb və Cənub qrupu dialekt və şivələrinin söz yaradıcılığı prosesində iş- tirak edir. Məsələn: Kores, gonbules. -uç,-üç. Ədəbi dildəki feildən feil düzəldən –uş,-üş şə- kilçisi ilə qrammatik sinonimlik təşkil edir. Qərb qrupu dialekt və şivələri üçün xarakterikdir. Məsələn: soruçmaq, sürüçmək və s. -ne. Danışıq dilində işlənən rus mənşəli qeyri-məhsul- dar ön şəkilçidir. Qoşulduğu sözdə əsasən, əlamət, keyfiy- yət, xüsusiyyət, zahiri görkəm, əksilik məzmunu yaradır. Məsələn: nestandart. -nı. Bu şəkilçi də danışıq dilində, məişət üslubunda iş- lənən Rus-avropa mənşəli qeyri-məhsuldar şəkilçi və söz- lərin sonuna qoşularaq əlamət, keyfiyyət bildirən sözlər əmələ gətirir. Məsələn: formalnı, normalnı, naturalnı və s. -unnuq. Ədəbi dilimizdəki feildən sifət düzəldən –nuq şəkilçisinin dialektlərdəki fonetik variantıdır. Əsasən, Qərb qrupu dialektlərində işlənir. Məsələn: yorunnuq. -m. Dialekt və şivələrdə zərfdən zərf düzəldən qey- ri-məhsuldar şəkilçi kimi çıxış edir. Məsələn: hələm Yüklə 6,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|