Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari

Yillardan	Foizda	Oylar
Foiz
01.01.06	-	oyiga	40 %
01.10.07	-	oyiga	225 %
01.03.08	-	oyiga	300 %
01.07.09	120 %	oyiga	10 %
01.08.10	84 %	oyiga	7 %
01.07.11	60 %	oyiga	5 %

Xozirko’pginadavlatlardapulmuomalasinitartibgasolishdaochiqbozordaoperatsiyala ro’tkazishusulidanfoydalanilmoqda.
Buhozirgiko’pqo’llanadiganmonetarsiyosatningbirusulihisoblanadi.
Buusultijoratbanklarininglikvidlikdarajasigatezdata’siro’tkazaoladiganegiluvchan (moslanuvchan), amaliyvaoperativusulhisoblanadi. Buusulniboshqalaridanfarqishundaki,
unizaruriyatgaqarabvaxohlaganmiqdordao’tkazishmumkin. Bumexanizmbozornirivojlanishtendentsiyasigaqarabpulmuomalasinibaraqarorlashtiraoli shimumkin.
Markaziybankningochiqbozordaoperatsiyalaro’tkazishhuquqiqonundabelgilangan. Bundaoldi -
sotdiob’ektibo’libdavlatqimmatbahoqog’ozlarivaMarkaziybanko’zichiqarganqarzmajbu riyatlaribo’lishimumkin.
HozirgachamuomaladaMarkaziybankninguchoymuddatdaso’ndiriladigandepozitsertifik
atlariyurganbo’lsa, 1996 yilmartoyioxirida GKO (davlatqisqamuddatliobligatsiyalari (DQMO)) chiqariladi.
Z.D.Niyozov “Pulkreditvabanklar” S. 2012
Butijoratbanklarivakorxonalariningmablag’larinixavf- xatardansaqlashvadaromadolishimkoniniberadi.
Davlatqimmatbahoqog’ozlarbozoriO’zbekistonuchunyangihodisahisoblanadi. DQMOnikiritishbirinchidan,
Moliyavazirligigao’zjoriyxarajatlariningbirqisminiinflyatsiyadanxolimanbahisobidanqo plashga, ikkinchidan,
xo’jalikyurituvchisub’ektlaro’zlariningbo’shmablag’larinifoydaolishevazigainvestitsiya qilishmumkinligigaimkoniyatyaratdi.
D Q M
OlarningbirlamchibozoriMarkaziybankvalyutabirjasidatijoratbanklariishtirokidachiqaril adi. Zarurbo’lsaobligatsiyaegasiikkilamchibozordao’zfoydasievazigaunisotishimumkin. Shundayqilib, Markaziybankpulmuomalasini barqarorlashtirish unitartibgasolishborasidabarchavakolatvahuquqiynormalargaega.
Yuqoridako’rsatibo’tilganusullarko’pginadavlatlardaqo’llaniladi.
Davlatningo’zigaxosxususiyatlaridankelibchiqibboshqaselektivusullardanhamfoydalanis himumkin.
Buusullarnimaqsadikreditlashhajmigavaumumiypulmassasigata’siro’tkazibborishdir. Buusullarnihardavlato’zinirivojlanishidarajasigaqarabqo’llashimumkin. Masalan, rivojlangandavlatlardaasosanochiqbozordaoperatsiyalaro’tkazishusulidanfoydalaniladi. Yuqoridagilarnitahlilqilsak, harusul u yokibuyo’lbilan (bevositayokibilvosita) muomaladagipulmassasinikamayishigayokiko’payishigata’sirqiladi.
IqtisodiyotdagiahvolgaqarabMarkaziybanko’ziningpul- kreditsohasidagistrategiyasinianiqlaydi.
Bundantashqarimamlakatdagipulmuomalasihukumattomonidanchiqarilganqarorvabuyru qlarbilanhamboshqariladi.
Bungamisolqilibkorxonatashkilotlarinikassatushumrejasinibajarishiustidanqattiqtazorato
’rnatish, barchasavdoshohobchalariniinkassatsiyagatortish, aholinio’zdaromadinidavlatbanklaridasaqlashgatarg’ibqilishvaishontirish,
qimmatliqog’ozlarbozorinikengaytirish, hisobcheklaridankengfoydalanish, banktiziminitakomillashtirish,
ya’nielektronkartochkalarinijoriyqilishvaboshqalarbularninghammasimuomaladgipulma
ssasiningkamayishiga, emissiyamiqdoriningqisqarishigaolibkelishimumkin. Pulislohotlarivaunipulmuomalasinibarqarorlashtirishdagio’rniPulislohotidebpulmuomal asini barqarorlashtirish maqsadidadavlattomonidanpultiziminio’zgartirishgaaytiladi.
Pulislohotimetallpulmuomalasidavrida, ikkinchijahonurushidankeyin - oltindeviz, oltindollarmuomalasidavridao’tkazildi. SobiqSSSRdapulislohati 1922 - 24 yillarda, 1947
yillardao’tkazildi. O’zbekistondapulislohoti 1994 yildao’tkazildivarespublikamustaqildavlatsifatidao’ziningmilliypulbirligigaegabo’ldi.
Pulmuomalasinibarqarorlashtirishgapulislohotinio’tkazmasdanhamerishishmumkin. Pulmuomalasinibarqarorlashtirishningquyidagiusullarimavjud: revalvatsiya,
devalvatsiya, denominatsiya.
iqtisodiyotningholatiga,
Mamlakatningiqtisodiyrivojlanishdarajasiga, pulningqadrsizlanishdarajasiga,
davlatsiyosatigaqarabdavlatpulislohotinio’tkazishi, pulnirevalvatsiya, denominatsiyaqilishimumkin.
Pulkuchliqadrsizlangansharoitidafaqatpulislohotinio’tkazishyo’libilanpultizimini barqarorlashtirish mumkin. Pulislohoti, ya’ninullifikatsiyadakuchliqadrsizlanganpulbirligibekorqilinadivao’rnigayangipulbirligi
kiritiladi. Masalan, SobiqSSSRda
yillardasovznaklarningkuchliqadrsizlanishinatijasida 1 rubl 50
1922-24
mlrd.
sovznakgaalmashtirilgan. UrushdankeyingiGermaniyadagiperinflyatsiyanatijasida 1924 yildamuomalagayanginemismarkalarikiritilgan.
Eskireyxsmarkalarkuchliqadrsizlanishinatijasidamuomalagachiqarilganyangimarka lar 1 marka : 1 trillioneskireyxsmarkanisbatidaalmashtirildi. Reyxsmarkalarmuomalasibekorqilindi. Revalvatsiya - bupulbirliginingoltinqiymatinitiklashdaniborat. Masalan, birinchijahonurushidankeyin 1925-1928
yillardao’tkazilganpulislohotitufaylifuntsterlingningurushgachabo’lganoltinqiymatibelgi landi.
Ikkinchijahonurushidankeyinrevalvatsiyanatijasidadollarningvalyutakursiko’tarildi. GermaniyaFederativRespublikasida 1961, 1969, 1971 yillardarevalvatsiyao’tkazilgan.
Devalvatsiya - bumilliyvalyutakursiningchetelvayutasiganisbatantushishidir.
Pulbirliginingoltinmiqdoribelgilangansharoitdadevalvatsiyapulningoltinmiqdoriningtush ibketishinianglatgan. Masalan, 1971 yildaAQShdollariningoltinmiqdori 7,89 % ga, 1973
yilfevralda 10% gakamaytirilgan. Suzuvchivalyutakurslarigao’tgandankeyindevalvatsiyaboshqariladiganvalyutakurslarias osidaolibboriladi. Denominatsiya - baholarmasshtabiniyiriklashtirish, yanipulbirligidagi
«0» larniqisqartirishdan, pulbirligidako’rsatilgannominalnikamaytirishdaniborat.
Sovetpultizimiqarortopaboshlagandavr - 1921 -1922
yillardaikkimartadenominatsiyao’tkazilgan. Birinchidenominatsiyadamuomalaga «1922
yilpulbirliklari» chiqarilganvaularoldingipulbirliklariga 1000 : 1 nisbatdaalmashtirilgan.
Ikkinchidenominatsiyadamuomalaga yilpulbirligiga» 100
«1923 yilpulbirligi» chiqarilganva 1922
: 1 nisbatdaalmashtirilgan.
Puldenominatsiyasiinflyatsiyasuratlaripastbo’lgansharoitdaqulaybo’lishimumkin. Agarinflyatsiyasuratlariyuqoribo’lsa,
denominatsiyao’tkazishhechqandaysamarabermasligimumkin.
Faqatpulislohotinio’tkazishyo’libilanpultizimini barqarorlashtirish mumkinbo’ladi.
Pulislohotinio’tkazishquyidagiyo’llarbilanamalgaoshirilishimumkin.: muomaladagipulmassasinikamaytirishmaqsadida,
deflyatsiyakursibo’yichaeskipullarniyangipullargaalmashtirish:
- aholivakorxonalarningbanklardagijamg’armalarinivaqtincha (to’liqyokiqisman) harakatsizushlabturish (qotiribqo’yish):
-
- ikkalausulnibirgalikdaqo’llashyo’liorqalipulislohotinio’tkazish.
Buusulxalqaroamaliyotda «shokyo’li» bilandavolashnomibilanmashhurdir. Buusul 1948
yildaG’arbiyGermaniyadaharbiydavlatboshqaruvidanbozoriqtisodigao’tishdaqo’llanilga
n. «Shokyo’li» bilandavolashdaishhaqinito’lashnito’xtatibqo’yish,
ishlabchiqarishniqisqartirish,
isho’rinlariniqisqartirishkabiqattiqchoralarqo’llanilishimumkin. G’arbiyGermaniyada
pulislohotinio’tkazish,
Masalan,
1948
yilningiyunoyidao’tkazilganpulislohotidaaholiningnakdpullarivajamg’armalari 6,5
yanginemismarkasiga 100 eskireyxsmarkaqilibalmashtirildi.
Aholiningpuljamg’armalarinito’lashvaqtinchato’xtatilgan, keyinchalikfaqat 30
foizatrofidato’langanvaharbirkishiga 60 nemismarkasimiqdoridanafaqaajratilgan. Natijadadavlatningreyxsmarkasidagiqarzi,
mamlakatdabo’lgandisbalanstugatilganvashuyo’lbilaninflyatsiyaningo’sishtemplarito’xt atilgan. «Shokyo’li» bilandavolashYaponiyada 1949-50 yillardao’tkazilganva u
«Dodjrejasi» degannomniolgan.
BurejagaasosanYaponiyadainflyatsiyagaqarshijudaqattiqchora-
tadbirlaramalgaoshirilgan. Erkinbahogao’tishbilanbirvaktningo’zidaerislohotio’tkazildi, byudjetkamomadiniyo’qotishyo’llariishlabchiqildi.
Yaponiyadamavjudzararbilanishlovchikorxonalargadavlattomonidanberiladigansubsidiy abekorqilindi, korxona, tashkilotlargakreditberishshartlarimukammallashtirildi,
aholijamg’armalariishlatilmasdanqotiribqo’yildi.
Iqtisodni «shokyo’li» bilandavolashSharqiyYevropamamlakatlariYugoslaviya, Polshakabimamlakatlardaxamqo’llanilgan. «Shokyo’li» bilandavolashiqtisodiysiyosati 1989 yilningoxirlaridaPolshadako’lanilganbo’lib, ishhaqivaktinchalikkotiribqo’yilganholda , baholarerkinlashtirilgan. Natijada 1990 yilningboshlarigakelibPolshadatovarlarmo’l-
ko’lchiligivujudgakelibboshladivatovarlarbahosiningbirnechabaraboroshishinatijasidain flyatsiyasuratlarisekinlashishigaerishildi.
Polshadabuiqtisodiytadbirningo’tkazilishiaholiningyashashsharoitinianchaqiyinlashtirdi vaishsizlarsoniniko’paytirdi.
Xulosa
Xulosao`rnidashuniaytishkerakki,
inflyatsiyaharqandaydavlatuchunxavflihisoblanadi. Hattoiqtisodiyotirivojlangandavlatlarxaminflyatsiyadavridaog`irahvolgatushubqoladi, shusabablixamdavlatlarundanqochishgaharakatqilishadivainflyatsiyadavridaundanqutili shniharqandaychoralariniqo`llashgaharakatqiladi.
Mustaqillikyillaridayurtimizdahaminflyatsiyaengyuqoricho`qqisigachiqdi.
Lekino`zvaqtidako`rilganchoravatadbirlarsamarasibilanoldinko`ribishqilishnatijasidainfl yatsiyadarajasipasayishigaerishildi.
Ammohozirgivaqtdahamyurtimizdainflyatsiyabirozyuqoriekanliginietiborgaoladiga nbo`lsakbubizgaxavflidektuyulishimumkin.
Lekinshunietiborgaolishkerakkiinflyatsiyafaqatginadavlatningyomonahvoldaekanliginib ildiribginaqolmaybalkiuningyaxshiholatdaekanliginixambildirishimumkin.
Albattaqandayqilibdegansavoltug`ulishimumkin, bungajavobanmisolkeltiradiganbo`lsak:
misoluchunQirg`izistondavlatinioladiganbo`lsakuyerdagiinflyatsiyaningyuqorilashishik ammaxsulotishlabchiqarishdanyokidavlatbyudjetidefetsetiniqorlashuchunmuomalagako
`pmiqdordapulchiqarishoqibatibo`lishimumkin. LekinO`zbekistonniqaraydiganbo`lsakbuyerdagi 7-8 %
likinflyatsiyadavlatbyudjetiningkattaqismiijtimoiysohalarnirivojlantirishuchunyo`naltiril ganligidandarakberadi. Bualbattaijobiyinflyatsiyabo`libvaqtinchalikholathisoblanadi.