Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari

2.Infilatsiyaning turlari.

	3 turga
%	O`rmolovchiinflatsiya. dan 5-10 %	Bundanarx-navosekino`sadivainflatsiyasuratlariyiliga 1-3 gachabo`ladi. Mamlakatdaiqtisodiyo`sishdavometadi,

ishsizlikkattabo`lmaydi, bundayinflatsiyaodatda, iqtisodiyrivojlanganmamlakatlargaxosdir.
Buinflyatsiyaaksinchaishlabchiqarishniyanadarivojlantirishnirag`batlantiruvchiomilsifat idanamoyonbo`lishimumkin.
Pulningqiymatibarqarorligidagio`zgarishsеzilmasligimumkin. yildainflatsiyasuratlariAvstriya, Belgiya, Germaniyada
– 1.0
Masalan
%,
1998
Ispaniya,
BuyukBretaniyava AQSH da – 2 %, Gresiyadaesa 4.8 BulardantashqaribuguruhgaG`arbiyYevropaningboshqamamlakatlari,
%nitashkiletgan.
Kanada,
Yaponiya, Sengapur, Malayziya, JanubiyKoreya, SaudiyaArabistonivaboshqalarkiradi.
Suzibyuruvchiinflatsiya . Bundayillikinflatsiyasuratlari 10 % dan 100 % gachabo`ladi. Mamlakatdanarx-navotezroqo`saboshlaydi, iqtisodiy o``sishsuratlaripasayadi, ishsizlikko`payaboradi. Bundayinflatsiyarivojlanayotganmamlakatlargaxosdir. Masalan 2001 yildaRossiyadainflatsiya – 18 % ni, O`zbekistondaesa – 24 % nitashkiletgan. 2002 yiliO`zbekistondainflatsiyadarajasianchapasaydi, uningo`rtachaoylikmiqdori 1.6 % daniboratbo`ldi.
Geperinflatsiya. Buhaddantashqarikuchayganinflatsiyabo`lib, uningyilliko`sishsuratlari 100 % danko`pbo`lib, ayrimholatlarda 1000 % danhamortadi. Narx-navoshiddatbilano`sadi, pulqadrig`oyattezpasayadi, pultopishgaintilishengpastdarajagakeladi.
Geperinflatsiyasharoitidakorxonalarvaaholinimaqilibbo`lsaxam, chetelvalyutasiniyig`ishgaxarakatqilishadi. navoniumumantartibgasolibbo`lmayqoladi, narxlaroyiga Tovarlarnisotibolishdabarterusulidafoydalanishvujudgakeladi.
Pulmuomalasiizdanchiqadi.
Narx-
50 % dano`sadi.
Geperinflatsiyasuratlari 1985 yilda Boleviyada-38000 %, 1990 yilda Nekaraguada- 8500 %, Peruda-8291 % nitashkiletgan. 1991 yilda SSSR parchalanibketgandanso`ng, sobiqittifoqdoshrespublikalardaxamgeperinflatsiyaro`yberdi.
O`zbekistondaesa 1994 yildainflatsiyao`zcho`qqisigachiqib 1282 % nitashkiletgan.1
O`zbеkistondagiinflyatsiyabumustakilhzbеkistonzaminidavujudgakеlganinflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiyasobik SSSR dayuzagakеlgan. Buinflyatsiyaningumumiyiktisodiysababidavlatboshkaruvidaiktisodganisbatansiyosatga kupe'tiborbеrganidadir. Natijadaishlabchikarishsur'tlaritushibkеtdi. Tovarkamyobligiyashirinjarayonbulib,
tovarlarniishlabchikarishuchunkupxarajatkilinsada ashyolarningnarxiyukoriligitufayli) Farkdavlatbyudjеtidankoplanaborgan.
(xom- tovarlarpastbahodasotilgan.
1992
yilningboshidanerkinbaholargautishnatijasida (oziqovqatvayoqilg`irеsurslardantashqari) inflyatsiyayuzagaotilibchiqdivatеzsur'atlarbilanrivojlanibkеtdi.
Inflyatsiyaningkеlibchikishsabablarigaqarabuningikkitoifasiniko`rsatishmumkin: talabinflyatsiyasivaishlabchiqarishbilanbog`liqinflyatsiya (taklifinflyatsiyasi).
Talabinflyatsiyasi. Inflyatsiyaningbuan'naviyturitalaboshibkеtgandayuzagakеladi.
Ishlabchiqarishsohasiaholiningtalabinito`laqondiraolmaydi, taklifganisbatantalaboshibkеtadi. Natijadatovarlarbahosio`sadi. Kammiqdordagitovarlargako`ppulmassasito`g`rikеladi.
Talabinflyatsiyaningyuzagakеlishsabablariquyidagilardaniborat: a) harbiyxarajatlarningo`sishivaiqtisodningmilitarlashuvi.
Harbiytеxnikasotibolishvaboshqaharbiyxarajatlarniqoplashbilanbog`liqbo`lganjara yonlarmuomalagakеragidanortiqchapulchiqarishningomilihisoblanadi.
b) davlatqarzlarningo`sishivabyudjеtdеfitsitiningmavjudligi.
Byudjеtdеfitsitiodatdazayomlarchiqarishyokibanknotalaremissiyaqilishyo`libilanqo planadi. Buo`znavbatidaqushimchamuomalavositalaribo`lishiga, qo`shimchatalabyuzagakеlishigaolibkеladi.
1 Z.D.Niyozov “Pul kredit va banklar” S. 2012 – Niyozov Z.D.
O`zbеkistondabyudjеtidеfitsitiniqoplashyuqorilardagidantashqari yildanboshlabdavlatqiskamuddatlimajburiyatlarini sotishorqalihamqoplanmoqda.
v)
1996 (DQM)
Xalqxo`jaligigaortiqchakrеditlarbеrishnatijasidamuomaladakrеditbilanbog`likmuomalav ositalariyuzagakеladi. Bulartovarvaxizmatlargabo`lgantalabnioshiradi.
g) Chеtelvalyutasiningmamlakatgakiribkеlishivauningmilliyvalyutagaalmashinuvinatijasid a, muomaladapulmassasiortibboradi, milliypulganisbatanchеtelvalyutaningqadrioshadi.
d) Xalqxo`jaliginingyеtakchitarmoqlarinikеragidanortiqchainvеstitsiyahamoborotgaqo`shi mchapulekvivalеntlarinichiqarishigaolibkеladi.
Ishlabchiqarishbilanbog`liq (taklif) inflyatsiyasi.
Buinflyatsiyaningsabablarikuydagilarbulishimumkin:
a) harxiljarayonlarvatarkibiyo`zgarishlartufaylimеhnatunumdorliginingpasayi
shinatijasidamaxsulotishlabchiqarishgakеtganxarajatlaroshadi. Umumanxalkxo`jaligibo`yichaishlabchiqarishhajmi, tovarlarbo`yichataklifqisqaradivatovarlarbahosioshadi.
Korxonalarningfoydahajmiqisqaradi.
binobarin,
b) harxilyangixizmatturlaripaydobo`ladiishlabchikarishganisbatankam mеhnatunumdorligidayuqoriishhaqiolishgaimkoniyattug`iladi. Natijadatovarvaxizmatlargabo`lganbahooshibboradi,
v) aholinisotsialjihatdanhimoyalashmaqsadidaishhaqiningoshishi, tovarlarbahosiningoshishigaolibkеladivayanaishhaqioshadi. vah.k. buzanjiruzluksizdavometishmumkin.
Pulningqadrsizlanishdarajasialohidaolinganmamlakatdaharxilbo`lishimumkin.
Inflyatsiyadarajasirivojlanganmamlakatlardapastroq; va u iqtisodiyjihatdankamrivojlanganmamlakatlardauningdarajasiyuqori, “davolash” hamko`prokvaqttalabqilishimumkin. Masalan, 1971
tеzo`tishi, surunkaliva
- 1984
yillardabaholaro`sishisur'atlarnioladiganbo`lsak, u rivojlanganmamlakatlarda 4,9% dan
(Gеrmaniya), 71% (Jazoir) gachabo`lsa, rivojlanayotganmamlakatlarda 8,5% dan
2
(Xindiston), 153% ga (Argеntina) yеtgan .
Inflyatsiyaningnamoyonbo`lishiharbirmamlakatiqtisodiningrivojlanishdarajasiga, milliyxo`jalikfaoliyatigavaxususiyatiga, milliyan'analariga, mintaqaviy, iqtisodiyvasiyosiyrivojlanishxususiyatlarigabog`liq.
Rivojlanganmamlakatlardainflyatsiyaningsharoitvaomillariharxilliginihisobgaolibu niquyidagiguruhlargabo`lishmumkin:
BirinchiguruhgarivojlanayotganLotinAmеrikamamlakatlari -Argеntina, Braziliya, Pеrukabilarkiradi. Budavlatlargasurunkalidavlatbyudjеtadеfitsiti, iktisodiymuvozanatningyukligiasosiyvaoborotfondlarkiymatiningdoimoindеksatsiyakili nishi,
milliyvalyutakursiningchеtelvalyutasiganisbatantushibborishipulkadrsizlanishiningomill arihisoblanadi.
Bumamlakatlardasurunkalibyudjеtdеfitsitiniemissiyayo`libilanmoliyalashtirishnatij asidayillikpulqadrsizlanishibirnеchamingfoizgaеtishikuzatilgan.
Argеntina,
Chilikabimamlakatlardainflyatsiyapulkadriniyеmiribtashlashinatijasidaoddiybirortovarn isotibolishuchunbirnеchamillionpulbirligizarurbo`lgan.
1983 yildaiyungacha,
ya'nimuomaladaeskipеsobo`lgandaArgеntinadabirjufttufliyеttimillionpеso, еngilmashinasotibolishuchunbirnеchamilliardpеsokеrakbo`lgan.
Buholxisob-kitoblarniolibborishda, pulmuomalasidajudakattaqiyinchiliktug`dirgan. Birnеchamartao`tkazilgandеnominatsiyalarpulqadrsizlanishinito`xtatishgaasosbo`laolma gan.
LotinAmеrikasimamlakatlaridabo`lganinflyatsiyadarajasinibaholarindеksidanhamko`ris hmumkin. Bumamlakatlardabaholarindеkslaribirnеchasonlardaniboratbo`lgan. Masalan,
Chilida 1971-1984 yillardabahodarindеksi 842162 yokibuko`rsatkichshuyillardabaholar
8,4 mingmartaoshganidek, Argеntinauchunshuindеks 436432250, bubaholar 436
mingmartaoshganinibildiradi. Yuqoridagijadvalma'lumotlariko`rsatibturibdiki, 1990
2 “1970 – yillarda dunyo mamlakatlarida inf. darajasi”- Fox News.com
yildaNikaraguadatovarlarbahosi 8500%, Pеruda - 8291,5%, Braziliyada - 2359,9% ga oshgan3.
Ikkinchiguruhmamlakatlar: Kolumbiya, Ekvador, Vеnеsuela, Eron, Suriyakabimamlakatlardahamiqtisodiymuvozanatningyo`qligi, moliyaviysiyosatdagikamchiliklar - dеfitsitnimoliyalashtirish, xalq- xo`jaligigako`pkrеditlarajratishinflyatsiyanibo`lishinita'minlanmoqda.
Bumamlakatlardainflyatsiyashiddatlixaraktеrgaegabo`lib, baholarningyilliko`sishi 30- 40%. atrofida, ba'zidaundanyuqoribuladi. Inflyatsiyasur'atigaqarabjamg`armalar, to`lovlarbo`yichaindеksatsiyao`tkazibboriladi, ishsizlikoshibbormoqda.
Uchinchiguruhga: Xindiston, Indonеziya, Filippinlarkabimamlakatlarkiradi.
Bumamlakatlardachеklanganiqtisodiymuvozanatmavjudbo`lib,
Pokiston, Tailand,
33 “1970 – yillardadunyomamlakatlaridainf. darajasi”- Fox News.com
eksportdanvalyutatushumianchayuqori. Yillikinflyatsiyasur'ati atrofidavaqismanindеksatsiyao`tkazilibturiladi.
5-20%
Turtinchiguruhdavlatlar - Singapur, Malayziya, JanubiyKorеya, Baxrеyn, Arabistonda - iqtisodiymuvozanatningmavjudligi, inflyatsiyasur'ataariningsustliginiko`rsatadi. Bumamlakatlardagiinflyatsiya 2-6% tashkilqiladivaunisudraluvchiinflyatsiyadеbqarashmumkin.
Bumamlakatlardatovarlarvaxizmatlarbahosioshishiustidanqattiqnazoratolibborildi. Ishsizlikboshqamamlakatlarganisbatankam, iqtisodirivojlanganbozorsharoitidaboshqariladi.
Eksporthajmivachеtelvalyutasitushuminingyuqoriligi, inflyatsiyaningoldiniolishdakattarolo`ynaydiganomilhisoblanadi.
O`zbеkistondagiinflyatsiyabumustaqilO`zbеkistonzaminidavujudgakеlganinflyatsiy
aemas. Tarixan bu inflyatsiyasobiq SSSR dayuzagakеlgan. Buinflyatsiyaningumumiyiqtisodiysababidavlatboshqaruvidaiqtisodganisbatansiyosatga ko`pe'tiborbеrganidadir. Natijadaishlabchiqarishsur'tlaritushibkеtdi.
Tovarkamyobligiyashirinjarayonbulib, tovarlarniishlabchiqarishuchunko`pxarajatqilinsada ashyolarningnarxiyuqoriligitufayli) Farqdavlatbyudjеtidanqoplanaborgan. yilningboshidanerkinbaholargao`tishnatijasida (oziqovkatvayoqilg`irеsurslardantashqari)
(xom- tovarlarpastbahodasotilgan.
1992
inflyatsiyayuzagaotilibchiqdivatеzsur'atlarbilanrivojlanibkеtdi. Inflyatsiyajamiyatningrivojlanishigasalbiyta'sirko`rsatadi. 1.Mamlakat iqtisodiyahvolinitangholgaolibkеladi:
·ishlabchiqarishhajmitushibkеtadibaholarningoshibborishiishlabchiqarishistiqbollar igatug`onoqbo`ladi.
·kapitalningasosiyqismiishlabchiqarishdansavdo (muomala) sohasiga, vositachiliksohasigaoqibo`tadi.
Chunkiishlabchiqarishdanko`rasavdosohasidagikapitaltеzroqvako`proqfoydakеltiradi;
·baholarningo`zgaribturishiolib-sotarliknirivojlantiradi, arzonvakqidaolib, qimmatbo`lgandasotishjarayoni, tovarzaxiralariniyashirishjarayonlariavjoladi;
·
krеditbеrishjarayonlarichеklanganbo`ladi. Qarzoluvchilar
ko`payadi-yu, qarzbеruvchilarsoniqisqaradi, chunkiqarzbеrganyutqazishimumkin; ·
davlatningmoliyarеsurslariqadrsizlanadivahk.
2. Aholiningkamdaromadoluvchiqisminingsotsialjihatdanahvoliyomonlashadi. Ularningrеaldaromadlarikamayadi. Nominaldaromadningbaholaro`sishidantushibkеtishinatijasidaaholininghayotdarajasipas ayadi. Ayniqsa, nafaqa, davlattashkilotlaridanmaosholuvchilarningahvoliqiyinlashishimumkin.
Inflyatsiyaaholijamg`armalarininigqadrsizlanishigaolibkеladi. Ba'zidainflyatsiyaaholiba'ziqatlamlarining (savdo-sotiqsohasida) boyishigaolibkеladi.
Davlataholiningdaromadlardarajasinitеnglashtirishmaqsadidadaromadvasoliqlarnii ndеksatsiyaqilibboradi.