“Informatika va axborot texnologiyalari”

American Megatrends (AMI)
; 
2.
 
Award Software
; 
3.
 
Phoenix Technologies
. 
BIOSturiga qarab, uning ko`rinishi ham o`zgarib boradi, uning turidan tashqari bir necha versiyalari ham 
mavjud, bu versiyalar ham yangilanib borishi lozim. 
Award Software 
tomonidan ishlab chiqilgan 
BIOS 
dasturlari eng ommalashgan turi 
Bundan tashqari, 
Everest
, 
Sandra
, 
siw 
kabi utilitalar orqali ham kompyuteringizga o`rnatilgan BIOS 
haqida ma’lumot olishingiz mumkin bo`ladi. 
Foydalanuvchi dastur va apparat qismlarini farqlay olmaydi. Buni yuqori darajadagi komponentlar 
sistemasi orqali tushuntirish mumkin. To`liq ma’lumotni bizga BIOS tushunchasi beradi. Doimiy xotira 
kompyuter vositalarini tekshirish, operatsion sistema (OS, misol uchun Windows) ni yuklanishini amalga 
oshirish va kompyuter qurilmalariga xizmat ko`rsatuvchi ichki (baza) funksiyalarini bajaradi. Bu 
funksiyalarning asosiy qismini kiritish-chiqarish xizmatidagi dasturlar tashkil yetgani uchun mazkur 
dasturni BIOS (Basic Input Output System yoki bazali kiritish-chikarish sistemasi) deyiladi. BIOS da 
shuningdek kompyuter konfiguratsiyasini sozlovchi SETUP dasturi ham joylashgan bo`ladi. Bu dastur 
qurilmalarning ba’zi bir xarakteristikalarini o`rnatish (videokontroller, qattik disk va disk yurituvchi 
qurilma, undan tashqari parollar o`rnatish va boshqalar) ga xizmat qiladi. Bu dastur ishlashini, 
kompyuterni har safar yuklashda va qayta yuklashlarda ko`rish mumkin. 
BIOS dastur va apparat qismlari sistemasi o`rtasida «oraliq qatlamni» hosil qiladi. Ko`pchilik 
foydalanuvchilar BIOS ostida drayver uskunalarini tushunishadi. 
Kiritish – chiqarish sistemasi – bu BIOS ning kombinatsiyasi, shuningdek yuklanadigan drayverlar 
tuzilishi sistemali platadagi mikrosxemada saqlanuvchi BIOS ning bir qismi firvare - deb ataladi. 
Operatsion sistema modullari o`z navbatida BIOS ning kengaytirilgan modulli hisoblanadi va shu 
orqali apparat ta’minotiga murojat qiladi. Bu aloqa drayver dastur ko`rinishida bo`lib, har bir operatsion 
sistema (DOS, Windows 9X, Windows NT, Windows 2000/OS/2, Linux) o`z drayveriga ega bo`ladi. 
BIOS ga turli qurilmalar o`rnatilganda, standart interfeysni operatsion sistemalarga ta’minlaydi. 
BIOS ning CMOS dan farqi: BIOS dan tashqari CMOS apparat vositalarini boshqarish bo`limi 
(ichida joylashgan) mavjud bo`lib, tizim platalariga CMOS xotira dastur ta’minoti yozilgan. BIOS yoki 
ROM BIOS nomli mikrosxema mavjud. Bu mikrosxemaga sistemani boshlang`ich yuklash va qurilma 
drayverlari mavjud bo`ladi. Bundan tashqari test protsedurasi va tizim konfiguratsiyasi bo`ladi. Bu 
parametrlarni saqlovchi va batariyadan zaryadlovchi CMOS xotira ba’zi hollarda NV RAM deb ataladi. 
Shunday qilib, BIOS bir yoki bir nechta mikrosxemalarga dastur yuklovchilarini saqlaydi. Bu dasturlar 
kompyuter ishga tayyor bo`lgandan toki ishni tugatgunga qadar bajariladi. Bular ko`p hollarda BIOS PS 
tipidagi kompyuterlarda ham asosiy funksiyani bajaradi. BIOS, qatiy aytganda, operatsion tizimning 
emas, balki shaxsiy kompyuterning kompanenti hisoblanadi, negaki shaxsiy kompyuterda ishlatiladigan 

---

8 
operatsion tizim o`zgartirilganda ham BIOS o`zgarmaydi (DEQQ da joylashganligi uchun). BIOS 
quyidagi vazifalarni bajaradi: 
-
kompyuterni initsiallashtirish, ya’ni mashina tok manbaiga ulaganda, uning barcha elementlarini 
boshlang`ich holatga keltirish; 
-
testdan o`tkazish, ya’ni kompyuterda yaxlitlikni, apparatura va dasturli resurslarning ishga 
layoqatliligini tekshirish (protsessor, xotira, drayverlar va boshqalar); 
-
operatsion tizimni o`rnatish, ya’ni tizimli diskdan OT yuklovchisini o`qish; 
-
xizmat ko`rsatish jarayonlarini va tashqi qurilmalar bilan amallarni bajaruvchi quyi darajali 
dasturli va apparatli uzilishlarni qayta ishlash; 
-
shaxsiy kompyuterning standart kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish. Shaxsiy 
kompyuterning tashqi qurilmalarini boshqarish drayverlar deb ataluvchi maxsus dasturlar yordamida 
amalga oshiriladi. 
BIOS ning umumiy ko`rinishi. 
Yuqorida, ta’kidlanganidek BIOS apparat ta’minoti va operatsion sistema orqasida interfeysni 
ta’minlaydi. 
BIOS mikrosxemada joylashgan bo`lib, diskga ko`chiriladi. Sistemali BIOS drayverlarning asosiy 
qismlarini (klaviatura, diskovod, qattiq disk, parallel portlar va h.k.) kompyuterning boshlang`ich ishi uchun 
saqlaydi. Yangi qurilmalar o`rnatilgan vaqtda, ularning ish faoliyati BIOSga kiritilmagan bo`ladi. Bunday 
qurilmalar kompyuter ish vaqtida sezilmaydi, shuning uchun kerakli drayverlar diskdan o`rnatiladi. Bu ovoz 
adapteri, skaner, printer singari qurilmalariga ta’luqli. Lekin ba’zi uskunalar kompyuter ishi uchun zarur. 
Masalan: Ma’lumotni ekranda paydo bo`lishi uchun video adapterni ishlatish kerak. Hozirda ko`p turdagi 
videoadapterlar mavjud. Ularning hammasini sistemali BIOSga kiritib bo`lmaydi. Bunday vaqtda kerakli 
drayverlar BIOS mikrosxemasiga maxsus disklar yordamida o`rnatiladi va operatsion sistema yuklanish 
davomida uni yuklaydi. 
Bunday ish tartibi yangi modellardagi qurilmalarda BIOS ni yangilashdan saqlaydi. 
Shaxsiy BIOS qoidaga ko`ra quyidagi platalarda o`rnatiladi: 
Video adapter – doim shaxsiy BIOS mikrosxemasiga ega. 
SCSI -adapter - bu BIOS barcha SCSI qo`llaydi. Diskdan qo`shimcha drayverlarni to`plovchi CD- 
ROM, skaner ZIP lar uchun yozib olish kerak. 
Tarmoq adapteri – qurilmalarning boshlang`ich ishi va disksiz markazlarini normal funksiyasi. 
IDE disklar yoki disk yurituvchilar - sistema ishida yordamchi funksiyani bajaradi. 
Barcha tizim platalarda mikrosxema ko`rinishida, BIOS yoki ROM BIOS deb ataluvchi dastur 
ta’minoti kiritilgan. Mazkur tur xotirani ko`pincha ROM (Read Only Memory, ya’ni faqat o`qishga 
mo`ljallangan xotira) yoki DXQ (doimiy xotira qurilmasi) deb yuritiladi. 
Bu mikrosxemada boshlang`ich yuklash dasturlari va drayverlar jamlangan. Unda shuningdek POST 
jarayoni jamlangan, bundan tashqari konfiguratsiya ma’lumotlari kiritiladi. Barcha parametrlar CMOS – 
xotirada yozilgan bo`lib, batareya yordamida zaryadlanadi. Bu CMOS – xotirani ba’zida NVRAM (Non 
Volatile RAM) deb atashadi. 
Shunday qilib BIOS da bir nechta mikrosxemalarda saqlanadigan dastur to`plami mavjud. Bu dasturlar 
kompyuter ish vaqtida operatsion sistema yuklanmasdan oldin bajariladi. BIOS odatda kompyuterda RS –ga 
oid 4 ta vazifani bajaradi: 
Post 
– o`z-o`zini testdan o`tkazish: protsessor, xotira, videoadapter, disk kontrolleri, diskovod, 
klaviaturani ishiga tayyorlaydi. 
BIOS parametrlari dasturini o`rnatish (Setup BIOS) – bu dastur kerakli klavish bosilganda ishga 
tushadi. Eski kompyuterlarda bu dastur uchun disk kerak. 
Sistemali boshlang`ich yuklovchisi - diskli qurilmalarda bosh yuklovchi sektorni izlaydi. 

---

9 
BIOS – drayverlar to`plami. Dos yoki Windows da himoya uchun faqat BIOS drayverlari ishlatiladi. 
Barcha zaruriy qurilmalarni o`rnatilgandan so`ng operatsion tizimda ulardan foydalanish imkoniyati 
tug`iladi. Masalan, multimedia texnologiyasi. 
Multimedia foydalanuvchiga fantastik dunyoni (virtual haqiqiy) yaratishda juda ajoyib imkoniyatlarni 
yaratib beradi, bunda foydalanuvchi chekkadagi sust kuzatuvchi rolini bajarmasdan, balki u yerda avj 
olayotgan xodisalarda faol ishtirok etadi; shu bilan birga muloqat foydalanuvchi uchun odatlangan tilda - 
birinchi navbatda tovushli va videoobrazlar tilida bo`lib o`tadi.