Informatikaning axborotlashgan jamiyatdagi o'rni va ahamiyati

Savol va topshiriqlar

1. 
   Ma'lumotlarning qanday turlarini bilasiz?
   
2. 
   Belgili ma'lumotlar haqida gapirib bering.
   
3. 
   Sonli ma'lumotfar haqida gapirib bering.
   
4. 
   Mantiqiy ma'lumotlar haqida gapirib bering.
   
5. 
   Ma'lumotlarni necha xil ko'rinishda saqlash mumkin? Ular-
   ning nomini ayting.
   
6. 
   lyerarxik tizim haqida gapirib bering.
   
7. 
   Tarmoqli tizim haqida gapirib bering.
   
8. 
   Relyatsion tizim haqida gapirib bering.
   

Jadvalda ma'lumotlarni kodlash. Jadvalning bosh kaliti
Ma'lumotlar ombori bilan ishlashning xususiyatlaridan yana biri shundaki, jadvaldagi ustunlar va satrlar soni qancha ko'p bo'lsa, ularni kompyuterga kiritish shuncha qiyinlashadi. Bu muammoni hal qilish maqsadida jadval elementlarini jumlalar sifatida emas, jumlalarni ifodalovchi kodlar sifatida kiritish mumkin. Masalan, ma'lumotlar omborida Toshkent traktor zavodida ishlab chiqariladigan mahsulotlarga 35 talab bor deylik. Bu talablar ma'lumotlar omboriga turlicha kiritilgan bo'lsin. Talablarni kiritishda zavod nomi turli ko'rinishda ifodalanishi mumkin. Masalan: «Tosh.trakt.zavodi», «Toshkent trakt.zav.», «Tosh.trak.z-di» va hokazo. Ma'lumotlar omboridan foydalanishda «Toshkent traktor zavodi» deb yozsangiz, talablardan birortasini ham topa olmasligingiz mumkin (chunki iboralar aynan bir xil emas).

6-jadval

№	Ustun nomi	Tola nomlanishi	Turi	Uzunligi
1.	TAL-NOM	Talabnoma raqami	Belgili	5
2.	TAL-KOD	Talabnoma kodi	Belgili	4
3.	BANK-R	Talabgorning bank rekviziti	Belgili	40
4.	MAHS-K	Talab qilingan mahsulot kodi	Belgili	4
5.	HAJM	Talabnoma hajmi (kg)	Sonli	6
6.	IJRO-S	Talabning ijro sanasi (kun/oy/yil)	Sana	8
7.	BAHO	Mahsulot bahosi (so'm/kg)	Sonli	7
8.	QIYMAT	Talab qiymati	Sonli	8

. Bunday hollarda ma'lumotlarni kiritish ustunlarida belgi yoki jumlalar o'rniga kodlar kiritiladi va bir vaqtning o'zida kodlarni Ko'rsatuvchi (izohli) lug'atlar beriladi (lug'atlarning ro'yxati ^ma'lumotlarni qog'ozga chiqarishda ilova qilib beriladi). Lug'atlar
shaklan boshqa jadvallardan farq qilmaydi. Ularda nomlanishlarni, ba'zi doimiy obyektlar — kattaliklarni berish mumkin (direktor ismi. familiyasi, manzili, bank rekvizitlari va boshqalar). Shuningdek, Toshkent traktor zavodini 608 kodi bilan belgilab, taiab jadvalida bu zavodga tegishli bo'lgan barcha ustunlarda 608 kodini ishlatishimiz mumkin va talablar lug'ati jadvaliga quyidagi satrni kiritamiz:
608 — Toshkent traktor zavodi. (Agar operator 608 o'rniga 708 yoki 609 sonini kiritsa, u boshqa nomdagi manzilga tushadi yoki hech narsa topa olmasligi mumkin.)
Xuddi yuqoridagi singari «xodimlar» ahvoli va hokazolarni ham kodlash mumkin. Kodlangan jadvalni tuzishda «katta hisobchi»ni 08 kodi bilan belgilagan bo'lsangiz, bu kod yagona bo'lishi va kodlardagi raqamlar soni muayyan qilib belgilab olingan bo'lishi asosiy shan hisoblanadi.
Qanday ma'lumotlar kodlanadi va ularni kodlash qanday bo'ladi?
Bu ma'lumotlarning xususiyatlari ma'lumotlar ombori yaratuv-chisining oldiga qo'ygan maqsadi va uning imkoniyatlariga bog'liq.
Juda ko'p axborotlarda (tashkilotlar, mahsulot turlarini ishlab chiqarish, turli mutaxassisliklar va h.k.) davlat klassifikatorlari ishlatiladi va boshqa holatlarda kodlarni ishlatish yaratuvchining xohishiga ko'ra amalga oshiriladi.
Jadvalda har bir yozuv o'zining bosh kalitiga ega bo'lishi va uning qiymati yagona bo'lishi kerak. Masalan, telefon ma'lumotnomasida telefon nomeri bosh kalit bo'Iib xizmat qiladi. Bosh kalitni ko'pincha birlamchi kaiit deb ham atashadi.
Bosh kalit ikkita xossaga ega bo'lishi kerak:

1. 
   Ustundagi yozuvning yagonaligi. Kalitdagi qiymat o'zgarmasli-
   gi lozim.
   
2. 
   Ko'p ma'nolikka yo'l qo'ymaslik. Ustundagi birorta belgini
   o'zgartirish mumkin emas, aks holda bosh kalit o'zgaradi.
   

«Talabnoma» jadvalidagi talab nomeri bosh kalit bo'Iib xizmat qiladi. Jadvalda talab nomerini ko'rsatadigan ikki va undan ortiq bir xil yozuv bo'lishi mumkin emas, aks holda jadval ma'noga ega bo'lmaydi.
«Xodimlar jadvali»ning bosh kaliti bo'Iib F.I.SH. (familiyasi, ismi-sharifi) ustuni xizmat qila oladimi? Yo'q, albatta. Chunki bir tashkilotda bir xil familiyali bir nechta kishi ishlashi mumkin. Shu bois, bosh kalit sifatida ularning label nomerlarini olish o'rinli bo'ladi. Zero bosh kalit birinchi talabga ko'ra ma'lumotni topish xarakteriga ega bo'lishi lozim. Aksariyat hollarda universal jadvallar bir-biridan bosh kalitlariga ko'ra farq qiladi.