Inklyuziv ta’limni joriy etish masalalari 22-Modul: Inklyuziv ta’limni istiqbollari

Ta’lim dasturi: erishib bo‘lmaydigan jarayonga erishish va qo‘shib 
bo‘lmaydigan bolalarni qo‘shish 
Aytaylik, siz o‘qituvchisiz, sizda ma’lum dastur bor va siz bolalarga ushbu 
dastur bo‘yicha ma’lum bir mavzuni o‘tmoqchisiz. Dastur ma’lum bir yoshga 
mo‘ljallangan. Misol qilib olsak, sinfda 25 nafar bolalarning intellekti sog‘lom va 
uchtasi aqli zaiflikka ega. Sinfdagi bolalarning yoshi teng bo‘lishiga qaramasdan, 
aqli zaif bolalarning yoshi bir necha yoshga kichikdek tuyuladi. Siz bir yoki ikkita 
darsni o‘tkazdingiz va aqli zaiflikka ega bo‘lgan 3 nafar o‘quvchi sog‘lom bolalar 
kontektiga to‘g‘ri kelmaydi va sizning dasturingiz ularga mos kelmasligini 
tushunasiz. 
Misol uchun, siz chizmachilik fani o‘qituvchisisiz va shtrixlash turlari, ranglar 
spektri va istiqbollari haqida biror narsa tushuntirmoqchisiz. Sizda boshlang‘ich 
chizish bosqichida bo‘lgan 3 nafar aqli zaif o‘quvchilar bor va ular doiralarning 
mavhum monoxrom kompozitsiyasini chizadi. 
Keyingi qadamlar uchun qanday imkoniyatlaringiz bo‘lishi mumkin? 
1-tajriba. 
3 nafar aqli zaif o‘quvchilarni alohida kichik guruhda ajralib turadi. 
Agar tashkilot qo‘shimcha soatlar va individual o‘qituvchini moliyalashtirishga 
tayyor bo‘lsa. 3 nafar aqli zaif o‘quvchilar darslarni olib boradigan boshqa 
o‘qituvchi bilan rasm chizishga boradilar. Ya’ni, u ular bilan sham bilan chizish, 
barmoq bilan chizish va hokazolarni chizib, bolalarning umuman nima chizish 
mumkinligi va bu materiallar bir-biridan qanday farq qilishlari haqidagi 
tasavvurlarini kengaytiradi. 
Ehtimol, xuddi shu muammo boshqa darslarda ham paydo bo‘ladi va keyin 
savol tug‘iladi, agar ular uchun hamma narsa alohida bo‘lsa, nima uchun aqli zaif 

---

bolalar sinfda yoki guruhda? Ushbu g‘oyani ishlab chiqsak, biz alohida korreksion 
sinflar va maxsus maktablarga ularni yo‘naltiramiz va bolalar asosan maktabdan 
keyin o‘yin maydonchasida uchrashadilar. Ammo biz gumanistmiz va biz 
bolalarning birgalikda o‘qishini xohlaymiz, shuning uchun biz keyingi variantlarni 
ko‘rib chiqamiz 
2-tajriba. 
3 nafar aqli zaifligi bo‘lgan o‘quvchilarga ham ta’lim 
berayotganligingiz uchun hech qanday qo‘shimcha mablag‘ berilmaydi, lekin siz 
ma’lum bir pedagogik burchni his qilasiz. 3 nafar aqli zaifligi bo‘lgan o‘quvchilar 
sizning darsingizda ishtirok etadilar. Ular dars jarayonida zerikmaslik uchun 
qoralamalar chizishadi va darsdan keyin siz ular bilan alohida shug‘ullanasiz. Bir 
muncha vaqt o‘tgach, siz asabiylasha boshlaysiz, chunki sizning harakatlaringizga 
qaramay ishingiz moliyaviy jihatdan rag‘batlantirilmaydi. Bu hol davom etadi. 
Qolgan bolalar 3 nafar aqli zaifligi bo‘lgan o‘quvchilar vazifani bajarishmayabdi, 
demak, vazifani bajarmasa ham bo‘ladi degan xulosaga keladilar yoki ularni vazifani 
bajara olmaganliklari uchun masxara qilishadi. Siz dars jarayonida noto‘g‘ri metod 
tanlaganingizni va ishni noto‘g‘ri tashkil qilganingizni xis qila boshlaysiz. 
3-tajriba. Siz hamma darsda band bo‘lishi kerak degan fikrga keldingiz! 
G‘ayratlanib, siz ko‘p darajali dasturni tuzdingiz. Endi har bir vazifa uchun engil 
variant va o‘ta engil variant mavjud. Masalan, sinfning asosiy qismi bilan me’moriy 
elementlarni muhokama qilasiz va ustunli binoni chizasiz, 
3 nafar aqli zaifligi 
bo‘lgan o‘quvchilar 
uchburchak va kvadratdan yasalgan shartli uyni ehtiyotkorlik 
bilan bo‘yashadi. Endi siz har bir sinf uchun ikki barobar ko‘proq tayyorgarlik 
ko‘rishingiz kerak, bunga ko‘nikish mumkin. Eng yomoni, sog‘lom bolalar 
3 nafar 
aqli zaifligi bo‘lgan o‘quvchilarni 
masxara qilishni davom etadilar. Aqli zaif bolalar 
esa navbatida o‘zlarini ahmoqdek his qilishni davom etadilar va endi ularning 
imkoniyatlari cheklanganligini yaqqol xis qiladilar. 
3 nafar aqli zaifligi bo‘lgan 
o‘quvchilar
xafa bo‘lib, ularning onalari sizga e’tirozlar bildirish uchun kelishadi. 
Ular farzandlarining boshqalardan kam emasligiga ishonishadi, shuning uchun ular 
ham hamma kabi vazifalarni teng bajarishlari kerak. Siz yana qayerdadir xatolikka 
yo‘l qo‘yganingizni xis qilasiz. 

---

4- tajriba. O‘zbekiston Respublikasin Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 12-
oktabrdagi 638-son “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim berishga oid 
normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida” qarorini asos qilish orqali 
endilikda yordamchi o‘qituvchilar yordamida 
3 nafar aqli zaifligi bo‘lgan 
o‘quvchilarga ta’lim berish jarayonini sifatli qilish mumkin
. Siz 1-variantda 
boshlagan dasturga qaytdingiz, biroq alohida xonada emas birgalikda. Yordamchi 
o‘qituvchi, sinxron tarjimonlar kabi, darsdagi barcha tushunchalarni 
3 nafar aqli 
zaifligi bo‘lgan o‘quvchilarga 
quloqlariga pichirlab tushuntirishadi. Bu holat ularga 
bu qandaydir tarzda materialni idrok etishni osonlashtiradiganga yordam beradi. 
Bolalarning qo‘llarini varaq bo‘ylab boshqarib, 
3 nafar aqli zaifligi bo‘lgan 
o‘quvchilar
yordamchi o‘qituvchi yordamida namunali chizmalar yaratadilar. 
3 
nafar aqli zaifligi bo‘lgan o‘quvchilar
ning onalar nihoyat o‘z farzandlariga alohida 
yondashuvni topganlaridan xursand bo‘ladilar. Biroq, 
3 nafar aqli zaifligi bo‘lgan 
o‘quvchilar
rasmlarni xuddiki majburiy tarzda chizganliklari uchun ular rasm 
chizishni odamga nisbatan zo‘ravonlik bilan bog‘lashni boshlaydilar. So‘ngra siz bu 
harakatlar ularga foydadan ko‘ra ko‘proq zarar etkazishini tushunasiz. 
5-tajriba. Bu haqda o‘ylab, insonparvarlik pedagogikasining asosiy dushmani 
natijaga yo‘naltirilganlik degan xulosaga kelasiz. Ko‘rinib turibdiki, agar biz 
bolalarda qandaydir ko‘nikmalarni shakllantirmoqchi bo‘lsak, ularga qandaydir 
bilimlarni o‘tkazmoqchi bo‘lsak, ularning ba’zilari muqarrar ravishda yaxshiroq, 
ba’zilari esa yomonroq o‘rganishadi, chunki bolalar odatda bir-biridan qobiliyatlari, 
aql doirasi va mehnatsevarligi bilan farqlanadi. Siz akvarel qog‘ozini to‘playsiz va