Innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti andijon fakuliteti

---

1 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIOLIY TA’LIM , FAN VA 
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI 
ANDIJON FAKULITETI
 
 
MAVZU: TMZni qabul qilish xarakatini xujjatlashtirish va xisoboti 
SIRTQI- “Soliq va soliqqa tortish “ ASST 70/22 yo’nalishi
2-kurs talabasi Odiljonov Umidjon Muzaffar o’g’li 
Bajardi: Odiljonov.U 
Tekshirdi: Saliyev.B.K

---

2 
Mavzu: TMZni qabul qilish xarakatini xujjatlashtirish va xisoboti
Reja:
1.
Tavarlar va moddiy zaxiralar harakatini hujjatlashtirish ahamiyatini 
tushunish
2.
Xo’jalik sub’ektlari faoliyatida tovar-moddiy zaxiralarning tutgan 
o’rni va ularni turkumlash
3.
Tavar-moddiy zaxiralarni qabul qilishni hujjatlashtirish.
4.
Foydalanilgan adabiyotlar

---

3 
1.Tavarlar va moddiy zaxiralar harakatini hujjatlashtirish ahamiyatini 
tushunish
Tovarlar va materiallar zahiralarining harakatini hujjatlashtirish bir necha 
sabablarga ko'ra muhim ahamiyatga ega:
Aniqlik va javobgarlik: Hujjatlar tovar va moddiy zaxiralar harakati toʻgʻri qayd 
etilishini taʼminlaydi, bu esa javobgarlikning aniq izini taʼminlaydi. U 
mahsulotlarning kelib chiqishi, miqdori va manzilini kuzatishga yordam beradi, xato 
va tafovutlarni kamaytiradi.
Inventarizatsiyani 
boshqarish: 
Hujjatlar 
inventarizatsiyani 
samarali 
boshqarishga yordam beradi. Bu korxonalarga zaxiralar darajasini kuzatish, 
tendentsiyalarni kuzatish va to'ldirish, saqlash va tarqatish bo'yicha ongli qarorlar 
qabul qilish imkonini beradi. Bu inventar darajasini optimallashtirishga, tashish 
xarajatlarini kamaytirishga va zaxiralar tugashi yoki ortiqcha zaxiralarning oldini 
olishga yordam beradi.
Muvofiqlik va tartibga solish: Ko'pgina tarmoqlarda tovarlarni tashish va 
saqlash bo'yicha qat'iy qoidalar mavjud. Tegishli hujjatlar bojxona qoidalari, 
xavfsizlik standartlari va sifat nazorati kabi qonuniy talablarga muvofiqligini 
ta'minlaydi. Bu korxonalarga jarimalar, jarimalar va qonuniy muammolardan 
qochishga yordam beradi.
Ta'minot zanjiri ko'rinishi: Tovarlar harakatini hujjatlashtirish ta'minot 
zanjirining ko'rinishini ta'minlaydi. Bu korxonalarga jarayondagi qiyinchiliklar, 
kechikishlar yoki samarasizliklarni aniqlash imkonini beradi. Bu maʼlumotlardan 
operatsiyalarni soddalashtirish, yetkazib berish muddatlarini yaxshilash va umumiy 
taʼminot zanjiri samaradorligini oshirish uchun foydalanish mumkin.
Mijozlarga xizmat ko'rsatish va qoniqish: To'g'ri hujjatlar korxonalarga 
mijozlarga yaxshi xizmat ko'rsatish imkonini beradi. Bu real vaqt rejimida 

---

4 
buyurtmalarni kuzatish, etkazib berishni aniq baholash va har qanday muammo yoki 
kelishmovchiliklarni tezda hal qilish imkonini beradi. Bu mijozlarning qoniqishini 
oshiradi va mijozlarning ishonchini mustahkamlaydi.
Moliyaviy menejment: Tovar va moddiy zaxiralarni hujjatlashtirish moliyaviy 
boshqaruv uchun juda muhimdir. Bu korxonalarga o'z inventarlarini to'g'ri baholash, 
sotilgan mahsulot tannarxini (COGS) hisoblash va moliyaviy hisobotlarni yaratish 
imkonini beradi. Bu maʼlumotlar byudjet tuzish, prognozlash va biznesning 
moliyaviy natijalarini baholash uchun zarurdir.Tovar-moddiy zaxiralarni 
buxgalteriya hisobida to’g’ri baholash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Yo'qotishning oldini olish: To'g'ri hujjatlar tovarlar harakatidagi har qanday 
nomuvofiqlik yoki yo'qotishlarni aniqlash va bartaraf etishga yordam beradi. Bu 
korxonalarga har qanday etishmayotgan yoki shikastlangan narsalarni kuzatish va 
sug'urta da'volarini topshirish yoki tergov o'tkazish kabi zarur choralarni ko'rish 
imkonini beradi. Bu yo'qotishlarni minimallashtirish va o'g'irlik yoki talonchilikning 
oldini olishga yordam beradi.
Kuzatilish va qayta chaqirib olishni boshqarish: Mahsulotni chaqirib olish yoki 
sifat muammosi yuzaga kelganda, hujjatlar kuzatuvda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bu 
ta'sirlangan partiyalar yoki partiyalarni aniqlashga, ularni manbasiga qaytarishga va 
chaqirib olish jarayonini samarali boshqarishga yordam beradi. Bu iste'molchi 
xavfsizligi, brend obro'si va me'yoriy talablarga muvofiqligini ta'minlaydi.
Foydalanishni baholash: Tovarlar va moddiy zaxiralar harakatining hujjatlari 
samaradorlikni baholash uchun qimmatli ma'lumotlarni taqdim etadi. Bu 
korxonalarga buyurtmalarni bajarish stavkalari, yetkazib berish muddatlari va 
jo‘natishning aniqligi kabi asosiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish imkonini beradi. Bu 
maʼlumotlar yaxshilanishi kerak boʻlgan sohalarni aniqlash, samaradorlik 
mezonlarini belgilash hamda logistika va taʼminot zanjiri jarayonlari samaradorligini 
oʻlchashga yordam beradi.

---

5 
Audit va muvofiqlikni tekshirish: Hujjatlar audit va muvofiqlikni tekshirishda 
dalil sifatida xizmat qiladi. Bu korxonalarga ichki siyosat, sanoat standartlari va 
me'yoriy talablarga rioya qilishini ko'rsatish imkonini beradi. Tegishli hujjatlar 
shaffoflikni ta'minlaydi, ichki va tashqi auditlarni osonlashtiradi va manfaatdor 
tomonlar, jumladan, yetkazib beruvchilar va nazorat qiluvchi organlar bilan yaxshi 
munosabatlarni saqlashga yordam beradi.
Tarixiy tahlil va prognozlash: Vaqt o'tishi bilan tovarlar va materiallar 
zaxiralarining hujjatlashtirilgan yozuvlari qimmatli tarixiy ma'lumotlar to'plamini 
taqdim etadi. Ushbu ma'lumotlar talabning naqshlari, tendentsiyalari va 
mavsumiyligini, shuningdek taklif va narxlarning o'zgarishini aniqlash uchun tahlil 
qilinishi mumkin. Tarixiy tahlil kelajakdagi talabni bashorat qilish, inventar 
darajasini optimallashtirish va strategik biznes qarorlarini qabul qilishda yordam 
beradi.
Hamkorlik va muloqot: Hujjatlar tashkilot ichida va tashqi hamkorlar bilan 
samarali hamkorlik va muloqotni osonlashtiradi. U tovarlar harakati bilan bog'liq 
barcha manfaatdor tomonlar uchun umumiy ma'lumot nuqtasini taqdim etadi, aniq 
va 
aniq 
aloqani 
ta'minlaydi. 
Bu 
tushunmovchiliklarni 
kamaytiradi, 
muvofiqlashtirishni yaxshilaydi va umumiy operatsion samaradorlikni oshiradi.
To'g'ri inventarizatsiyani boshqarish: Tovarlar harakatini hujjatlashtirish 
zaxiralar darajasining aniq va dolzarb yozuvlarini saqlashga yordam beradi. Bu 
korxonalarga inventarlarning miqdori va joylashuvini kuzatish imkonini beradi, 
inventarizatsiyani samarali boshqarishga yordam beradi. Korxonalar zaxirada 
qanday mahsulotlar borligi va ular qayerda joylashganligini aniq bilish orqali 
zaxiralar tugashining oldini olishi, haddan tashqari zaxiralarning oldini olishi va 
inventar darajasini optimallashtirishi mumkin.
Moliyaviy nazorat va hisobot: Tovarlar harakatini to'g'ri hujjatlashtirish 
moliyaviy nazorat va hisobot berish uchun juda muhimdir. Bu korxonalarga o'z 

---

6 
inventarlarini to'g'ri baholash, sotilgan mahsulot tannarxini (COGS) hisoblash va 
rentabellikni aniqlash imkonini beradi. Bu moliyaviy koʻrsatkichlar asosli biznes 
qarorlarini qabul qilish, ish faoliyatini baholash va tartibga solish talablariga javob 
berish uchun juda muhimdir.
Ta'minot zanjirini optimallashtirish: Tovarlar harakatini hujjatlashtirish ta'minot 
zanjirida ko'rinishni ta'minlaydi, bu esa korxonalarga samarasizliklarni aniqlash va 
o'z faoliyatini optimallashtirish imkonini beradi. Hujjatlashtirilgan ma'lumotlarni 
tahlil qilish orqali korxonalar materiallar harakatida qiyinchiliklar, kechikishlar yoki 
yaxshilash joylarini aniqlashlari mumkin. Bu maʼlumotlar ularga jarayonlarni 
soddalashtirish, yetkazib berish vaqtlarini qisqartirish, mijozlar ehtiyojini qondirish 
va pirovardida taʼminot zanjiri samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Sifat nazorati va kuzatilishi: Hujjatlar sifat nazorati va tovarlarning kuzatilishini 
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Tovarlar harakatini hujjatlashtirish orqali 
korxonalar mahsulotlarning kelib chiqishi va tarixini kuzatishi mumkin. Bu, ayniqsa, 
oziq-ovqat, farmatsevtika va avtomobilsozlik kabi mahsulot sifati va xavfsizligi 
muhim bo'lgan sohalarda muhim ahamiyatga ega. Sifat bilan bog‘liq muammolar, 
nuqsonlar yoki eslab qolish holatlari bo‘lsa, korxonalar zararlangan mahsulotlarni 
tezda aniqlab, mijozlar qoniqishi va xavfsizligini ta’minlash uchun tegishli 
choralarni ko‘rishlari mumkin.
Qoidalarga muvofiqlik: Tovarlar harakatini hujjatlashtirish korxonalarga turli 
qonuniy va tartibga soluvchi talablarga rioya qilishga yordam beradi. Bu 
tovarmoddiy boyliklar to'g'risida aniq hisobot berishni ta'minlaydi, soliqqa to'g'ri 
rioya qilishni ta'minlaydi va import/eksport qoidalariga rioya qilishni osonlashtiradi. 
Hujjatlar, shuningdek, mahsulot yorlig'i, sertifikatlar va xavfli materiallar uchun 
hujjatlar kabi sohaga oid qoidalarga rioya qilishga yordam beradi.
O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunining 
12moddasi, shuningdek, 4-son BHMSning 11-bandiga muvofiq, materiallarni 

---

7 
baholash quyidagi ikki bahoning eng pasti bo’yisa – balans tuzilayotgan sanadagi 
haqiqiy tannarx bo’yicha (sotib olish narxi yoki ishlab chiqarish tannarxi) yoki bozor 
bahosi bo’yicha (sof sotish qiymati) bo’yicha amalga oshiriladi.
Tovar-moddiy zaxiralar harakati bilan bog’liq muomalalarni o’z vaqtida 
hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to’g’ri yuritishni ta’minlaydi. 
Korxonalarga tovar-moddiy zaxiralarning o’z vaqtida keltirilishini ta’minot bo’limi 
nazorat qilib boradi. Ta’minot bo’limi xodimlari mol etkazib beruvchi korxonalar 
tomonidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini tekshirib, ularga materiallar 
kamomadi va sifati bo’yicha e’tirozlar va da’volar qo’yish, korxonaga o’z vaqtida 
etib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar.
Korxona buxgalteriyasida moddiy boyliklarning kirim-chiqimlari xususidagi 
barcha birlamchi hujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan 
tadbirlarning qonunga to’g’ri kelish-kelmasligi tekshiriladi.
Omborchidan ilova qilingan hujjatlar bilan ro’yxatni olgandan so’ng, buxgalter 
kirim va chiqimlarning puldagi ifodasini aniqlaydi, ya’ni taksirovka qiladi. Buning 
uchun 10-sonli “Moddiy mablag’lar harakati” qaydnomasi qo’llaniladi. Bu 
qaydnoma 2 bo’limdan: “Materiallar kelishi va oy boshiga qoldiqlari” va 
“Materiallar sarfi va oy oxiriga qoldiqlari”dan iborat.
Tovar-moddiy zaxiralarning sarflanishini buxgalteriyada hisobga olishning 
muhim xususiyatlari mavjud. Korxonada tovar-moddiy zaxiralar quyidagi 
maqsadlar tufayli ombordan chiqib ketishi mumkin: - ishlab chiqarishga 
sarflanganida; - sotilganida va boshqa hollarda.
Ombordan tsexlarga sarflash uchun beriladigan materiallarga limit-zabor 
kartalari, talabnoma hamda yukxatlar rasmiylashtiriladi. Materiallarning bir 
marotaba, kam takrorlanadigan xarajat qilinishi talabnomalar bilan
rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat iste’molchi tsex, bo’lim va uchastkalar tomonidan 
rasmiylashtiriladi.

---

8 
Ombordan tsexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit-zabor 
karta (cheklab olish varaqa)lari qo’llaniladi. M-8-son shakl materiallarni berishning 
cheklangan miqdorlari mavjud bo’lganda, ularni berish uchun, mahsulotlar ishlab 
chiqarilishida muntazam ravishda ishlatiladigan materiallarning berilishini 
rasmiylashtirish uchun, shuningdek ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun materialalrni 
berishning belgilangan cheklangan miqdorlariga rioya qilinishini joriy nazorat qilish 
uchun qo’llanadi hamda ombordan moddiy boyliklarni hisobdan chiqarishni 
tasdiqlovchi hujjat bo’lib hisoblanadi.
Cheklab olish varaqasi materialning har bir nomi (nomenklatura raqami)ga ikki 
nusxada yoziladi. Bir nusxasi oy boshiga qadar tarkibiy bo’linma - material 
iste’molchisiga, ikkinchisi esa - omborga beriladi.
Ishlab chiqarishga materiallarni berish ombor tomonidan tarkibiy bo’linma vakili 
o’z cheklab olish varaqasini taqdim etganda amalga oshiriladi.
Omborchi har ikkala nusxada materiallarni berish sanasi va miqdorini qayd etadi, 
so’ngra materiallarning nomenklatura raqami bo’yicha cheklangan miqdorlar 
qoldig’ini chiqaradi. Cheklab olish varaqasida omborchi, omborning cheklab olish 
varaqasida esa tarkibiy bo’linma vakili imzo chekadi.
Birlamchi hujjatlar sonini kamaytirish uchun materiallar berilishini bevosita 
materiallarni hisobga olish varaqachasida rasmiylashtirish tavsiya etiladi.
Ushbu vaziyatda materiallarni berishga chiqim hujjatlari rasmiylashtirilmaydi 
operatsiyaning o’zi bir nusxada yoziladigan cheklab olish varaqasi asosida amalga 
oshiriladi.
Berish limitini varaqaning o’zida ham ko’rsatish mumkin. Tarkibiy bo’linma 
vakili materiallarni olishda bevosita materiallarni hisobga olish varaqachasiga imzo 
chekadi, cheklab olish varaqasida esa omborchi imzo chekadi.

---

9 
Cheklab olish varaqasida ishlab chiqarishda foydalanilmagan (qaytarilgan) 
materiallar hisobi ham yuritiladi. Bunda hech qanday qo’shimcha hujjatlar 
tuzilmaydi.
Belgilangan cheklangan miqdorlardan ortiqcha materiallar berish va bir turdagi 
materiallarni boshqasiga almashtirib berishga korxona rahbari yoki bunga vakil 
qilingan shaxsning ruxsatiga ko’ra yo’l qo’yiladi.
Moddiy boyliklarni berish cheklab olish varaqasida belgilangan omborlarda 
amalga oshiriladi. Omborchi cheklab olish varaqasida materiallarni berish sanasi va 
miqdorini qayd etadi, so’ngra materiallarning har bir nomenklatura raqami bo’yicha 
cheklangan miqdorlar qoldig’ini chiqaradi.
Cheklangan miqdorlardan foydalanilgandan keyin cheklab olish varaqasi 
ombordan buxgalteriyaga topshiriladi.
M-10-son shakl “Dalolatnoma-talobnoma” shakl materiallarni ishlab 
chiqarishga, xo’jalik va boshqa ehtiyojlar uchun cheklangan miqdorlardan ortiqcha 
bir martalik berilishini rasmiylashtirish uchun qo’llanadi. Bo’limlar - material 
iste’molchilari tomonidan ikki nusxada yoziladi. Bir nusxasi omborning moddiy 
javobgar shaxsi imzosi bilan oluvchida, ikkinchisi esa oluvchining imzosi bilan 
ombor mudiri (omborchi)da qoladi.
Materiallarni yaroqsiz mahsulotlar, qo’shimcha sarf, ishlab chiqarish dasturini 
ortig’i bilan bajarish sabablariga ko’ra ishlab chiqarishga cheklangan miqdorlardan 
ortiqcha berish faqat korxona rahbari yoki u tomonidan belgilangan vakil shaxs 
ruxsati bilangina amalga oshiriladi. Dalolatnoma-talobnomada sabablar kodi va 
qo’shimcha sarf aybdori ko’rsatilishi kerak.
M-11-son shakl “Talabnoma-yukxat” shakl materiallarni korxona ichida tarkibiy 
bo’linmalar yoki moddiy javobgar shaxslar o’rtasida berilishini hisobga olish va 
rasmiylashtirish uchun qo’llanadi. Talabnoma-yukxatni moddiy boyliklarni 

---

10 
topshiruvchi tarkibiy bo’linmadagi moddiy javobgar shaxs 2 nusxada tuzadi. Bir 
nusxasi topshiruvchi ombor uchun boyliklarni hisobdan chiqarish uchun, ikkinchisi 
esa qabul qiluvchi ombor uchun boyliklarni kirim qilish uchun asos bo’lib xizmat 
qiladi.
Talabnoma-yukxat topshiruvchi va oluvchining moddiy javobgar shaxslari 
tomonidan imzolanadi va materiallarni harakatini hisobga olish uchun 
buxgalteriyaga topshiriladi.
Ombor xodimlariga materiallarni boshqa hujjatlar bo’yicha hamda turli xatlar, 
og’zaki farmoyishlar asosida berish taqiqlanadi.