Innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti andijon fakuliteti

2-rasm. Materiallarni turli xil belgilari bo’yicha tasniflash
4

 
3.Tavar-moddiy zaxiralarni qabul qilishni hujjatlashtirish. 
4
Karimov A.A. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi. . T.: Sharq, 2004. 235-b.

---

16 
Korxona materiallarni yetkazib berish , ularni korxonagacha keltirish shartlari, 
o‘zining tashkiliy tuzilishi, bo‘linmalari ( bo‘limlar, omborlar) ning va mansabdor 
shaxslarining funksional majburiyatlaridan kelib chiqqan xolda kelib tushayotgan 
materiallarga tegishli xisob xujjatlarini qabul qilish, ro‘yxatga olish,tekshirish, 
aksept qilish va ularni aylanish tartibini belgilaydi.
Materiallar kelib tushishida umumiy xarakat qoidalari quyidagilardan iborat: 
xujjatlarni kelib tushayotgan yuklarni xisobga olish jurnalida ro‘yxatga olish, 
ushbu xujjatlardagi maьlumotlarni yetkazib berilgan materiallarning turlari, baxosi 
va miqdori, yetkazib berish usuli, muddatlari va boshqa shartlari bo‘yicha
shartnoma shartlariga mos kelishligini tekshirish;
Xisob xujjatlaridagi xisob-kitoblarni to‘g‘riligini tekshirish;
To‘liq yoki qisman aksept, yoki aksyept qilishdan asosli voz kechish;
Shartnoma shartlari buzilgan taqdirda tomonlar masuliyatining xaqiqiy 
ko‘lamini aniqlash;
Korxonada o‘rnatilgan xujjatlar aylanishi qoidalarida belgilangan muddatlarda 
xujjatlarni korxonaning bo‘linmalari ( buxgalteriya, moliya bo‘limi va vxklar)ga 
topshirish;
Materiallarni qabul qilib olish:
Mol yetkazib beruvchi (yukni jo‘natuvchi)dan oldi-sotti, mol yetkazib berish va 
boshqa asoslarga ko‘ra materiallarni olish bilan birga ularga xamrox bo‘lgan 
xujjatlar: to‘lov talabnomalari, schet-fakturalar, yuk xatilar, tafsilotli ro‘yxatlar , 
sifat guvoxnomalari va boshqalarni xam talab qilib olishlari lozim.

---

17 
Xujjatda aks ettirilgan maьlumotlar bilan xaqiqatdagi miqdori va sifati
o‘rtasida farq aniklanmagan taqdirda kelib tushgan materiallar va idishlarni tegishli 
omborlarga kirim orderlari vositasida qabul qilib olinadi.
Bir mol yetkazib beruvchidan katta miqdorda bir turdagi materiallarni kun 
davomida kelib tushishi mavjud bo‘lgan korxonalarda bir yakuniga ko‘ra bitta kirim 
orderi tuzilishi mumkin.
Bu xolatda kun davomida qabul qilinayotgan materiallarning xar bir partiyasi 
kirim orderining orqasiga yozib boriladi.
Yuk avtotransport vositasida keltirilganda materiallarni qabul qilish yuk 
tashuvchi tomonidan taqdim qilinuvchi tovar-transport yuk xatii orqali amalga 
oshiriladi.
Materiallarni qabul qilish jarayonida mol yetkazib beruvchining xujjatida 
ko‘rsatilgan assortiment, miqdor va sifat bo‘yicha farq aniqlangan, xamda keltirilgan 
materiallarning sifati belgilangan talablarga javob bermagan xolatda ( yozilish, 
chizilganlik, buzilish, sinish, suyuq materiallarni oqishi vxk) materiallar kirimi 
maxsus komissiya tomonidan materiallarni qabul qilish dalolatnomasini 
rasmiylashtirilgan xolda qabul qilib olinadi.
Komissiya tarkibiga albatta korxonaning moddiy javobgar shaxslari va mol 
yetkazib beruvchi yoki manfaatdor bo‘lmagan tashkilotning vakili qatnashishi 
lozim. Qabul qilish dalolatnomasi mol yetkazib beruvchi va (yoki) transport 
tashkilotiga shikoyat va davo bildirish uchun asos bo‘lib xisoblanadi.
Bazida ishlab chiqarish extiyojlaridan kelib chiqqan xolda materiallar omborga 
qabul qilinmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri korxona bo‘linmalariga yo‘naltirilishlari 
mumkin. Bunday materiallar buxgalteriya xisobida omborga qabul qilingan va 
korxona bo‘linmalariga berib yuborilgan materiallar sifatida aks ettiriladi.

---

18 
Bu xolatda omborning kirim va chiqim xujjatlarida va bo‘linmaning kirim 
xujjatlarida ushbu materiallar mol yetkazib beruvchidan olinganligi va omborga 
qabul qilinmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri korxona bo‘linmasiga (tranzit tarzida) 
berilganligi to‘g‘risida belgi qo‘yiladi. Tranzit tarzida korxona bo‘linmalariga 
keltirilishi mumkin bo‘lgan materiallar ro‘yxati korxona bo‘yicha rasmiylashtirilgan 
ijro xujjatida ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Korxonaga masul saqlov uchun qabul qilingan materiallar ombor mudiri 
tomonidan maxsus kitobga qayd qilinadi va boshqa materiallardan aloxida saqlanadi 
xamda ular xarajatga chiqarilmaydi.Bundan tashqarii korxona masul saqlovga qabul 
qilingan materiallarni shu nomdagi balansdan tashqari Masul saqlovga qabul 
qilingan materiallar schetida xisobga olib borishi lozim.
Moddiy javobgar shaxslar tomonidan sotib olingan materiallar omborga 
umumbelgilangan tartibda ularni tasdiqlovchi xujjatlar asosida qabul qilinadi.
Bunday xujjatlar bo‘lib savdo shaxobchalarining schetlari va cheklari, boshqa 
tashkilotdan naqd pulga sotib olinganda kirim kassa orderining kvitansiyasi, 
bozordan yoki axolidan sotib olinganda sotib olinganlik to‘g‘risida dalolatnoma yoki 
maьlumotnoma.
Korxona bo‘linmalari tomonidan omborga topshirilayotgan materiallar quyidagi 
xolatlarda materiallarni ichki xarakati bo‘yicha yuk xati bilan rasmiylashtiriladi:
-
korxona bo‘linmalari tomondan tayyorlangan maxsulot ichki extiyojlar 
yoki qayta ishlovni davom ettirish uchun ishlatilishi ko‘zda tutilsa;
-
maxsulot ishlab chiqarish ( xizmat ko‘rsatish, ish bajarish ) jarayonida 
yuzaga kelgan chiqindilar va yaroqsiz maxsulotni topshirilganda;
-
asosiy vositalarni tugatish (qismlarga ajratish);
-
shu kabi boshqa xolatlarda

---

19 
Materiallarni korxonaning bir bo‘linmasidan ikkinchisiga berilishi xam 
materiallarni ichki xarakati bo‘yicha yuk xati bilan rasmiylashtiriladi.
Tovar va moddiy zaxiralarni qabul qilishni hujjatlashtirish uchun quyidagi 
amallarni bajarishingiz mumkin:
Xarid qilish buyurtmasi: Olayotgan tovarlar yoki materiallar uchun 
buyurtmangiz mavjudligiga ishonch hosil qiling. Bu hujjat yetkazib beruvchi, 
mahsulot tavsifi, miqdori va kelishilgan narx kabi maʼlumotlarni oʻz ichiga olishi 
kerak.
Qabul qilish hisoboti: Tovarlarning haqiqiy qabul qilinishini hujjatlashtirish 
uchun qabul qilish hisobotini yarating. Bu hisobotda olingan sana, yetkazib beruvchi 
tafsilotlari, mahsulot tavsiflari, olingan miqdorlar va kuzatilgan har qanday 
nomuvofiqliklar yoki zararlar kabi maʼlumotlar boʻlishi kerak.
Tekshiruv: Qabul qilingan tovarlar yoki materiallarni xarid buyurtmasida 
ko'rsatilgan xususiyatlarga mos kelishini tekshirish uchun tekshiring. Har qanday 
zarar yoki nomuvofiqlikni tekshiring va ularni qabul qiluvchi hisobotda qayd qiling.
Aktsiyalarni yangilash: Yangi qo'shimchalarni aks ettirish uchun inventar yoki 
aktsiyalarni boshqarish tizimini yangilang. Bunga qoʻldagi miqdor, joylashuv va 
boshqa tegishli maʼlumotlarni yangilash kiradi.
Hujjatlar: Xarid qilish buyurtmasi, qabul qilish hisoboti va boshqa tegishli 
hujjatlarning nusxalarini kelgusida maʼlumot olish va tekshirish maqsadida saqlang.
Qabul qilish shakli: oluvchi tomonidan imzolangan yoki TMZ elementi yoki 
xizmatini qabul qilganliklarini bildirish uchun tasdiqlangan rasmiy hujjat. Bu 
shaklda qabul sanasi, oluvchining ismi va har qanday tegishli izoh yoki kuzatishlar 
kabi tafsilotlar boʻlishi mumkin.
Tekshiruv hisobotlari: Agar TMZ elementi uning holati yoki sifatini tekshirish 
yoki tekshirishni talab qilsa, tekshirish hisobotlari tayyorlanishi mumkin. Ushbu 

---

20 
hisobotlar tekshiruv natijalarini hujjatlashtiradi va qabul qilish yoki rad etishning 
dalili sifatida xizmat qiladi.
Etkazib berish kvitansiyalari: TMZ tomonidan yetkazib berilgan jismoniy 
tovarlar uchun, qabul qiluvchi tovarlarni yaxshi holatda olganligini tasdiqlash uchun 
yetkazib berish kvitansiyasidan foydalanish mumkin. Bu kvitansiya odatda yetkazib 
berish sanasi, mahsulot tavsifi va qabul qiluvchining imzosi kabi maʼlumotlarni oʻz 
ichiga oladi.
Raqamli qabul qilish: Ba'zi hollarda TMZ xizmatlari yoki raqamli tovarlarni 
qabul qilish elektron tarzda qayd etilishi mumkin. Bunga veb-saytdagi "Qabul qilish" 
tugmasini bosish yoki elektron pochta yoki boshqa raqamli aloqa usullari orqali 
qabul qilishni tasdiqlash kiradi. Ushbu raqamli yozuvlar qabul qilinganlik haqidagi 
hujjat sifatida xizmat qilishi mumkin.
Sifat nazorati: Mavjud bo'lsa, qabul qilingan tovarlarning talab qilinadigan 
standartlarga javob berishini ta'minlash uchun sifat nazoratini o'tkazing. Bunga 
tashkilotingiz sifat kafolati tartib-qoidalariga muvofiq sinovlar, tekshirishlar yoki 
namunalar olish kiradi.
Imzolar va tasdiqlashlar: Tovarni qabul qilish va hujjatlarning toʻgʻriligini 
tasdiqlash uchun qabul qiluvchi guruh, ombor boshligʻi yoki sifat nazorati boʻlimi 
boshligʻi kabi tegishli xodimlardan imzo yoki tasdiqlarni oling.
Shtrix yoki yorliqlash: Agar inventarni boshqarish tizimi shtrix-kod yoki 
yorliqlardan foydalansa, inventar tizimingizda kuzatish va identifikatsiya qilish oson 
boʻlishi uchun qabul qilingan tovarlar toʻgʻri etiketlangan yoki shtrix 
kodlanganligiga ishonch hosil qiling.
Saqlash va tashkil etish: Qabul qilingan tovarlarni belgilangan saqlash joylarida 
to'g'ri saqlash va tartibga solish. Bu samarali qidirish va inventarni boshqarish uchun 
maʼlum joylar, javonlar yoki qutilarni belgilashni oʻz ichiga olishi mumkin.

---

21 
Hisob yuritish: Qabul qilingan barcha tovarlar va materiallar zaxiralarining, 
jumladan, yetkazib beruvchi ma'lumotlari, xarid buyurtmalari raqamlari, miqdorlar, 
olingan sanalar va har qanday qo'shimcha eslatmalar yoki izohlar kabi tegishli 
ma'lumotlarning to'liq hisobini yuriting.
Yaroqlilik: Toʻgʻriligiga ishonch hosil qilish uchun muntazam ravishda 
hujjatlashtirilgan aktsiya qaydlaringizni jismoniy inventarizatsiya bilan solishtiring. 
Bu jarayon tanqislik yoki oshib ketish kabi har qanday nomuvofiqlikni aniqlashga 
yordam beradi va ularni oʻz vaqtida hal qilish imkonini beradi.
Yodda tuting, muayyan qadamlar tashkilotingiz jarayonlari va sanoat talablariga 
qarab farq qilishi mumkin. Tovar va moddiy zaxiralarni qabul qilishni 
hujjatlashtirish boʻyicha koʻrsatmalar olish uchun kompaniyangiz siyosati va 
tartibqoidalari bilan tanishib chiqish har doim maʼqul.

---

22 
Foydalanilgan adabiyotlar
Karimov A.A. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi. . T.: Sharq, 2004.
Karimov A. va boshq. Audit. O’quv-uslubiy qo’llanma. – T.: Iqtisodmoliya. 
2008.
Hamdamov K. Audit iqtisodi. – T.: TMI. 2005.
Internet saytlari
https://www.mf.uz. –O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy
sayti.
https://www.mineconomu.uz. – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot
vazirligining rasmiy sayti.
https://www.stat.uz. – O’zbekiston Respublikasi Statistika qumitasining rasmiy 
sayti.