İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

76 
 
olmasında təbii seçmə hansı rolu oynayıb?Bu suala cavab tapa bilməyən darvinizm 
tərəfdarları dəniz inəklərinin məhvində insanların günahkar olması hipotezini irəli 
sürdülər.Dəniz inəkləri heç vaxt ovçuluq obyekti olmadığı üçün Danilevskiy bu 
hipotezi əsassız  adlandırmışdır.Əgər,onları ovlamışlarsada,bu çox az miqdarda 
olmuşdur. Danilevskinin sözlərinin doğruluğunu müasir alimlər də təsdiq edirlər. 
Y.V.Çaykovski yazır: «Dəniz inəklərinin avropalı dənizçilər tərəfindən məhv 
edilməsi haqqında ədəbiyyatlarda tüğyan edən fikirlər şübhəlidir,çünki omlar orada 
az olublar və ümumilikdə kim nəqədər öldürüb məlum deyil.Ən real variant odur 
ki,Steller tərəfindən təsvir olunduğu vaxt dəniz inəkləri arıq yox olmaqda 
idilər,komandor sürüsü isə onların son populyasiyası 
idi»(Y.V.Çaykovski,2006).Təxminən bu vaxtlarda elə həmin Steller tərəfindən 
aşkarlanmış digər dəniz məməlisi olan dəniz meymunları da zoocoğrafi məkandan 
yox oldu.Dəniz meymunlarının yox olmasının səbəbləri dəqiq məlum 
deyil.Lakin,bir məsələ dəqiqdir ki,bu halda məhvolma insanın azacıq da olsa 
iştirakı olmadan baş vermişdir.  
    Dəniz məməlilərinin yox olması halları ilə bərabər,Danilevski Hind və Sakit 
okeanın müxtəlif adalarından (Seyşel,Madaqaskar,Yeni Zellandiya və s.)yaxın 
keçmişdə bir neçə tısbağa və 20-dən çox quş növünün yox olması misallarına da 
toxunur.Bu növlərin yox olmasına baxmayaraq hansısa yeni növü onların yeni 
nəsli hesab etmək olmaz.Bu növlərin digər  qrupun növləri tərəfindən 
sıxışdırılmasını mülahizə etmək doğru olmazdı.Çünki, bu növlərin ekoloji taxçası 
heç bir dəyişmiş və ya yaxşılaşmış növlər (nəsillər) tərəfindən müəyyən vaxta 
qədər də tutulmamışdır. 
    Bütün bu qeyd olunanlar onu göstərirki,növlərin yox olması ilə onların mənşəyi 
arasında heç bir əlaqə yoxdur.Bu proseslərin hər ikisi bir-birinə münasibətdə 
sərbəstdir və bir-birini şərtləndirmir.Hər iki təzahürün sərbəst olması yekun 
nəticədə Darvinə görə mahiyyəti  məhvolma (mövcudluq uğurunda mübarizədə 
məğlubiyyət) yaxşılaşmış nəslin doğulması ilə  şətlənir fikrindən ibarət olan təbii 
seçmənin olmadığını göstərir.Müəyyən mənada Darvini də başa düşmək 
olar:əgər.növlərin yox olmasının səbəbi dəqiq məlum deyilsə,hər bir alimin öz 
hipotezini irəli sürmək haqqı var.Lakin,Darvinin təklif etdiyi izahın bitərəf 
(qərəzsiz) və o dövrdə növlərin yox olması haqqında olan məlumatlardan doğan 
məntiq də adlandırmaq olmaz.Bu fikirlər təkcə yuxarıda qeyd etdiyimiz hallara aid 
deyil.1849-cu ildə K.Rulye (Рулье К. Ф. Избранные биологические 
произведения. М.-Л., 1954),sonra isə, S.Usov  zubrlar (vəhşi buğalar) üzərində 
apardıqları müşahidələrin nəticələrini nəşr etdirdilər.Həmin  nəşrlərdə bu heyvanlar 
«yox olmağa meyilli» kimi səciyyələndirilmişdir ( Чайковский Ю. В. Наука о 
развитии жизни. Опыт теории эволюции. М.: Т-во научн. изданий КМК, 
2006. 712 с.).A.Brem də zubrları «yox olmağa məhkum» növ kimi 

---

77 
 
səciyyələndirmişdir(Брэм А. Э. Жизнь животных: В 3 т. Т. 1: Млекопитающие. 
М.: Терра, 1992. 524 с.). Buna səbəb nədir? Bunu ilk növbədə bu heyvanların 
özlərinin davranışı ilə izah etmək olar:zubrlar 2-3 ildə bir dəfə doğurlar.Çünki, 
kürsək vaxtı yaşlı erkəklər özləri nəsil artırmaya yararsız olsalar da cavan erkəkləri 
dişilərin yanından qovurlar.Əgər,zubrları təbii seçmə yaratmışdırsa,onda Darvin 
məntiqinə görə onlar ən uyğunlaşmış,ən dözümlü və məhsuldar növ olmalı 
idilər.Ancaq,bu heyvanlar,hətta onları qoruqlarda mühafizə etdikdə belə,yox 
olmağa cəhd etməzdilər.Digər tərəfdən isə,əgər zubrlar bu dərəcədə 
uyğunlaşmamış canlılardırsa,bəs nə üçün onların yox olma prosesi bizim əsrə 
təsadüf etmişdir?Keçən əsrlərdə,mövcudluq uğurunda mübarizənin çətin 
dövrlərində necə sağ qalmışlar? Qeyd olunan müəlliflər özləri isə zubrların yox 
olması fenomenini belə izah etmişdilər: «Ayrıca bir neyvan fərdi qısa müddət 
yaşadığı kimi,bütöv heyvan növünün (cinsinin) də yerdə həyatının başlanğıcı və 
sonu var»(iqtibas.Y.V.Çaykovski).Bu hipotezanın isbatı olmasa da,rəqibin 
sıxışdırılmasından daha məntiqli görünür. Həm də,«Növlərin mənşəyi» nəşr 
olunmamışdan qabaq  da.bu hipotezkifayət qədər populyar idi.Bu hipotezin hələ 
1814-cü ildə italiyalı paleontoloq D.Brokki (1772-1823) tərəfindən söylənilməsinə 
baxmayaraq,bu barədə Darvin bir kəlmə də yazmamışdır. 
    Müasir dövrdə də,növlərin yox olması,məhv olması səbəbləri keçən əsrlərdə 
olduğu kimi,yenə də tapmaca olaraq qalmaqdadır.Növlərin yox olmasının yalnız 
bir qismini insan fəaliyyəti (ətraf mühitin çirklənməsi,biotopların məhvi və s.)ilə 
əlaqələndirmək olar.Əksər növlərin yox olmasının səbəbləri isə naməlum olaraq 
qalır. 
    Növlərin məhv olması məsələsində ən etibarlı mənbə olan paleontoloji 
məlumatlar da Darvinin köhnə formanın yenisi ilə əvəzlənməsi prinsipini təsdiq 
etmir.Həm Darvinin müasirləri olan,həm də bizim dövrün paleontoloqları 
yekdilliklə bu fikirdədirlər ki, «böyük məhvolma hansısa digər qrupdan olan növün 
sayının və müxtəlifliyinin eyni zamanda yüksəlməsi ilə müşayət 
olunmamışdır»(iqtibas.N.N.İordanski).Rus alimi D.Sobolev zəngin palejntoloji 
materialları təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir ki,yox olmuş növlərin 
əksəriyyəti onların yerini tutmuş növlər tərəfindən sıxışdırıla bilməzdi,çünki onlar 
yeni növlər üçün rəqib və hətta onlar üçün yararlı yem də deyildilər. 
    Fərz etmək olar ki,növlərin məhv olmasının səbəbi ətraf mühit şəraitinin 
dəyişməsidir.Lakin,rus zooloqu İ.Y.Popovun fikrincə, «əgər,təkamülü ardıcıl 
olaraq təbii seçmə nəzəriyyəsi ilə izah etsək,onda,növ üçün hətta əlverişsiz şərait 
yaransa belə,o bu şəraitə uyğunlaşmalı və mövcudluğunu davam etdirməli 
idi...Lakin,ən maraqlısı odur ki,əgər biz məhv olmuş və saxlanmış orqanizmləri 
onların uyğunlaşma dərəcəsinə görə qiymətləndirsək,etiraf etmək lazımdır ki,məhz 
yaxşı uyğunlaşanlar məhv olmuş,az uyğunlaşanlar isə saxlanmışdır.Mezozoyda 

---