International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 982
- söz birleşmelerinin esas terefe göre tasnifi
- Türk Ve Azerbaycan Dilbilgisinde Ad Tamlamalarının Araştırılması Üzerine , International Journal Of Languages’ Education And Teaching
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 983
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 982 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Türkiye Türkçesinde kısaltma grupları “içerisinde iki adet isim bulunan ve genellikle sözcükle- rin yıpranması sonucu oluşmuş kalıp kelimeleri ifade etmektedir; 8 ayrıca isnat, genitif, datif, lokatif, ablatif gurupları da kısaltma grupları içerisinde yer almaktadır”; örn.: başı dertli, evi yıkık, elinde kalem, suratı asık vs. Sonuç 1. Azerbaycan Türkçesinde kelime grupları ve ismi birleşmelerin tanımlamaları birbirinden farklıdır. Kelime grupları söz dizimini meydana getiren ve bağlılık derecesinde cümlelerin grammatik anlamlarını ifade eden gruplar olarak tanımlanmaktadır. 2.Türkiye Türkçesinde kelime grupları sözcüklerin anlam ilişkisiyle bir araya gelip, bir nesneyi ya da bir hareketi bildiren kelime topluluğu olarak belirtilmektedir. İsim grubu için mevcut ek tanımlaması bulunmamakla birlikte söz kökünün isim soylu olması gerekmektedir. 3.Türkiye Türkçesinde isim grupları belirlenirken içerisinde isim unsuru bulunan; sıfat tamlaması, iyelik eki ve isim tamlaması, birleşik isim, isnat, kısaltma gruplarından da yararlanılmaktadır. 4.Her iki dil grubunda da yer alan isim birliklerinin kullanım alanları aynıdır. Fakat gerek yer alan tanımlamalar ve anlamsal konu bazı genişliği gerekse sıralama bazında isim birleşmeleri Azerbaycan Türkçesinde söz birleşmelerinin esas terefe göre tasnifi, Türkiye Türkçesinde ise kelime grupları adı altında yer alan kavram farklılık arz etmektedir. 5.Azerbaycan Türkçesindeki tanımlamalar daha geniş çaplı ifadelerle tasvir edilirken, Türkiye Türkçesinde bu durum daha genel bir çerçevede işlenmektedir. 6.Her iki dil grubunda da adlandırmalar benzerlik göstermekle birlikte karşımıza çıkan sözcük türü ifadeleri şu şekildedir: Azerbaycan Türkçesi Dilbilgisinde: ismi birleşmeler, təyini söz birleşmələri; Türkiye Türkesinde ad tamlamaları, sıfat tamlamaları, kısaltma grupları. 7.Azerbaycan Türkçesinde ismi birleşmeler grubu kendi içerinde yanaşma, uzlaşma, idare ve
Türkçesinde bu husustan bahsetmek mümkün değildir. 8.Azerbaycan Türkçesi söz dizimi kaynaklarında yer alan terim tanımlamaları genelden özele alt başlıklar altında yer almaktayken, Türkiye Türkçesinde bu durum genele indirgenmiştir. 9. Türk dilinde kısaltma grupları gibi verilen söz grupları Azerbaycan dilinde ismi birleşme kabul edilir; böyle ki tamlayanı hal eki almış söz birleşmeleri idare alakalı söz birleşmeleri; tamlayanı iyelik eki almış söz birleşmeleri ise uzlaşma alakalı söz birleşmeleri adı altında öğrenilir ve Türkçedeki ucu
9
KAYNAKÇA 1.
ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul 2013. 2.
GULİYEV, İlkin. (2015) Türk Ve Azerbaycan Dilbilgisinde Ad Tamlamalarının Araştırılması Üzerine, International Journal Of Languages’ Education And Teaching, ISSN: 2198 – 4999, Mannheim– GERMANY, UDES. 3.
GULİYEV, İlkin. (2017) Azerbaycan Ve Türkiye Türkçesi Dilbilgisinde Dilin Sözdizimsel Yapısının Öğrenilmesi Üzerine, XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildiriler Kitabı, Romanya, 25-28 Eylül, 2017, s.488-496 4.
KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010. 5.
KAZIMOV, G.Ş.,Müasir Azerbaycan Dili Sintaksis, Bakı 2007. 6.
KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2003. 7.
SEPETÇİOĞLU, Mustafa Necati,Ve Çanakkale Geldiler 1, AkrenYay., 2. Baskı, İstanbul 1990. 8.
SEYİDOV Yusif - ABDULAYEV Elövset - HESENOV Ağamalı, Müasir Azerbaycan Dili, Bakı 2007. 9.
TOPALOĞLU, A., Dil Bilgisi Terimler Sözlüğü, Ötüken Yay., İstanbul 1989.
8 Ergin, .. 9 İ., Guliyev, Türk Ve Azerbaycan Dilbilgisinde Ad Tamlamalarının Araştırılması Üzerine, International Journal Of Languages’ Education And Teaching, ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY, UDES 2015 P. 1453-1465. s.1463 II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 983 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan “OMAROĞLUNUN QAYITMASI” HEKAYƏSİNDƏ DİALEKTİZM
Rəşidə QULİYEVA Bakı Mühəndislik Universiteti residequliyeva19@gmail.com AZƏRBAYCAN
Hərflər sözləri, sözlər cümlələri yaradır. Dil kimi ədəbiyyat da sözlərin köməyilə yaranan böyük mənəvi dəyərdir. Bir sözlə dilin təşəbbüsü ilə ədəbiyyat, ədəbiyyatın təşəbbüsü ilə dil yarana bilər. Buna görə də hər bir ədəbiyyat növündə dil hadisəsinə rast gəlmək mümkündür. Eyni zaman ədəbiyyatda hər bir müəllifin dili, əsərlərində işlətdiyi yeni sözlər və ifadələr dilin zənginləşməsinə gətirib çıxarır. Dil ədəbi dilin, ədəbi dildə dilin köməyi ilə inkişaf edir. Dilimizin ayrı-ayrı şivələrində işlənən və ancaq onlara məxsus olan sözlərə dialektizmlər deyilir.Dialekt termini Yunan sözü olan “dialektos” sözündən olub, “danışıq, şivə” deməkdir. Dialekt anlayışı dilçilikdə dilin məhdud işlənən növü, variantı kimi nəzərdə tutulub. Dialekt sözlərin bir qisminin ədəbi dildə qarşılığı var. Çünki vaxtilə dilimizdə işlənmiş sözlərin bir qismi sonralar arxaikləşərək keçib dialekt və şivələrdə yaşayır. Dialekt sözlər dilimizdə ümumişlək sözlər sırasına daxil edilməsə də, hər zaman dilimizdəki fəal sözlər qədər əhəmiyyətli sayıla bilər. Şivə və dialektlər ədəbi dilimizin leksikasını zənginləşdirir. Dialekt və şivə sözləri əsasən məişət üslubunda işlənir.Dilçilik ədəbiyyatında dialektizmlər qeyri-ədəbi dil ünsürləri hesab olunur. Bədii üslubda işlədilən dialektlər isə fərdiləşmək, hadisələri təbii, inandırıcı təsvir etmək üçün obrazın dilindən verilir. Bədii əsərdəki obrazın dialekt mənsubiyyətini qabarıq nəzərə çatdırmaq üçün leksik dialektizmlərdən istifadə olunur. Hətta bəddi ədəbiyyatda əsərlərin dilində işlənib sonradan dilin tərkibinə dialekt söz kimi daxil olan sözlər də vardır. Bədii ədəbiyyatın hekayə, povest, roman və.s növlərində də obrazların dilindən verilən dialek sözlərin işlədildiyini görmək mümkündür. Vaqif Nəsibin “Omaroğlunun qayıtması” hekayəsində müxtəlif bölgələrə aid olan dialektlər bəddi əsərin dilində ağırlıq təşkil edir. Açar sözlər: Vaqif Nəsib, Omaroğlunun qayıtması, dil, dialektizm.
Hekayənin ilk başlanğıcında işlənən: ”Elə bil atalarını söymüşdü bu cıy-cıy poçtalyon.”{3, s.230}cümləsində işlədilən “cıy-cıy” dialekti daha çox Qazax bölgəsində təsadüf olunur.{5, s.78} Bir cücə nəyisə deşib çıxarmağa çalışarkən bu səsi çıxardır və o zaman o səs belə ifadə olunur. Hekayənin davamında isə demək olarki hər cümlədə dialektlərə rast gəlinir. Məsələn: “ -Bə nə, gedim gəlməyim, itkin Qafar qağamın əziz canı üçün düz bir saat danışdıq.” .”{3, s.230} “Qağa və ya qaqa” kimi işlənən bu dialektə Lənkəran, Meğri bölgələrində işlənir. Lənkəranda “qüvvətli qardaş” , Meğri də isə “ igid” mənasını ifadə edir. Əslində məna baxımından eyni sözü ifadə etsələrdə, Meğridə bu söz ümumi hərkəsə verilə biləcək ad , Lənkaranda isə yalnız doğma qardaşa verilən addır. {5, s.274} “Cınqırımı çıxara bilmədim.” .”{3, s.230} Cəlilabad dialektində işlənən “cınqır” ifadəsi “səs” mənasında ifadə edərək “Səsimi çıxara bilmədim.”. mənasını qazanır. {5, s.77} ” -Məmmərzə hamıdan kişi çıxdı, gənə sağ olsun. “.”{3, s.230} “Gənə “: Füzuli, Qazax, Şəmkir, Tovuz” bölgələrində “yenə” sözü kimi işlədilir. {5, s.178} “Özüm dedi şenliyə gələcəyəm.” {3, s.230} “Şenlik”: Ağdərə, Bolnisi, Borçalı, Böyük Qarakilsə,Gəncə,Goranboy, Hamamlı,Xanlar,Oğuz bölgələrində “kəndin bir hissəsi, məhəllə” sözlərini ifadə edən dialekt kimi işlənir.{5, s.459} “Maşını birbaşa Məmmərzə kişinin doqqazına sürdü.” .”{3, s.230} “Doqqaz”: Bərdə, Gədəbəy, Göyçay, Kəlbəcər, Salyanda “küçə qapısı, həyət qapısı” mənasını ifadə edir.{5, s.139} “Şişləri gətirib fətirlə cəmə sıyırdı, özü də bardaş qurdu.” {3, s.231}“Fətir” cənub dialektlərində “sulanmış lavaşa” verilən addır. {4, s.188} Ancaq bu söz dialektlərdə işlənməsinə baxmayaraq Diaktoloji lüğətdə yer almır. “Cəmə” isə arxaik sözdür. Fars dilindən alınma sözdür. “Cam” sözünündəndir. Fonetik dəyişiklik edilərək şivəyə uyğunlaşdırılaraq müəllif tərəfindən “Cəm” kimi işlədilib. “Çappa stəkanları doldurdu.”{3, s.232} “Çappa” Salyan dialektində “qalın” sözünün dialekti kimi işlənir. {5, s.89} Bu da böyük və bərk, suyu sərin saxlayan stəkana deyilir. ” “Sonrada öynə ilə ürəyin nə istəsə.” {3, s.232} “Öynə” sözünə iki fərqli məna ifadə edən dialektlərdə rast gəlinir.Semantik dialektlərə az da olsa, dialekt və şivələrdə rast gəlmək olar. {2, s.99} “Öynə” sözü də semantik dialekt sözlərdən biridir.1. Beyləqan, Borçalı, Cəbrayıl bölgələrində : “bir dəfə”deməkdir. 2. Gədəbəy, Gəncə, Qazax, Lənkəran bölgələrində isə : “günorta yeməyi.” sözünün dialekt formasını ifadə edir. {5, s.390} Ancaq bu cümlədə “öynə” günorta yeməyi mənasını ifadə edir. ” Quru dərədən içimdə başlayıb indi qov kimi tüstülənən bu yanğını....” {3, s.232} “Qov” sözü də eynilə iki cür dialektdə görünür. Qax dialektində “taxıl tökmək üçün ovulmuş taxta qutu kimi, Qazax dilaktində isə bəzi ağaclarda ur kimi çıxan və xüsusi üsulla qurudulub hazırlandıqdan sonra, polad parçasının çaxmaq daşına çaxılmasından hasil olan qığılcımda alışan pambığa oxşar yumşaq maddəyə verilən addır. {5, s.311} Buradada o həmin bu maddəni stat gətirərək necə yandığını ifadə etmək üçün biraz onu qüvvətləndirib. “-“Deyirəm, saba birinci banda bir atlanaq səninlə, dağa-daşa Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|